Þjóðviljinn - 15.09.1966, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 15. september 1966 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA
Hendrik Ottósson
frétfamaSur
f. 8. okt. 1897 - d. 9. sept. 1966
Satt að segja finnst mér
heimurinn orðinn annar, þegar
Hendrik Ottósson er fallin frá,
vinur minn og samjierji frá
unglingsárum. Ég býst raunar
við að æði margir hafi svip-
aða sögu að segja, því að Hend-
rik átti fleiri vini og kunn-
ingja en flestir aðrir menn. Ég
man hvað mér þótti seinlegt
að ganga með honum á götu,
þeir voru ótrúlega nrarglr, sem
þurftu að tala við hann. Ég
hefði viljað þrýsta hönd hans
að skilnaði og þakka honum
fyrir mína hönd og fjölmargra
annarra vina og samherja fyr-
ir samfylgdina og samstarfið,
fyrir þann þátt, sem hann átti
í því, að gera heimfli sitt og
foreldra sinna að einskonar
miðstöð sósíaliskrar hreyfingar
á fslandi um langt skeið. Nú er
pf seint að færa honum þakk-
ir. En um leið og við vottum
konu hans, Henny, samúð ókk-
ar er ekki of seint að færa
henni þakkir fyrir allt, sem hún
hefur fyrir hann gert á siðari
árum ævi hans, er oft voru
harla erfið- Við vitum að miss-
ir hennar er mikill, en við vit-
um líka að hún mun bera hann
af sama æðruleysi og svo
margt annað, sem móti hefur
hlásið í lífi hennaT.
Brynjólfur Bjamason.
Hendrik Jón Siemsen Ottós-
son er borinn til moldar í dag.
Með honum er fallinn í valinn
einn fyrsti boðberi vísindalegs
sósíalisma í íslenzkri verkalýðs-
hreyfingu.
Hann andaðist í Landspítal-
anum 9. þm. eftir langa ogerf-
iða vanheilsu.
Hendrik fæddist í Vesturbænum
í Reykjavík 8. okt. 1897. For-
eldrar hans voru hin þjóðkunnu
hjón, Ottó N. Þorláksson, braut-
ryðjandi íslenzkrar verkalýðs-
hreyfingar, og kona hans Carol-
ine Siemsen.
Ottó faðir Hendriks andaðist
réttum mánuði á undan syni
sínum, og var hans minnzt hér
í blaðinu 17. ágúst sl. Frú Carol-
ine andaðist órið 1958.
Bemskuheimili Hendriks við
HJíðarhúsastíginn, sem nú er
Vesturgata 29, var lönguro
samkomustaður róttækra manna
og miðstöð sósíalískrar hreyf-
ingar frá upphafi. Þar voru
stofnuð verkalýðsfélög og póli-
tísk félög, og fundir haldnir.
Hendrik kynntist því þegar i
bamæsku forystumönnum ís-
lenzkrar sjálfstæðisbaráttu og
verkalýðshreyfingar og var
þegar á unglingsárum sínum
orðinn virkur þátttakandi í fó-
lagsmálastarfsemi.
Arið 1913 gekk Hendrik j
Sjálfstæðisfélagið í Reykjavík
og var þá yngsti félaginn í þvi,
aðeins 16 ára, en 12. júní um
sumarið hafði hann tekið þátt i
mótmælura gegn því atferli
skipverja á Islands Falk að
handtaka Einar Pétursson, þar
sem hann var að róa um höfn-
ina með bláhvíta fánann við
hún. Lenti Hendrik þá í sveit
með Gís.la Sveinssyni að skera
niður danska fána þeirrakaup-
manna, sem ekki vildu draga
þá niður.
Hendrik varð snemma ljóst,
að sjálfstæðisbaráttan við Dani
var ekki háð til að lyfta nýrri
yfirstétt til valda og verkalýðs-
baráttan var ekki eingöngu
spursmál um hækkun tímakaups,
heldur skyldi hlutverk hins
vinnandi manns vera að um-
breyta öllum mannheimi og skapa
nýtt þjóðfélag, þar sem hags-
munir mannanna réðu ríkjum
en ekki farvegir peninganna.
Mun Hendrik meðal hinna
fyrstu, sem tóku að boða ís-
lenzkum verkalýð marxisma.
