Þjóðviljinn - 23.04.1967, Blaðsíða 6

Þjóðviljinn - 23.04.1967, Blaðsíða 6
0 SIÐA — ÞiIÓÐVILJINN — Surirrudagur 23. apríl 1967. □ Uppi í tumi Þjóðminjasafnsins hefur hún aðsetur sitt, þessi kona, sem líklega veit manna mest um og hefur mest rannsakað íslenzka kven- búninginn, sögu hans og þróun, — og reyndar ekki aðeins íslenzka búninginn, heldur einnig vefnað, útsaum og aðra handavinnu íslenzka, og samið rit um þessi efni. □ Þetta er auðvitað Elsa E. Guðjónsson, M. A., sem féllst á, þrátt fyrir mikið annríki, að eiga við Þjóðviljann viðtal um íslenzka tízku fyrri alda: þjóðbúning kvenna eins og hann var og breytingarnar sem á honum hafa orðið. Peysuföt frá um 1850, í Þjóðminjasafni. Djúp skotthúfa, prjónuð peysa, silkihálsklútur, vað- málspils og dúksvunta. Faldbúningur frá um 1790—1820, í Þjóðminja- safni. Breiður faldur effa spaffafaldur á höfffi. Baldýruff treyja, kragi og upphlutur. Blómstur- saumuð samfella. Kvenbúningur frá síðari hluta 18. aldar. Hár krókfaldúr er á höfði. Úr ferffabók Eggerts Ólafssonar. Um fyrstu heimildir segir Elsa, að á margskonar kven- fatnað sé að sjálfsögðu mínnzt í fomritum okkar, en ekki virð- ist þar vera margt sameiginlegt. með íslenzka þjéð'búningnum f dag. Handritalýsingar verður einnig að telja til heimilda um búninga kvenna hér á miðöld- um, þar sem víða eru bar sýndar myndir af fólki, og einnig mætti nefna íslenzk fombréf í samibandi Við heim- ildir um klæðnað bá. Af flík- um sem varðveitzt hafa, er hins vegar ekkert tifl frá mið- öldum að undanskildum nokkr- um jarðfundnum pjötlum og smáflíkum, svo sem vettlingum, og auk bess ýmsu skarti, en þeir hlutir gefa þó ekki mikla hugmynd um útlit kvenbún- ingsins. Frá seinni öldum eru heim- ildir um kvenbúninga mun fjöl- > skrúðugri; bæði eru til myndir, málaðar og skornar, og rit- . heimildir af ýmsu tagi. T. d. er til talsvert af skráðum heim- ( ildum í ÞjóðskjaHasafni, _ svo sem uppgjör dánarbúa og ýms- ar skrár um eigur manna. Ég hef unnið dálítið úr skjöl- um þama á safninu; var m. a. , að athuga um skildahúfur og sérstaka gerð af hempuborðum og rakst þá á margt fróðlegt, t.d. skiptabréf eftir Þorlák Skúlason biskup frá því um miðja 17. öld, þar sem taildir eru upp auk annars bæði bún- ingar og kvensilfur. Eins eru til í Landsbókasafn- inu skrár um heimanmund dætra Skúla fógeta og mjög ná- kvaem skrá um það, sem kona Skúla, Steinunn Björnsdóttir, fékk í heimanmund 1738. Af þessum og öðrum áþekkum heimildum má ýmislegt ráða um liti, efni og nöfn á flfkum, en minna aftur um snið, eins og gefur að skiflja. Ferðabækur ýmsar fráseinni hluta 18. aldar og byrjun 19. aldar hafa einnig mjög merkar upplýsingar að geyma og í þeim sumum eru einnig mynd- ir. Ferðabók Nielsar Horrebows frá 1752 lýsir t.d. íslenzkum búningum mjög vel og í ferða- bók Eggerts Ólafssonar og Biama Pálssonar sem út kom 1772, eru mjög merkar myndír af búningum. I þessu sambandi mætti einnig geta um ferða- bók Williams Hookers, en hann var samferða Jörundi hunda- dagakonungí tjl íslands og utan aftur sumarið 1809. Hooker keypti hér kvenbúning mjög ríkmannlegan, sem enn er til í safni í Englandi, og sem mér vitanlega er elzti nokkumveg- inn samstæði íslenzki búning- urinn, sem til er. Hér á íslandi eru, að ég held, ekki til eldri samstæðir búningar en frá þvi um miðja 19. öld. — Það væri gaman að heyra eitthvað um efni, liti og smð búninganna á 18. og 19. öld. Var íslenzki þjóðbúningurinn t.d. svartur þá eins og nú, og hvaða efnum bar mest á? — Aðalhlutar búningsins á 18. öld voru pils, svunta, upp- hlutur, treyja, kragi, hálsklút- ur, faldur og höfuðklútur. Efn- isvalið hefur farið eftir efnum og ástasðum hjá fólki. Alligeng- ast vár vaðmál og þykkur ein- skeftur ullardúkur, en