Þjóðviljinn - 17.11.1963, Blaðsíða 7

Sunnudagur 17. nóvember 1963
HMmnmi
SIÐA J
bókmenntir
GJORÐI JATNING-
AR FYRIR ALLT
Halldór Laxness:
Skáldatími.
Helgafell
Reykjavik 1963.
Ekki liggur Ijóst fyrir, hvað
felast skal í heitinu Skáldatími.
Vera má, að það sé valið út úr
einhverjum vandræðum.
í bókinni eru endurminning-
ar höfundarins, sundurlausar
nokkuð og greinilega teknar af
handahófi, frá því hann gekk
í klaustur 1923 og þar til hann
var kominn til Svíþjóðar úr
Rússlandsdvöl 1938 og þá með
Gerzka ævintýrið og Heims-
ljós Ólafs Kárasonar bæði í
burðarliðnum. Form þessara
minninga eru stuttar frásagnir,
37 að tölu á rúmum 300 les-
málssíðum bókarinnar. Frá-
sagnir þessar ei-u nokkuð sjálf-
stæð heild hver fyrir sig. svo
að einnar verður notið, þótt
ekki sé haft sjónarmið af öðr-
um, en þó mynda þær allar
saman nokkuð sjálfstæða heild.
sem fellur í umgerð áður-
néfnds fimmtán ára tímabils.
Ritgerðasöfn Halldórs Lax-
ness eru orðin allmörg. Hið
fyrsta, Alþýðubókin, er þeirra
langfremst, enda eitt af glæsi-
legustu verkum skáldsins. þar
sem hver ritgerð fyrir sig er
hreint listaverk. önnur rit-
gerðasöfn hans hafa verið mis-
jöfn að gæðum. Þar hafa verið
eftirtektarverðar og stórbrotn-
ar ritgerðir i bland, en aðrar
léttvægari og sumar svo, að
það hefur nálgazt smekkleysi
að hafa þær með og aðeins
hægt að réttlæta það með
þeirri gömlu dyggð. sem heitir
nýtni. Þetta síðasta ritgerða-
safn er þeirra jafnþynnst á
sama hátt og Alþýðubókin er
þeirra fremst. Það er leiðinda-
þróun, og þó átti ég von á því
verra.
Kringilyrði ýmiss konar og
derringur hefur oft gefið stíl
Halldórs svipmeira yfirbragð,
á sama hátt og líkamslýti geta
aukið mikilýðgi tilkomumik-
illa manna, hvort heldur það
er ör á brá, vagl á auga. jafn-
vel helta eða bjöguð hand-
hreyfing, eitthvað sem vekur
enn meiri eftirtekt á svipmik-
iUi persónu. En þegar draga
tekur úr öllu nema lýtunum,
þá fer ekki að verða mikið í
þau varið. Mér hefur aldrei
þótt mikið til þess koma, þegar
erlend orð og orðatiltæki. sem
almenningur kann engin skil
á og hefur því ekki aðstöðu til
að njóta, vaða uppi og lat-
mælum og hvers konar mállýt-
um er slett til og frá i tíma og
ótíma og það jafnvel svo, að
blindir aðdáendur mikils skálds
telja sér skylt að innleiða
það meira og minna í daglegt
mál sitt. Slíka galla hefurmað-
ur þolað orðalaust, skirpir þeim
út úr sér eins og steinkörtu,
sem leynzt hefur í ljúffengum
rétti. Því meira hnossgæti sem
um er að ræða, því verr kann
maður við bess háttar traktér-
ingar, Halldór hefur mikið
reynt á þolgæði alþýðu manna
með ýmiss konar tilgerð og
tildri, sem fjarri er hennar
tjáningarmáta. Hún kvartar
ekki meðan henni þykir vænt
um mann, annars gæti út af
þvi borið.
Lýsingin á Eggerti Stefáns-
syni og kasakska skáldinu
Dsjambúl er með þeim ágæt-
um. sem skýrast sverja sig i
beinan legg til Halldórs (fyrr-
verandi Kiljan) Laxness. Mín-
útan eina í Stokkhólmi er eitt
þeirra undra, sem seint líða úr
minni. Greinin um Jóhann
Jónsson slær á sömu strengi
fclhndi að bera kveðju til
bamsföður síns í Stokkhólmi
og segja, að hann þurfi ekki
að óttast um litlu stúlkuna
þeirra, því að „Sovétríkin eru
bamgóð“, segir hún. Og þetta
segir hún frammi fyrir rúss-
nesku leynilögreglunni, sem er
að tosa henni bak við tjöldin.