I janúar 1917, þegar Hendrik
var aðeins 19 ára stefndu þeir
Ottó faðir hans nokkrum for-
ystumönnum verkalýðshreyf-
ingarinriar saman á „Vestur-
götuna“, en svo var húsið á
Vesturgötu 29 venjulega nefnt.
Þá var ákveðið að stofna jafn-
aðarmannafélag, og var með þvi
stofnað fyrsta stjómmálafélag
sösíalista á íslandi.
Stofnfundurinn var haldinn
viku síðar í litla salnum í Báru-
húsinu.
Hendrik var kjörinn með-
stjórnandi og varð seinna ritari
félagsins, en fyrsti formaður
var Eiríkur Helgason, síðarpró-
fastur í Bjamamesi.,
Hendrik settist í Menntaskól-
ann í Reykjavik, þegar hann
hafði aldur til, og varð stúdent
1918.
Af félögum hans í Mennta-
skólanum má nefna Brynjóif
Bjamason, Ársæl Sigurðsson,
Dýrleifu Ámadóttur, Jón Thor-
oddsen, Pálma Hannesson og
Sveinbjörn Högnason.
Að loknu stúdentsprófi lagði
Hendrik stund á málvisindi við
Hafnarháskóla, en hvarf frá þvi
námi og las lögfræðd við Há-
skóla íslands 1920 til 1925.
Á þessum árum tók hann
mjög virkan þátt í hinni póli-
tísku baráttu og ber þar hæst
„hvíta stríðið" i nóvember 1921.
Sumir nefndu það „Ólafsmálið",
að aðrir „drengsmálið".
Ólafur Friðriksson ritstjórí
hafði tekið með sér til íslands
rússneskan dreng, Nathan Fried-
mann að nafni, en faðir hans,
Samúel Friedmann, hafði verið
hengdur af hvítliðahersveitum
Dénikins.
Rússneski pilturinn reyndist
haldinn augnveiki þeirri, er
trakóma neínist. Mun það vera
vondur sjúkdómur og valda
blindu, ef ekkert er við gert,
en þó vel læknandi.
Brátt tóku menn að skipast i
flokka tirn, hvort sjúkdómur-
ínn væri bráðsmitandi eður ei,
en þó gerðu heilbrigðisyfirvöld
ekkert til að einangra sjúkling-
inn. Stjórnarvöldin móttu ekki
heyrá annað nefnt en flytja
drenginn úr landi. Flestirmunu
nú telja, að þar hafi meira
ráðið pólitískt ofstæki en um-
hyggja íyrir almennrí heilbrigði.
Ólafur vildi að vonum ekki
sætta sig við svona aðfarir, og
naut hann þar stuðnings sam-
herja sinna og fjölda annarra,
sem bjuggust til að veita hou-
um lið, ef á lægi.
Þé var boðið út um 400
manna herliði í Reykjav-'k,
vopnuðu bareflum og skotvoj-.n-
um. Bareflin munu hafa verið
frá Völundi og voru nefnd ax-
arsköft. Rifflarnir voru af
Hemington-gerð, frá Jóhanm
Ólafssyni. Óupplýst mun vera,
hvað af þessum vopnabirgðum
varð, því sð enginn vildi borga
kostnaðinn, þegar til kom.
Ólafur hafði að sjálfsögðu
ekki bolmagn til að standa
gegn slíku ofurefli, og var
drengurinn tekinn með valdi og
fluttur úr landi. Hefur íslenzk
yfirstétt varla orðið sér til
meiri skammar en þá.
Hendrik var einn af ötulustu
liðsinönnum Ólafs.
Það var 18. nóvember 1921,
þegar aðförin var gerð að húsi
Ólafs Friðrikssonar í Suðurgötu,
að Hendrik kallaði til mann-
fjöldans: „Við sem hér erum,
mctum mannúðina meir en
hegningarlögin."
Eftir átökin voru um 30 menn
handteknir, þeirra á meðal Ó!-
afur og Hendrik. Var Ólafi
haldið í varðhaldi í 8 daga, “n
Hendrik í 7 daga. Hinum var
öllum sleppt fyrr.
Málaferli mikil voru sett á
svið, og hlutu margir menn
dóma. Ólafur var dæmdur í 30
daga fangelsi við vatn og brauð,
en Hendrik í 20 daga.
Ýmsir ,,ábyrgir“ menn lögðn
að hinum dæmdu að sækja um
náðun, en allir neituðu. Töldu
þeir sig geta afplánað sína
refsingu. Svo fór þó, að allir
voru náðaðir án umsóknar.