klæði, rósofið ullardamask og flauel, svo eitthvað sé nefnt, var haft í betri fatnað einkum hjá efna- fólki. Ekki var þó nauðsynlega sama efni í pi'lsi; upphlut og treyju; t.d. gat pilsið verið úr dökkblárri ulllareinskeftu, upp- hluturinn kannski úr grænu flaueli og treyjan úr svörtu klæði eða flaueli. Búningamir voru alls ekki alltaf svartir, þó að margir haldi það nú; svart nær ekki yfirhöndinni í íslenzkum kvenbúningum fyrr en á 19. öld. Pilsið var sítt, fellt alllt f kring að því er virðist ogfrem- ur mjó feild svunta yfir, stund- um úr samskonar efni og pils- ið, en stundum ekki. Á pilsinu var að neðan útsaumaðatr skrautbékkur, oft með stílfærðu blómaskrauti eða þá leggingar, t.d. úr íslenzkum ullarknipl- ingum. Á svuntunni var til- svarandi sfcreyting neðst, en oft breíðari en á pilsinu, Að ofan klæddist konan upp- Mut, og var undirpils stundum saumað við upphlutinn. Undir upphlutnum var skyrta, oftavt úr einskeftudúk eða vaðmáli. Þetta var nærskyrtan, enda var langerma treyja utanyfir upp- hlutum. Treyjan var stutt;vant- aði um 3-5 cm á að hún næði niður að mitti. Treyjunni fylgdi stinnur krin.glóttur kragi. Var hann stundum fastur en þó oft- ar líklega laus, og eru elztu kragamir mjóir, þetta um 4—5 cm á breidd, en breikka síðar upp í um 6—7 cm. Bæði treyj- an og upphluturinn voru með þremur leggingum til skrauis upp eftir bakinu, — nú eru á upphlutnum aðeins tvær. Mik- ið keppikefli mun það hafa verið að eiga sem fallegasta hálls- og höfuðklúta, og voru silkiklútar mjög eftirsóttir. A svuntunni var upphaflega ekkert svuntuband, heldur þrir svuntuhnappar efst á strengn- um, og var beltinu smeygt und- ir þá, þannig að svuntan hékk á hnöppunum, sem voru stórir og þungir. Undir lok 18. aldar verður til samfelilan svonefnda. Þá fór að tíðkast að fella svuntuna inn í pilsið að fram- an, en svuntuibryddingin var látin halda sér, þannig að þetta sýndist vera svunta. Á höfði báru konur fald. A 18. öld var það krókfaldurinn, vafinn upp úr alllt að fimm hvítum léreftströfum líkt og keila, en frambeygður efst. Gnt hann orðið álnarhár. Um krðk- faldinn voru ort skautaljóð svo- nefnd, mörg og löng, þar sem deilt var um hina óhóflegu hæð faldsins og um það, hvortfald- urinn væri ljótur eða fallegur. Er kemur fram á seinni hluta 18. aldar, fer faldurinn að breytast, og jafnframt taka kon- ur upp húfur. Breytingin á faddinum verð- ur 'þannig, að í stað þess að vera holur að innan efst, verð- ur hann flatur. Kemur þar stinnur pappi undir trafinu, en smám saman er papplnn hafð- ur breiðari að ofan og mjórri að neðan og látinn ná lengra niður. Verður faldurinn æ flat- ari og meira sveigður fram á við, bar til hann er orðinn full- mótaður sem spaðafaldur um 1820. Sést þessi faldur t.d. á myndum í ferðabók Gaimards, sem gerðar voru 1836. Þessi faldur er nú oft nefnd- ur krókfaldur, en það er á misskilningi byggt. Sigurður Guðmundsson málari kallaði hann breiða faldinn eða spaða- falld og tók hann einmitt sem dæmi um það. hve mikil breyt- ing getur orðið á stuttum tíma, og hve fólk er fljótt að glevma. Hann skrifar um betta um 1870, og þá begar haida sumir bví fram, að hans sögn, að betta sé krókfaldur og hafa eleymt gamla faldinum Þegar Sigurð- ur tók að breyta bún- ingnum sneið hann nýia fald- inn eftir krókfaldirmm. aðeins lægri þó, en í stað þess að vef.ia hann upp, var úttroðin húfa sett tilbúin á höfuðið og slæða þar utan vfir, slaufa í hnakka og koffur yfir enni, en höfuðklútnum hins vegarsleppt. Skautbúningur (fram) og kyrtilbúningur (aftur), meff lagi Sig- urffar Guffmundssonar. Báffir frá seinni hluta 19. aldar. Frá búningakynningu Þjóffdansafélags Reykjavíkur í Þjóffleikhúsinu í marz 1967,

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.