Og tjaldið fellur. það þarf ekki
að segja meira, allir vita, hvað
á eftir kemur.
Ég varð svo gagntekinn af
þessari frásögn, að mig skar
allt í einu í hjartað. þegar nið-
ur i vitund mína laust ein-
hverjum minningarórum frá
sumardögum 1953. Vera
Hertsch varð mér allt í einu
svo kunnugleg. Mér finnst, að
Veru Hertsch, sem rússneska
leynilögreglan druslaði að
tjaldabaki að Halldóri Laxness
ásjáandi 1938, hafi ég mínum
eigin augum litið sumarið 1953.
Og þessi kona. sem mig minn-
ir endilega að héti Vera
Hertsch, var svo glöð og ham-
ingjusöm, að aðra ósk á ég
ekki betri til handa Halldóri
Laxness en að hann alla sína
ævidaga megi vera jafn glaður
og hamingjusamur. En hvort
sem Vera Hertsch er lífs eða
liðin og hve oft sem ég á eftir
að sjá hana glaða og ham-
ingjusama, þá stendur það óút-
strikað í minni vitund. að Vera
EFTIR GUNNAR BEN.
og fyrri grein Halldórs um
sama listamann, en snertir
tæplega eins djúpt. Bemsku-
minningar úr foreldrahúsum er
unaðslegur lestur. Það hefur
alltaf svo listræn áhrif á Hall-
dór. að minnast þeirra, sem
honum þykir vænt um. Ef til
vill er þó frásögnin af Veru
Hertsch listrænasta frásögn
bókarinnar. Dramatísk stíg-
andi er af þeirri gerð, sem má
heita óvenjuleg í verkum Hall-
dórs, og er þá mikið sagt.
Hvað er píningasaga frelsar-
ans, sem aldrei lét bugast og
kvaddi þetta líf með fyrirbæn
fyrir kvölurum sínum, móts
við þýzku stúlkuna, sem mitt
i ofsóknum Moskvuvaldsins á
Stalíntímanum bað skáld frá
Hertsch var af lífi tekin af
leynilögreglu Stalíns árið 1938.
Svo listilega hefur Halldór
Laxness skráð sögu hennar, án
þess beinum orðum að til-
kynna lát hennar.
Annars eru glæpir Stalíns
svo ægileg martröð á þessari
síðustu bók Nóbelskáldsins okk-
ar, að hann hrökklast oftar en
skyldi út af brautum listrænn-
ar frásagnar. Erlendur í Unu-
húsi er ein þeirra persóna, sem
Halldór ann hugástum. Hann
skrifar fagurt upphaf af grein
um hann. En allt í einu dapr-
ast honum flugið og hann svíf-
ur ósjálfbjarga niður á flat-
neskju hversdagslegs Rússa-
níðs, sem hver venjuleg við-
reisnarstjóm beitir fyrir vagn
Halldór Laxness
sinn. Hann fer að ræða um
viðhorf Erlends til náungans
og samfélagsmála. Þá er Er-
lenaur látinn lýsa því yfir, ao
biðji maður hann um peninga
fyrir eitri til að drepa sjálfan
sig. þá lætur hann þá peninga
af hendi með mikilli ánægju.
Vægast sagt er þetta mjög ó-
smekklegur dráttur í mynd Er-
lends, auk þess að vera yfir-
taks ósannur. En þetta er að-
eins slæðingur undan öðru
verra. Allt í einu eru þeir
komnir Hitler og Stalín inn á
sviðið. Og þá þarf ekki að sök-
um að spyrja: Greinin um Er-
lend í Unuhúsi, tærustu lista-
mannssál. sem við kunningjar
hans þykjumst hafa komizt í
kynni við, er allt í einu orðin
sóðalegur óskapnaður.
Ritgerðarform skírskotar til
skynsemi öðrum listformum
fremur. Skortur Halldórs á
rökrænu jafnvægi er hans
veikasta hlið í þessari grein.
