Þjóðviljinn - 25.09.1963, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 25. september 1963
ÞI6ÐVIUINN
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
GÍSL
eftir BRENDAN BEHAN
Leikstjóri: Thomas Mac Anna
Á sviðinu birtist litríkt,
sérkennilegt og iðandi mann-
líf, í salnum ríkir almenn á-
nægja og sýnilegur áhugi,
enda er frumsýnt víðfrægt
verk eftir Brendan Behan sem
oft er nefndur Irinn vitskerti
í blaðagreinum; um hann
hafa ótal þjóðsögur spunn-
izt þótt aðeins sé fer-
tugur að aldri. Sagt er að
hinn snjalli höfundur hafi
þjónað Bakkusi konungi af
slíku ofurkappi þau ár sem
hann hefur dvalizt utan fang-
elsismúranna að ýmsar fróm-
ar sálir hafa spurt: Hvenær
hafur manninum eiginlega
gefizt tími til að semja hin
víðkunnu skáldrit sem bera
nafn hans ? Um margrædda
bresti Behans, ótvíræða
mennsku og gott hjarta-
lag ætla ég ekki að reyna að
tala; hitt er víst og satt að
hann er mi'kill og hugtækur
listamaður, og þau leikskáld
innan við fertugt munu fljót-
talin sem jafn vel eða betur
rita sjónleiki á enska tungu
en hann.
Brendan Behan er sannur
íri og þjóðlegur í bezta lagi
og um margt eðlisskyldur
víðfrægum fyrirrennurum sín-
um, ekki sízt stórskáldunum
Synge og O’Casey, og hann
lýsir mönnum og málefnum,
þjóðlífi og umhverfi sem hann
gerþekkir af eigin raun. Meg-
inþráður leiksins er svo ó-
brotinn og alþjóðlegur að
rekja má með örfáum orðum.
Ungur írskur hermdaiverka-
maður er tekinn höndum
norður í Ulster og dæmdur til
hengingar fyrir morð, en lýð-
veldisherinn irski hyggur á
grimmilegar hefndir, flugu-
mönnum hinnar bönnuðu
hreyfingar tekst loks að ræna
óbreyttum hei-manni enskum
og færa til Dublin. Gíslinum
er komið fyrir í einni af aðal-
stöðvum liersins, alræmdu
hrörlegu hóruhúsi; saklaus og
góð þjónustustúlka festir ást
á hinum kornunga piíti og
gerir honum fangavistina létt-
bærari en ella; en sjálfstæð-
ishetjurnar svonefndu gefa út
um það tafarlausa skipun að
verði landi þeirra í Belfast
hengdur skuli hermaðurinn
enski vægðarlaust skotinn á
samri stundu. Loks gerir lög-
regla frírikisins skyndilega og
harða árás á húsið og piltur-
inn virðist úr allri hættu, en
þá gellur við voðaskot í
myrkrinu — hann hnígur ör-
endur til jarðar, en unga
stúlkan krýpur harmi lostin
hjá líki hans.
Hjartnæm sorgarsaga — og
þó eru gáskafullt spott, létt
hefluð kímni og mergjað tví-
sætt háð aða-1 leiksins. Skáldið
skopast óspart að öllu því
sem sönnum írum er heilagt
og honum sjálfum í æsku,
þjóðernisofstæki, ýkjum og
gorti, hlægilegum hetjulát-
um, málstreitu og kaþólsku,
en birtir um leið djúpa
samúð og ríkan skilning
á sinu fólki, og aldagam-
alli kúgun og skefjalausu arð-
ráni enskra stjórnarvalda og
auðdrottna gleymir hann að
sjálfsögðu ekki heldur.
„Þetta mannlíf er undarlegt
fyllirí og enginn fær gert við
því“ kvað Halldór Kiljan Lax-
ness forðum og á vel við á
þessu stað. Brendan Behan er
í rauninni furðulega hlautlaus
og ekki mikill ástungumaður,
heldur kýs að líta á hlutina
augum spéfuglsins.
