Þjóðviljinn - 13.01.1966, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 13. janúar 1966 — ÞJÓÐVIL.JINN — SlÐA ^
á um tvo
kosti að velja
oa égkýs
Franco — ein af persónum í
Helvíti hinu nýja.
Weiss byggir leikrit sitt á réttarhöldum yfir iyrrv erandi fangavorðum í útrýmingarbúðum Þjóðverja
í Auschwitz: „Ég vil að í Icikritinu komi ekki fra rn aörar staðreyndir en ]iær, scm minnzt var á í
réttarhöldunum“. — Myndin sýnir nokkra af sa kborningunum fyrir rétti i Frankfurt.
I*- lok október í fyrra gerðust
þau einstæðu tíðindi í
þýzkri leikhússögu, að fjórtán
leikhús í báðum hlutum lands-
ins frumsýndu sama verkið:
„Rannsóknina‘‘ eftir Peter Weiss
oratorium í ,.ellefu söngvum"
um útrýmisigarfangabúðirnar í
Auschwitz og um málaferlin
yfir fangavörðum úr þeim
búðum. Aðeins ári fyrr hafði
Weiss skrifað það verk sem
færði honum heimsfrægð —
leikritið um Marat.
Peter Weiss og hið nýja verk
hans voru mjög umdeild og
umrædd löngu áður en tjald-
ið lyftist í leikhúsunum fjórt-
án. Fréttir af undirbúningi og
æfingum höfðu smogið inn í
flest blöð: áður en ‘æfingar
hófust í „Kammerspiele11 í.
Múnchen, var farið með leilc-
ara í kynnisferð til Dachau,
bar sem eiönig votu áður naz-
istískar fapgabúðir. lÆÍkhús-
fróðir menn ræddu fram og
aftur um þann vanda, að túlka
á leiksviði svo yfirþyrmanleg-
an veruleik sem Auschwitz —
sumij- álitu að Auschwitz hlyti
að sprengja af sér þann
ramma, sem leikhús setur
verki. En deilurnar um „Rann- '
sóknina“ voru máske fyrst og
fremst pólitísks eðlis, og þá
ekki sízt vegná þess, að Peter
Weiss hefur á síðustu mánuð-
um kveðið æ fastar að orðj
um bað, að hann hafi kosið
sér áósíalisma. að leiðarstjörnu,
lýst yfir — þó með nokkrum
fyrirvara — samstöðu .sinni
með sósía'listískum ríkjum, og
þá einnig Austur-Þýzkalandi.
Og hað þykja mörgum í Vest-
ur-Þýzkalandi heldur vond
tíði.ndi eins og nœrri má geta.
Siálfur telur Weiss að í hinu
nýia leikriti sínu sé falið öfl-
ust sprengiefni. Hann sagði í
viðtali við Stockhoims-Tidn-
ingen: „Það fiallar að verulegu
levti um aðíld býzks stóriðn-
aðar að Gýð;neámbrðum Eg
vildi brennimerkja kapítalism-
ann, sem verzlar jafíivel með
gask'lefa“.
Jeter Weiss var sízt af öllu
róttækt, pólitískt skáld
við upphaf rithöfundarferils
síns. Fyrsta bók hans kom ekki
út fyrr en 1960 (var þó skrif-
uð nokkrum árum fyrr), í
smáu upplagi, ætiuð útvöldum,
stutt skáldsaga í-. aett við „nýju
skáldsöguna" tfrönsku. Hér var
kominn tilraimamaður, formal-
isti, einstaklingSihyggjumaður.