1 þessari bók skrifar hann
sjálfur, sjálfsagt ósjálfrátt, á-
gætan dóm um mikinn fjölda
þeirra greina, sem þessi sama
bók hefur inni að halda. Hann
rennir „aftur augum yfir lof-
gerðarrollu um dvöl mína með
benediktsmúnkum sem ég
setti saman um jóliri 1924". í
tilefni af þeirri grein segir
hann: „Að öðru leyti er grein-
in skrifuð að þeim hætti sem
auðkennir trúmenn þá er þeir
Vitna um sýn af helgum stöð-
um trúar sinnar: verður óger-
legt af lýsingunni að sjá að
þeir hafi komið þar. Eftilvill
stafar þetta af því að staður-
inn er ekki til í reyndinni eins
og þeir sjá hann“ (bls. 13).
Þetta er sannleikurinn um
lýsingar Halldórs á Sovétrikj-
unum og kommúnismanum. en
þær lýsingar eru rauði þráður-
inn í þessari nýjustu bók hans.
Það verður að vísu ekki sagt,
að bókin vitni „um sýn af
helgum stöðum trúarinnar". en
það er karlinn á kassanum,
sem útmálar ógnir og pislir
helvitis. Þegar um karlinn á
kassanum er að ræða, þá er
það ekki aðeins ógerlegt af
lýsingunni að sjá að þeir hafi
komið þar,“ heldur veit maður,
að karlinn á kassanum hefur
aldrei til helvítis komið. En
hitt vitum við að vísu. að Hall-
dór hefur komið til Sovétríkj-
anna, en það fer tvennum sög-
um af þeirri för og hvað fyrir
augu hans hefur borið í þeim
leiðöngrum. Þegar hann kom
úr Austurvegi, var hann allt-
af ákaflega hrifinn og upphóf
hástemmdan Iofgerðarsöng. Nú
segir hann, að svo aumlegt
hafi hann aldrei séð og heldur
því fram með þvílíkri áfergju,
að manni dettur í hug Galdra-
Loftur, þegar hann var að
biðja djöfulinn fyrirgefningar
á öllu þvi, sem hann hafði vel
gjört. Það er sagnfræðileg
staðreynd, hvenær Halldór var
í Sovétríkjunum, og um þær
farir hefur hann rætt og ritað
meira en um nokkuð annað,
en þó veit maður ekkert um
það, hvað hann hefur heyrt
þar og séð. Það eitt er nokk-
um veginn víst, að maðurinn
hefur orðið fyrir þeirri hand-
téringu, sem nefnd er heila-
þvottur, og er ein af nýjustu
hemaðaruppfinningum stór-
veldanna. En hver þvoði Hall-
dór, og hvar var hann þveg-
inn? Það er hin torleysta ráð-
gáta. og það út af fyrir sig
er merkilegt rannsóknarefni.
Var hann þveginn í Rússlandi,
svo að hann sá allt öfugt. og
Framhald á 8. síðu.
■ Fyrir tilstilli góðra manna og hreina tilviljun
hafa íslendingar skyndilega komizt í nánari
kynni við samtímamenningu írska, en orðið
hefur síðan um daga Örlygs gamla. Hafði
frændræknin legið niðri öldum saman.
Stórkostlegt
að vera ungur
Spjallað við Proinnsias O'Duinn
Vart getur ólíkari syni Heil-
agrar Kirkju og samlanda en
Brendan Behan og Proinnsias
O'Duinn. Behan, ástríðufullur
svoli, eem ungur dró sig til
lausingjalýðs, mótaðist sem
skáld hjá ævintýramönnum og
úrhrökum borgaralegs þjóðfé-
lags og hefur tekið ástfóstri
við verkamannahverfi Dýfl-
innar, og O'Duinn, skilgetið
afkvæmi irskrar borgarastétt-
ar og fulltrúi þess bezta í
menningu hennar.
Hann er maður lágvaxinn
og grannur, svartur á hár,
brúneygur, smáfríður. Fram-
ganga hans er fáguð, en við-
kvæmnislegt svipbragð hans
veitir þó stundum grun um
heitar tilfinningar og þann
metnað, sem lyfti honum nítj-
án ára gömlum á stall hljóm-
sveitarstjóra í stærsta leik-
húsi Dýflinnar.
Ekld snjallt bókmenntaverk
„Nei, ég er ekki sérlega
hrifinn af Behan,“ segir 0‘-
Duinn, „og lýsingar hans á
Irum eru ósannar — eiga
ekkert skylt við veruleikann.