Mun Sigurður Eggerz, sem bá-
var orðinn róðherra, hafa tj'V’i
hinni kónglegu majestet, uö
ráðlegast væri að fullnægja
ekki þessum dómum. Mun þetta
einsdæmi í íslenzkri réttarsögu.
Hendrik hefur rítað skemmti-
lega bók um þessa atburði,
„Hvíta stríðið", og kom hún
út árið 1962.
Árið 1920 fór Hendrik á-
samt Brynjólfi Bjarnasyni tii
Sovétríkjanna, þar sem þeir
sátu þing Komintern. Munu
þeir vera fyrstu Islendingarnir,
sem þangað fóru eftir bylting-
una. Þar kynntust þeir persónu-
lega leiðtogum sósíalista og
kommúnista víðs vegar að úr
heiminum, þar á meðal sjálf-
um Lenin.
Árið 1922 stofnaði Hendrtk
Félag ungra kommúnista ogvar
fyrsti formaður þess til 1924.
Hann var einn af stofnendum
Sambands ungra kommúnista og
fyrsti formaður þess 1925 —
1927.
Sumarið 1927 dvaldist Hend-
rik í Vestmannaeyjum, ogstofn-
aði þar jafnaðarmannafélag og
vann að verkalýðsmálum.
Hendrik var félagi í Komm-
únistaflokki Islands frá stofn-
un og félagi í Sósíalistaflokkn-
um frá stofnun hans.
Mikill þáttur í ævisfcarfi
Hendriks var málakennsla hans.
Árið 1926 hóf hann kennslu í
smáum stíl, en stofnaði ásamt
Brynjólfi Bjarnasyni málaskóla
árið 1927, og kenndu þeir aðal-
lega ensku og þýzku. Síðar rak
Hendrik skólann einn, samtals
í 16 ár. Skóli hans var vinsæll,
enda var Hendrik snjall kenn-
ari. Taldist honum svo til, að
hann hefði kennt um 1600 nem-
endum ó 12 árum.
Síðan 1946 var Hendrik frétta-
maður Ríkisútvarpsins, ogmun
þess minnzt á öðrum stad.
Hér hefur verið stikíað á
stóru í hinni viðburðáríku ævi
Hendriks, en þrátt fyrir tíma-
frek störf gaf hann sér jafnan
tíma til að sinna áhugamálum
sínum, sem voru fornmála-
rannsóknir og fornguðfræði.
Munu fóir Islendingar hafa
ráðið yfir fjölbreyttari mála-
kunnáttu og málfræðiþekkingu
jafnmargra tungumóla og hann.
Hendrik var óvenjulega fjöí-
gáfaður, vel máli farinn og
gæddur sérstökuwi frásagnar-
hæfileika, svo að ógleyman-
legt var að hlusta á hann. Hann
var ágætur fyrirlesari og ferð-
aðist oftar en einu sinni er-
lendis og flutti fyrirlestra um
Island og fleiri efni.
Hann var snjall rithöfundur,
og eftir hann liggur fjöldi
greina um fornfræðileg .efni og
stjórnmál í blöðum og tímarit-
um, svo og fyrirlestrar I út-
varpi og víðar.
Það var mikið lán, að maður,
sem hafði lifað aðrar eins
breytingar i íslenzku þjóðlifi
og Hendrik, skyldi rita endur-
minningar sínar, en þær birt-
ust f bókunum „Frá Hlíðar-
húsum til Bjarmalands", 1948,
„Vegamót og vopnagnýr", 1951.
og „Hvíta stríðið", 1962. Auk
þess eru bækurnar um Gvend
Jórs, I—IV, sem út komu 1949.
1950, og 1960.
Hendrik var svo mannglögg-
ur, að af bar. Mun hann hafa
vitað deili á flestum Reykvix-
ingum.
Brynjólfur Bjarnason segir
skemmtiléga dæmisögu um
þetta í afmælisgrein um Hend-
rik sextugan. Nýtt strandferða-
skip var til sýnis og streymdi
mikill mannfjöldi um borð.
Skammt frá landgöngubrúnni
stóðu þeir Brynjólfur og Hend-
rik og fleiri. Nú var haldið próf,
og skyidi Hendrik nefna nöfn
allra, sem um brúna færu.
Nefndi hann nöfn og heimii-
isföng og stundum ættir, en
þar kóm að ókennilegan mann
bar að.' Var maður sendur að
spyrja hann a'ð heiti, en þetta
reyndist þá vera Dani.