Það eru dreggjar mannfé-
lagsins sem hann dregur fram
í sviðsljósið, skíthælar, fifl,
kynvillingar, þjófar og skækj-
ur; óþvegnar lýsingar og er
þó hyski þetta mannlegt í rík-
um mæli og skemmtilegt með
afbrigðum. Orðbragð skálds-
ins er ramírskt, safarí'kt,
mergjað og bráðfyndið, fólk
hans skammast og hnakkrífst
af lífi og sál, klæmist og guð-
lastar, drekkur baki brotnu,
dansar og syngur ýmist Ijúf-
sára ættjarðarsöngva og
frelsis eða tvíræðar hressileg-
ar vísur um hin fjarskyldustu
mál, allt frá kjarnorkusprengj-
um til kynvillu. Og þó að þjóð-
lífsmynd þessi sé írsk og ein-
stæð og bundin stað og
stundu er hún almenn og
táknræn með vissum hætti —
það er hinn syndum spillti
heimur sem fyrir augun ber,
hinn fáránlegi dáradans nú-
tímans, okkar eigi víti. Loks
kann einhver að spyrja: Er
„Gísl“ sorgarleikur eða skop-
leikur, óperetta, revía eða
eitthvað enn annað, hvar á að
vísa honum til sætis? Það
er áreiðanlega vonlaust verk,
„Gísl“ er ekkert af þessu og
þó allt, og samt svo lifandi og
órjúfandi heild að samskeyti
verða ekki greind; geri aðrir
betur. Um eitt verður ekki
deilt: leikurinn er ósvikið nú-
tímaverk, bæði að efni og
formi.
Það var þjóðleikhúsinu ó-
lítið happ að fá hingað hinn
mikilhæfa lei'kstjóra frá Abb-
eyleikhúsinu, þúsundþjala-
smiðinn Thomas Mae Anna,
Hann hefur í flestu undragóð-
um árangri náð. Eg hef aldrei
til Irlands komið, en efast
ekki um að honum hafi tekizt
vonum betur að seiða fram
hinn rétta írska blæ, birta
rómuð einkenni þjóðlífs, sjálf-
stæðisbaráttu og blóði drif-
innar sögu eyjunnar grænu.
Ágæt samvinna lenkendanna,
óvenjuleg leikgleði og innlif-
un í hlutverk bera atorku og
fjölþættum gáfum leikstjórans
glöggt vitni, og þkrf ekki ann-
að en minnast á hinn seið-
sierka söng um Michael Coll-
ins, „hinn sigurglaða svein“
— ef það eftirminnilega hóp-
atriði hefur ekki gefið okkur
djúpa innsýn í írska þjóðarsál
er ég illa svikinn. Leikritið
er yfirleitt fjarri natúralískri
hefð, leikendurnir beina oft-
lega máli sínu rakleitt til á-
heyrenda, eða ganga út á
framsviðið, syngja og dansa,
svo að við fáum sjaldan tíma
til að gleyma því að við séum
stödd í leikhúsi — þannig
minnir „Gísl“ í ýmsu á verk
Bertholts Brecht, svo ég nefni
enn einu sinni nafn hins mikln
utangarðsmanng Þjóðleikhúss-
ins íslenzka. Mac Anna hvikar
að sjálfsögðu ekki frá réttri
stefnu, en trúað gæti ég því,
að sviðsetning hans sé flestum
öðrum raunsærri og mannlegri
um leið; sjálfur veruleikinn er
honum efst í huga.
Leikstjórinn fer ærið fi'jáls-
lega með verk Behans vinar
Jón Júiíusson, Gísli Halldórsson og Þorgrímur Einarsson í hlutverkum sínum,
síns, og er auðvitað skylt að
meta hugkvæmni hans; hann
gerir tvo þætti úr þremur,
fellir oftlega niður orðsvör
og skapar á stundum önnur
í staðinn og undan rifjum
hans eru upphaf og endir
leiksins runnin. Tveggja úr-
fellinga verður sérstaklega að
geta. I miðjum klíðum fleygja
leikendumir skyndilega öllu
frá sér og taka að atyrða höf-
und sinn og skapara Brendan
Valur Gíslason, Arnar Jónsson
hlutvcrkum sínum
Behan og sakna ég alls ekki
þess atriðis; um sjálfan end-
irinn gegnir öðru máli, Lögum
samkvæmt á hermaðurinn
fallni að rísa upp í lokin og
syngja mergjaða og fjöruga
vísu um för sína til himna, og
allur skarinn að taka undir.
Þessu snjalla og listræna
bragði sem í öllu samræmist
heildarsvip leiksins má ekki
kasta á glæ að mínu viti; við
það verða leikslokin sorglegri
og hlutföllin önnur en ráð er
fyrir gert,. Flutningur hinna
snjöllu söngtexta eru víða há-
tindar sýningarinnar, og tak-
ast yfirleitt betur en við
mætti búast; hinir ágætu
leikendur halda vel á sín-
um hlut þótt fæstir séu
fæddir söngvarar. Dansarnir
eru stórum færri og fábreyti-
legri en ætlazt er til, og að
þvi drjúgur skaði, en þar er
um auðskildar ástæður að
ræða. Loks má ekki gleyma
þvi að enginn hefur stjórnað
statistum betur en Mac Anna,
frammistíiða sumra aukaleik-
endanna er verð talsverðrar
athygli.