Á næstu tveim árum komu út
tvær bækur, , sem segja frá
unglingsárum höfundar: Þar
Skrifar hann .sig frá ótta, ein-
manaleik og - kynþroskavanda
er hann glímdi við í húsi borg-
aralegra foreldra' sinna. Þessar
bækur unnu honum mikið 'lof;
skáldið Hermann Hesse skrifar
honum til að mynda: „Þér haf-
ið skrifað bók sem er jafn-
ágæt og hún er hræðileg —
frá hreinu bókmenntalegu sjón-
armiði er hún fullkomini‘
Að slíkri viðurkenningu lá
lasngur vegur. Peter Weiss
fæddist árið 1916 í Berlín, og
var faðir hans Gyðingur. Fjöl-
skyldan flúði eftir valdatöku
nazista fyrst til Tékkóslóvakíu
og síðan til Svíþjóðar. Wéiss
reyndi að brjóta sér braut sem
myndlistarmaður, en hafði of-
an af fyrir sér með kennsiu og
sem mynzturteiknari. Eftir stríð
reyndi hann sig við gerð heim-
ildarmynda og tilrannamynda,
sem fullar voru með kynferð-
islegt tákomál og gott ef ekki
sadisma. Hann gerði sérkenni-
legar. ,,collage“-myndir fyrir
sænska útgáfu á „1001 nótt“,
og hafa þær einnig verið kall-
aðar sadistískar og súrrealist-
ískar. Skömmu fyrir 1950 byrj-
ar hann að skrifa á þýzku, en
þurfti. sem fyrr segir, að bíða
til 1960 eftir því að finna náð
fyrir augum forleggjara. Eftir
að hann hafði hlotið nokkra
viðtrrkériningu," vii'tist stefna
hans og aðferð helzt benda til
þess, að hans hlutskipti yrði að
skrifa fyrir fremur þröngan hób,
að hann yrði „rithöfundur jýr-
ir bókmenntamenn“. En er
leikrit hans um einhvern merk-
asta. persónuleika frönsku
byltingarinnar, Marat. var
frumflutt árið 1964, varð Weiss
á svipstundu heimsfrægur
maður: þetta fróðlega verk um
byltingu, harðstjórn. frelái og
stjórnleysi hefur síðan verið
sýnt í nítján löndum.
Um svipað leyti verður það
lióst, að Weiss hefur á-
kveðið að gefa sig á virkari
hátt að stjórnmálum. í marz
í fyrra flutti Alþýðuleikhús-
ið í Rostock (A-Þýzkaland)
, leikritið um byltingarmanninn
Marat og andstæðu hans, hinn
öfgafulla einstaklingshyggju-
mann de Sade. Weiss kom þú
Vestur-Þjóðverjum á óvart með
því að hrósa rnjög túikun þeirra
austanmanná, því þeir hefðu
lagt áherzlu á að í grundvall-
aratriðum hefði Marat rétt fyr-
ir sér; sá sem ekki sýnir sið-
ferðilega yfirburði ’ Marats,
sagði hann, falsar verkið. f
júlí lét hann ,svo um mæit.
að sér bætti leitt, að þeir
vesturbýzku kollegar hans, sern
gagnrýndu þjóðfélagið, tækju
ekki nögu ‘‘einarðlega afstöðu
og segðu að þeir væru með
sósíalisma. *
f september leið sendi hann
svo frá sór „Tíu meginatriði
um starf rithöfundar í klofn-
um heimi“. Þriðja grein hljóm-
ar svo: „Háþróað velferðarbjóð-
félag (eins og i Vestur-Þýzka-
landi) er ekki annað en stétta-
þjóðfélag á æðra stigi“. Sjö-
unda grein: „Ef rithöfundur
þrjózkast til að standa utan
við atburðina, leiðir það tii
þess að tilvera hans verður
æ fánýtari“. Tlunda grein: J
dag á ég um tvo kosti að
velja og mér virðist að að-
eins sósíalistísk þjóðfélags.skip-
an bjóði upp á möguleika til
að útrýma ójöfnuði í heim-
inum“.
Sagt er, að þessa pólitísku
játningu megi að nokkru
rekja til gamalkunns fyrirbær-
is: samvizkubits listamannsins.
f einni fyrri bóka sinna . hef-
ur Weiss sagt frá þeirri sekt-
Pcter Weiss :
Peter Weiss: þýzkur Gyð- [
ingur í Svíþjóð. — Frá [
einstaklingshyggju og ■
fcrmalisma txl pólitískra j
markmíða, — Súsxalismi :
býður einn upp á mögu- [
Icika til að útrýrna rang- ■
lapti — Les ekki fagur- j
hókmenntir, heldur póli- [
tísk rit og dagblöð — (Jr- [
klippuum safnað til nýs [
Guðdómlegs gleðilciks. ■
„Rannsóknin'* — leikrit [
uni Anschwitzréttarhöíd- [
in. — Þar er kapítalism- [
inn kominn á leiðarenda. ■
Sýnt í fjórtán leikhúsum ;
samtímis.
Og Péter Weiss hefur ákveð-
ið að „verða gagnlegur“.
Þessvegna les hann helzt ekki
fagrar bókmenntir hin síðari
misseri, heldur „nær eingöngu
pólitísk heimildarrit og svo
heimsblöðin“. 1 fyrra var Weiss
boðið til ftalíu: þetta var
fyrsta sumarleyfi hans — en
1 30 stiga hita sat Weiss á
Adríaströnd og las „Auðmagn-
ið“ eftir Karl Marx.