Ég var ekki gamall þegar ég
fór að heyra talað um Hend-
rik Ottósson og allir þekktu
hann I sjón. Persónuleg kynni
okkar hófust þó ekki fyrr en
á árunum 1945 og 1946. Hann
vissi auðvitað öll deili á mér
eins og öðrum Reykvíkingum.
Hanrt sagðlst hafa veríð í síld-
arvlnnu með föður mínum á
Dagverðareyri sumarið 1915, og
hefði numið af honum latínu
þar á bryggjunni.
Síðast liðin 11 ár höfum við
verið nágrannar og vináttaokk-
ar farið vaxandi með hverju
ári. Þær eru orðnar margar
stundirnar, sem ég hef notið þess
að hlusta á Hendrik segja frá
liðnum tímum og tengja nútíð
við fortíð, allt affcur í gráa
forneskju. Þekkingin, málsnilld-
in, frásagnargleðin, en umfram
allt hjartahlýjan og samúðin
með lítilmagnanum, var með
þeim hætti, að ekki gleymist.
Kona Hendriks var Johanne
Henny, dóttir Leo Lippmanns
kaupmanns í Berlín. Þau gengu
að eigast 4. júní 1938. Hún rak
um árabil saumastofu hér í
bænum. Heimili þeirra að T .ang-
holtsvegi 139 var vistlegt og
fallegt, og gott var að koma til
þeirra, enda var sambúð þeirra
óvenju innileg.
Hendrik var ákaflega barn-
góður og voru synir mínirmjög
hændir að honum. Fáar bækur
eru jafnvlnsælar hjá þeim oa
sögurnar um Gvend Jórts. Son-
ardætur frú Hennyar voru tíð-
Ir gestir á heimilinu og oft
staddar þar þegar ég kom í
♦
heimsókn. Minnist ég varla að
háfa séð innilegra samband
milli barna og afa.
Ég vil að lokum þakka frú
Henny fyrir gestrisni hennar
og hlýhug og sendi henni og
fjölskyldu innilegustu samúðar-
kveðjur mínar og fjölskyldu
minnar.
Sigurður Baldursson.
Ég minnist ennþá haustdags
árið 1915, þegar ég feimin og
óframfærin sveitastúlka, kom
inn í kennslustofu 4. bekkjar
Menntaskólans í Reykjavík í
hóp um 20 unglinga, sem flestir
voru mér ókunnugir. Glaðvær
hlátur og skemmtilegar við-
ræður ómuðu um stofuna. Hrók-
ur alls fagnaðarins var ungur
piltur, Hendrik Ottósson, sem
þegar tók mér eins og við hefð-
um þekkzt frá blautu barns-
beini og hjálpaði mér þannig
til að gleyma feimni minni.
Frá þeim degi reyndist hann
mér ætíð sannur vinur óg
skólabróðir.
Þau 3 ár, sem við sátum öll
saman i skóla, voru þegar
litið er aftur í tímahn,
mikil merkisár. Ékuggi heims-
styrjaldarinnar íyrri hvíldi að
vísu ennþá yfir öllu lífi. En þó
voru bjarmar í lofti. Nýjar
hugsjónir og nýjar hugmyndir
voru að skjóta upp kollinum.
1 sjálfstæðisbaráttunni átti
þjóðin þá marga djarfa og ein-
læga baráttumenn. — Verka-
lýðshreyfingin á lslandi var að
styrkjast og byrja að skipu-
leggja sig, jafnvel undirbúa að
eignast sitt eigið málgagn. Og
svo kom byltingin í Rússlandi,
sem að vísu var þá ekki farm
oð hafa hér nein veruleg áhrit
en olli þó miklu hugarróti.
1 öllum þessum málum var
gott að leita til Hendriks. Njóta
víðsýnis hans og gáfna, sögu-
fróðleiks og staðgóðrar þekk-
ingar. Enda var hann ætið
boðberi forsyarsmaður nýrra
hugsjóna og hugmynda í okk-
ar bópi og þvi mikið á hann
deill. Seinna kynntist ég og
lærði að meta foreldra Hend-
riks, þau Karolinu Siemsen og
Ottó N. Þorláksson, þessa stór-
merku frumherja íslenzkrari
verkalýðshreyfingnr. Hjartahlý
eins og Hendrik. stórbrotin og
ósveigjanleg í s'coðunum.