Að sjálfsögðu er til fólk af
þessu sauðahúsi hvar sem er,
en það er sízt einkennandi
fyrir Irland". „En ég ætla
ekki að spilla fyrir leikhúsinu
ykkar,“ bætir hann við, „og
ég ætla að sjá leikritið ein-
hvern næstu daga. Vinur minn
McAnna segir mér að það sé
mjög vel leikið hér og „Gísl“
er jú ef til vill skemmtilegt
sviðsverk — en ekki mjög
snjallt bókmenntaverk.“
■ En nú he’fur Þjóðleikhúsið sýnt „Gísl" Beh'ans
í allt haust við góða aðsókn og kornungur írsk-
ur hljómsveitarstjóri verið ráðinn að Sinfóní-
unni til að stjórna fimm fyrstu íónleikum
hennar á þessu starfsári.
Proinnsías 0‘Duinn stjómar Sinfóníuhljómsveit tslands á æf-
ingu — (Ljósm. Þjóðv. A. K.).
„Hver eru þá viðhorf yðar
til frelsisbaráttunnar?“
„Páakauppreisnin 1916 var
óumflýjanlegur harmleikur og
átti sér langan aðdraganda.
Þeir sem stóðu fyrir henni
voru göfugir hugsjónamenn,
sumir snjöllustu og ástsæl-
ustu listamenn okkar eins og
til dæmis ljóðskáldið Pearse,
sem ÍBretar tóku höndum og
skutu eftir uppreisnina.
Og hin fórnfúsa og hetju-
lega barátta þessa fólkg færði
okkur sjálfstæði. Það sem á
vantar, fæst aðeins við samn-
ingaborð.
Það skeður þó enn að hóp-
ar ævintýramanna og ungl-
inga bombardera brezk toll-
skýli, skjóta hermenn á landa-
mærunum eða vinna önnur ó-
þurfarverk. Slík verk eru ill
og fáránleg. En sjötíu prósent
af erlendum ferðamönnum,
eem koma til írlands eru Eng-
lendingar og þjónusta við
ferðamenn er annar stærsti
atvinnuvegur okkar. Sú stað-
reynd gefur betri og sannari
mynd af sambúð þessara
þjóða í dag.“
Þoldi ebki skólana
„Og þér eruð frá Dýflinni?"
„Já, fæddur þar og gekk
þar á skóla. 16 ára gamall
hóf ég nám við The Municipal
Scool of Music en yfirgaf
hann tveimur árum seinna og
innritaðist í Konunglega tón-
listarakademíuna, — einnig i
Dýflinni.
En ég þoldí heldur ekki
heldur þennan skóla né þröng-
sýnina sem þar ríkti eða rétt-
ara sagt hégómaskap kennar-
anna og smásmugulegan met-
ing þeirra á mttíi. Eg komst
aldrei til að gera neitt og
hætti.“
Að þessari skólagöngu lok-
inni réðst O’Duinn sem hljóð-
færaleikari til hljómsveitar
Gaity Theatre í Dýflinni og
nítján ára var hann orðinn
stjómandi hennar. Það bar
þannig til, að dag einn þurfti
hljómsveitarstjórinn skyndL
lega til Lundúna og spurði
hvort í sveitinni væri einhver
áhugahljómsveitarstjóri. „Hér
er ég“, svaraði O’Duinn og
var samstundis reyndur og
ráðinn. Ekki leið síðan á
löngu þar til honum var boðið
að taka að sér hljómsveit
Radio Eireann sem er stærsta
hljómsveit Irlands og nokkm
stærri en Sinfónían hér.
Á íslandi.
„Já, hljómsveitin sem ég
hef stjórnað telur allt að átta-
tíu hljóðfæraleikara en ykkar
hljómsveit allt að fimmtíu. En
það stafar aðeins af fjárskorti
hjá 1 ykkur — það er nóg til
af mönnum og óþrjótandi
verkefni.“
„Hvei-nig líkar yður að
starfa hér?“
„Vel. Það er aðeins málið
sem stendur í vegi fyrir því
að ég komist í eins náið sam-
band við hvem mann, eins og
bezt væri á kosið, en ég hef
ekki yfir neinu að kvarta og
gengur æ betur að ná því sem
ég vil.“
„Hafið þér kynnzt mörgum
íslenzkum verkum?“
„Eina nútímaverkið sem ég
hef heyrt er „Haustlitir" eftir
Þorkel Sigurbjörnsson — gott
verk — og hér er ég að lesa
verk eftir Jón Leifs frá 1961.
Framhald á 8. síðu.