Peter Weiss hefur skæri við
höndina, þegar hanfi les blöð,
og klippir út greinar og frétt-
ir sem honum þykja tímanna
tákn öðrum fremur og geta
komið honum að gagni sem
efniviður. Úrklippurnar geymir
hann í skáp með 90 hólfum,
sem bera yfirskriftir eins og
„Kongó“, „Kynþáttaátök f
Bandaríkjunum“, „Sálgrein-
ing“, „Portúgal“, „Vesturþýzk
hei'naðarstefna". Úr þessu efni
hyggst Weiss smíða verk, sem
túlki „heimspólitísk átök mMli
fátækra þjóða og ríkra“, og
sæki að formi til fyrirmynd til
Divina Commedia Dantés. í
bættinum um Helvíti í verki
Weiss munu m.a. koma fram
þeir Franco, Salazar, Trjuillo
og Verwoerd.
arvitund er greip hann vegna
sýsls síns með list og sína
eigin persónu: „Ég hafði aldrei
tekið afstöðu til beirra átaka
sem gerast í heiminum. Við-
leitni mín til að túlka mína
eigin tilveru hafði ekki leyft
neinu öðru að komast að“
Hann segir einnig að vinir
sínir í útlegðinni hafi fyrir
bessar sakir ásakað hann um
hugleysi og eigingimi, en hann
vísað beim ákæi'um á bug. Nú
segir hann hinsvegar að slíkar
hugmyndir um óhæði listarinn-
ar hafi verið ósvífni. Að vísu
gágnrýnir hann takmarkanir
á fx-elsi listamannsins „í ýms-
nm sósíaiistískum löndum“. að
vísu talar hann með lítilli
virðingu um „menningar-
brodda“ ráðandi flokks í Aust-
ur-Þýzkalandi. En um leið
spyr hann sjálfan sig: „Hvað
stoðar frelsi 'mitt sem lista-
manns hinar kúguðu þjóðir f
Ameríku, Asíu og Afríku?“
En sem Weiss hafði hafið
undirbúning, barst annað
Helvíti x' tal: Auschwitzrétt-
arhöldin hófust í Frankfurt í
desember 1963. Weiss hafði
Sjálfur skrifað um það fyrir
alllöngu, að þýzku útrýming-
arbúðirnar hefðu verið svo
d.iöfullega tryllilegar að engum
höfundi myndi takast að ná tök-
um á beim sem viðfangsefni.
þær- voru handan við mögu-
leika orðanna. En málaferlin
tæpum tveim áratugum að
styrjöld lokinni gerðu þetta
samt mögulegt, Weiss tókst að
finna sér stað til að ta.ka mið
af, jafnvel úts.kýringu. Eitt
vitnanna sagði: „Við þekktum
öll þjóðfélagið, sem það stjórn-
arfar var sprottið af, sem gat
komið unp slíkum fangabúð-®-
um“. Vitnið sagði það, sem
er einnig skoðun höfundarins:
Auschwitz var kapftalisminn
kominn á leíðarenda — eftir
ferli sem hans eigin lögmál
hnfðu ákveðið.
Weiss var oft viðstaddur
réttarhöldin í Frankfurt, og
einnig fylgdist hann samvizku-
samlega með frásögnum blaða
af þeim. Úr þessum einstæða
efnivið vinnur hann ekki með
venjulegum aðferðum. „Rann-
sóknin“ er ekki drama með
„athöfn“ og „sötniþræði“. ekki
skýrsla ; leikritsformj (eins o?
verk Kipphardts um Oppen-
heimer). Verk hans er fyrst
og frems.t samþjöppun. kjarni
Auschwitzmálafeplanna. sem
unninn er úr hundniðum
spurninga og tilsvara við rétt-
arhöldin. Og Weiss setti sér
siálfur það mark, að ekkert
skyldi koma fi'am í leikrit-
inu annað en staðreyndir sem
minnzt var á fyrir dómstólum.
Staðreyndirnar eru vissulega
valdar af íhygli og skarp-
skyggni, ræda persónanna er
hefðluð til og gerð háttb'und-
in. Weiss lætur sakbomingana
étján koma fram undir réttu
nafni, en þau níu vitni, sem
hann býr til úr 409 vitnum
málaferlanna, em nafnlaus
— þar eð þau voru einnig
nafnlaus er þau voru fangar:
Úr 24 verjendum hefur hann
gert einn „Fulitrúa málsvarn-
ar“, úr öllum ákærendum er
sömuleiðis gerð ein persóna,
Höfundurinn segir, að í þessu
verki sé ekðert „krydd“ frá
honum sjálfum komið — en
hinu neiti hann vissuíega ekki,
að hann hafi fylgt ákveðinni
stefnu í vali og efnismeðferð.