Karolina mun ætíð verða
mér með kærustu konum, er
ég hefi kynnzt á lífsleiðinni.
Heiinilið hennnr bjart og hlýtt
stóð opið hverjum sem að garði
bar.
Figi ósvipað heimili átti
Hendrik seinna eftir að eignast
með sinni ástríku konu Henny,
sem reyndist honum tryggur og
góður lífsföiunautur og bar
svo ljúflega meó honurr, þrautir
‘ og þjáningar langra veikinda-
ára.
. Mig langar til með þessum
fáu orðum, að þakka þér Hend-
rik, kæri vinur og skólabróðir
alla tryggð þína og vináttuvið
mig og mitt fólk og biðja
Henny þinni og öllu fólki þínu
blessunar.
Dýrleif Amadóttir.
Það var að morgni 10. sept-
ember síðastliðins að ég sá í
dagblöðunum í Reykjavík, að
Hendrik Ottósson var látinn.
Hann hafði látizt í Landspítai-
anum daginn áður eða 9. þ.m.
Það kann að vera að einhverj-
um af hans gömlu félögum úr
Kommúnistaflokknum hér í
Reykjavik, kunni að furða sig
á þvf, að Ncrðlendingur einn,
er ekki var éinu sinni í flokkn-
um hafi eiginlega nokkuð um
Hendrik að segja á borð við
þá, er voru nánir samstarfs-
menn hans þessa fyrsta for-
manns Félags ungra kofflmún-
ista. En hvað um það. Ég
tel mig hafa æma ástæðu til
að minnast hans nú, þegar leið-
ir skilja — og lýsa yfir því af-
diáttarlaust, að nú hefur ís-
lenzk verkalýðshreyfing misst
sinn bezta' málsvará — og fs-
lenzk alþýðu heilsteyptan son.
Það þarf varla að taka það
fram, að Hendrik var ^innig
bjóðkunnur rithöfundur ogkom
ritleikni hans víða fram meðal
annars í bók hans: Frá Hlið-
arhúsum til Bjarmalands -og*
hygg ég, að hún ein hefði nsegt
honum til langlífis í kynslóðir
aldanna. Og eins og Hendrik
var góður Vesturbæingur, vpr
hann og góður Langholtsbúi og
nábúi okkar hér í Vogahverfi.
En hann bjó hin síðari ár á
Langholtsvegi 139. Það er ekki
ofmælt, að eftir honum var
begar tekið hér við Langholts-
veginn, þvi liðu ekki margir
mánuðir að það var stofnað
Framfarafélag Vogahverfis og
var hann einn áðalstofnandi
þess og fyrsti formaður.
Og einmitt hér í Vogahverfi
hófust okkar fyrsfcu kynni sem
og margra annarra. Það er
einnig ekki ofmælt, hve margir
komu í húsið nr. 139 við Lang-
holtsveg til þeirra hjóna, Hend-
riks og konu hans Hennýjar.
Og ég ^held ég geti fullyrt, að
margir, sem fóm þaðan úthafi
verið auðugri af masgvíslegum
fróðleik. Það er lfka trúá mín,
að húsið muni verða af hálfu
Vogabúa tengt nafni þessara
fyrstu húsráðenda um ókomin
ár. Ég ætla ekki að fara að
ættfæra Hendrik að öðru leyti
en því, sem við nafn hans er
tengt. Það verður gert af öðr-
um. En fyrst þegar ég heyrði
um hann talað, var á bernsku-
dögum mínum á Norðurlandi —
og vitanlega fylgdi það með
að hann væri Vesturbæingur,
sonur hennar Karólinu Siejn-
sen og Ottós N. Þorlákssonar
skipstjóra, stqfnanda Sjómanna-
félagsins Bárunnar og fyrsta for- "
seta ASl. Einnig heyrði ég hans
oft getið í sömu andránni og
minnzt var á Ölaf Friðriksson,
en þeir voru eins og kunnugt
er samherjar um skeið. En
einhvern veginn var það svo,
begar ég fyrst heyrði í fram-
ámönnum Kommúnistaflokksins,
fannst mér alltaf eitthvað. svo
liflegt og sannfærandi við bað,
sehn Hendrik sagði, og varð ég
þess var, þrátt fyrir ungan ald-
ur, að bann virtist ná evrum
hlustenda betur en a*rir tals-
Framhald á 9. síðu.