Sviðsmyndin er verk Gunn-
ars Bjarnasonar og sýnir í
öllu listfengi hans og gagn-
gera vandviilkni í hverjum
hlut; ætla má að leiktjalda-
og Margrct Guðmundsdóttir í
málarinn Mac Anna hafi kom-
ið þar eitthvað við sögu. Við
sjáum ljóslega hrörnun og
og helztu vistarverur hins illa
ræmda lastabælis, stofur og
ganga, stiga og efri hæð, og
framsviðið, það er götuna fyr-
ir utan, kann leikstjórinn
sannarlega að nota til hlítar.
Og svo haganlega og hugvits-
samlega er öllu fyrirkomið að
sifeld hlaup söguhetjanna upp
og niður og fram og aftur um
sviðið verða eðlileg og frjáls-
leg undir nákvæmri og hnit-
miðaðri stjórn hins snjalla
leikstjóra.
Fyi-stan leikendanna verður
að telja Val Gíslason, hinn
staurfætta ráðsmann hússins,
Pat að nafni, en hann stjórn-
ar félögum sínum með vissum
hætti, hefur þræðina í hendi
sér — spilltur og kærulaus
slæpingi, lygalaupur og gort-
ari hinn mesti, en þó oftlega
næsta viðfeldinn á sína vísu
og orðheppinn með afbrigð-
um. Valur lýsir honum á.ljós-
lifandi og eftirminnilegan liátt
og jafnskýrt frá öllum hlið-
um, túlkun hans er jafnan
látlaus og sterk í senn, sann-
mannleg, litrík og fyndin.
Þess má geta að hinn mikil-
hæfi leikari var veikur í hálsi
og naut sín ekki til fulls;
engu að síður er Pat einn af
þeim forkunnlegu körlum sem
Valur hefur óspart skapað á
síðari árum, allt frá Chris
gamla til húsvarðarins. Meg
Dillon heitir hin ógifta kona
Pats, „ósvikin írsk hóra og
ættjarðarvinur", að því hún
sjálf segir. Helga Valtýsdóttir
sómir sér ágætlega við hlið
bónda síns, velkt götudrós
komin af léttasta skeiði, geð-
rík og viðskotaill á köflum,
stóryrt og klúryrt um skör
fram, haldin þjóðernisofstæki
og fer vel með frelsissöngv-
ana — þá er yfir henni stolt
og reisn, en eldur brennur úr
augum. Eins og kunnugt er
lék Helga áþekka kvensnift
allt síðasta ár og er auðvitað
eitthvað líkt með ökyldum, og
þó vissulega vonum minna;
Áróra í „Hart í bak“ er ram-
íslenzk í öllu og Meg írsk að
sama skapi.
Þá er komið að elskendun-
um og jafnöldrunum ungu,
sjálfum gíslinum og súlkunni
hans. Hlutverk hermannsins
enska er ærið orðmargt,
vandasamt og margslungið,
og á bæði að hræra okkur til
hláturs og tára; það er falið
Arnari Jónssyni, kornungum
nýliða og nemanda í ófull-
komnum skóla leikhússins. Við
allt fær hann auðvitað ekki
ráðið, en hann er búinn á-
gætu útliti, geðþekkri fram-
göngu, furðumiklu öryggi og
góðri og skýrri rödd og vann
sýnilega hylli leikgesta. Pilt-
ur þessi er munaðarleysingi úr
fátækrahverfum Lundúna,
glaðlyndur, ómenntaður og
venjulegur drengur sem botn-
ar í fyrstu ekki neitt í neinu.
Hugarstríð hans og kvíði varð
ef til vill hvorki djúpstæður
né tilkomumikill í meðförum
Arnars, en jafnan túlkaður
snoturlega; bezt tekst honum
er unglingarnir ástfangnu
leika sér eins og börn, elskast,
syngja og dansa, í annan stað
reyndist hinn grátklökki ást-
arfundur þeirra síðar báðum
ofviða. Arnar skortir að von-
um reynslu og þroska, enda
öll manndómsárin framundan,
en eftir þessari frumraun að
dæma ælti að vera óhætt að
spá hinum nýja leikara góðr-
ar framtíðar á sviðinu.