Það er ekki hvað sízt tvennt
sem hefur reytt Weiss til
reiði er hann hlýddi á rétt-
arhöldin: tili'aunar vei-jendanna
til að bjarg’a skjólstæðingum
sjnum með því að lýsa þeim
sem „baráttumönnum gegn
bolsévismanum“. Og svo það,
að vesturþýzk blöð þorðu varla
að minnast á það, hve þýzk
stóriðnfyrirtæki voru sam-
tvicinuð starfi fangabúðakerfis
Hitlers.
Weiss kemur á áhrifamikinn
hátt fyrir í verki sínu við-
bjóðslegum, sérkepnandi tii-
svörum ákærðra (Kaduk:
„Harður var ég í horn að taka,
satt er það“), hinu ómennska
orðbragði (,-Það féllu allt að
því 300 dauðii' per dag“).
Hi'æðilegustu smáatriði í lýs-
ingu grimmdar og kvala urðu
ieikhústexti („Kynfærin urðu
fyrst og fremst fvrir höggum“).
Peter Weiss, segir: Menn verða
að setja sjálfa - sig niður
frammi fyrir þessum myndum
til þess að gera sér grein fyi'ir
því sem hefur gex*zt.
Weiss nær sterkum áhrifum
með því að undirstrika and-
stæðurnar milli þcirra þjáninga
og ódæða sem vitnin segja frá
og óhagganleiks ákærðra, sið-
ferðilegs kænxleysis beirra. En
enji sterkari áhrifum nær hann
í hljóðlátari atriðum. „Söng-
urinn um Dili Tofler“, stúlku
sem Boger misþyrmdi og skaut,
þar eð hún vildi ekki' bregðast
vini sínum, lýkur með þessum '
orðum:
Dórpari: Frú vitni.
Hvaðan var þessi Lili
Tofler?
Vitni 5: Það er mér ekki
kunnugt. um.
Rómari: Hvemig var bún?
Vitni 5: Alltaf þegar ég hitti
Lili og spui'ði hana:
Hvernig líður þér, Lili?
svaraði hún:
Mér líður alltaf vel.
Leikritið, sem Weiss lauk
við áður en dómur féll í
Fi-ankfurt, lýkur án þess að
dómur sé unp kveðinn — með,
lokaræðu Mulka, eins hinna
ákærðu, ræðxi sem Weiss finnst
einkennandi fyrir almésmings-
álit í Vestur-Þýzkalandi nú £
dag og ekki þurfi neinna at-
hugasemda við:
Iíerra dómsforscti
við þessi málaferli megum
við ekki heldur gleyma
þeim miljónum sem létu
lífið fyrir land okkar. . .
Allir höfum við
það vil ég enn undirstrika
ekki gert neitt annað
en skvldu okkar.
f dag
þegar þjóð okkar hefur
aftur
unnið sig upp til forystu-
hlutverks
ættum við að fást við aði-a
hluti
en ásakanir
sem við hljótum að álíta
löngu úreltar orðnar.
Síðasta leiðbeining höfundar
til leikstjóra: ..Ákærðir láta
hátt og snjailt í 1 jós samþykki
Nýjar glímuiegl-
nr gaaga i giUi
★ Stjórn Glímusambands islands kvaddi fréttamenn á
sinn fund í gær og skýröi þeiin frá nýjum glímureglum
sem nú verða upp teknar. Þar er m.a. gert. ráð fyrir grund-
vallarbreytingu á ákvæðunum um ^yltu en byltuákvæðin
hafa löngum verið umdeild. Með hinum nýju bylturegl-
um er stefnt að því að kveða níð í kappglfmum alveg niður.
★ Breytingar verða einnig gerðar á glímubeltunum og
nú verða settai' ákveðnar reglur um skó glímumanna.
Skór með gúmmíhælum verða nú alveg bannaðir og ein-
ungis leyfðir í keppni öklaháir leðursfcór Sitthvað fleira
telst til umtalsverðra nýjunga.
★ Frímann Helgason mun ræða nánar um breytingar
þessar á glímureglum á íþróttasJðu einhvern næstu daga.

V
S