Teresa heitir hin rauðhærða
ástmey hans, alin upp í klaust-
urskóla og kann ekki að
hlæja, en er þó ofurlítið létt-
--------------------SlÐA 7
úðug annað veifið. Margrét
Guðmundsdóttir lýsti sakleysi
hennar, hjartahlýju og um-
líomuleysi á mjög eðlilegan og
sannfærandi hátt, átakanleg
og feimin, barnsleg og blíð.
Af öðrum söguhetjum kveð-
ur mest að Monsjúr, elliærum
og ringluðum eiganda jómfrú-
búrsins sem Róbert Amfinns-
son leiltur með sannri prýði,
kostulegur í göngulagi, sjón
og tali, enskur að menntun og
föðurætt, en löngu orðinn
írskari en Iramir sjálfir. Sér-
staka athygli vekur Róbert
þegar gamli skröggurinn
gleymir sér og klökknar öll-
um að óvönim, og syngur
Englandi til dýrðar meinfynd-
ið kvæði, neyðarlegt og háði
þmngið. Vísnasöngur Róberts
er í sérflokki, hnitmiðaður og
auðugur að hárfínum blæ-
brigðum.
Þá eru þau Herdis Þorvalds-
dóttir og Baldvin Halldórsson
samvalin og hnittileg skötu-
hjú, helgislepjan drýpur af
báðum. Ungfrú Gillchrist er
móðursjúk og sannfrelsuð sál
og þó í meira lagi gefin fyrir
karlmenn. Herdís er búin
mjög góðu gervi og látbragði
og hefur guðsorðið og sálmana
á sínu valdi, en ýkir hvergi;
bezt er hún þegar piparjóm-
frú þessi syngur um tunglið,
Krústjoff og Kennedy og
hnígur um leið niður dauða-
drukkin með hnitmiðuðum og
ærið kátbroslegum tilburðum.
Mulleady er ljóslifandi þrjótur
og Mtilmenni í öruggum hönd-
um Baldvins; dæmdur þjófur
og lögreglunjósnari og fleira
af svipuðu tagi; hræsnin og
fúllífið leka af ásýnd hans og
orðum. Þá má ekki gleyma
viðrinum þeim í karlmannslíki
sem kalla sig kvenmannsnöfn-
unum Rio Rita og Grace
prinsessa, það er þeim Ævari
Kvaran og Erlingi Gíslasyni.
Hreinræktuðum kynvillingum
hefur víst sjaldan verið lýst
á íslenzku sviði, en þeir Ævar
og Erlingur dilluðu sér, döns-
uðu og sungu svo að mjög
gaman var að og alveg feimn-
islaust. Ævar hefur jafnan
orðið fyrir þeim kumpánum,
„hinum stelpunum í húsinu“,
eins og hann sjálfur segir;
útlit og allar hreyfingar Er-
lings eru hreint afbragð.
Nína Sveinsdóttir leikur
gamla uppgjafadræsu og lýs-
ir vel aðdáun hennar á hetj-
unni Michael Collins, en
hverfur síðan alveg í skugga
hinna. Þá er Kristín Magnús
hin ósvífna unga gleðidrós
Colette og leikur af dugnaði
og þrótti, hún er í slagtogi
við kófdrukkinn rússneskan
sjómann sem of lítið verður
úr í meðförum Flosa Ölafs-
sonar. Klemenz Jónsson og
Valdimar Helgason koma ör-
lítið við sögu og gera skyldu
sína.
Loks ber að nefna tvo full-
trúa Lýðveldishersins, Gísla
Halldórsson og Árna Tryggva-
son. Gísli heldur hárrétt á
sínum hlut, og gerir liðsfor-
ingja þennan nákvæmlega
eins ógeðfelldan, ofstækisfull-
an og drepleiðinlegan og efni
slanda til, en skáldið sjálft
hefur augljósa skömm á hon-
um. Ýmsum mikilhæfum skop-
leikurum myndi hætta til að
ofleika og ýkja sjálfboðalið-
ann, en það gerir Árni
Tryggvason aldrei, hann lýsir
þessum nautheimska og
drykkjusjúka náunga af al-
geru látleysi og skilningi, og
er allur hinn skemmtilegasti.
Þýðing leiksins er engum
heiglum hent, en Jónas Árna-
son hefur gert „Gíslinn“ nærri
ótrúlega vel úr garði, það
heyrist vart eða ekki að um
þýðingu sé að ræða. Þeir
munu fáir sem kunna og rita
lifandi og kjarnyrt nútímamál
jafnvel og hann; jafnvígur á
laust mál og bumdið. Söng-
Framhald á 10 síðu.