Þjóðviljinn - 01.11.1969, Blaðsíða 7

V
w
|g|É
IPPÉÍ
•• ••;•'•' .•• '
,
Broby-Johansen: Af hverju skopast menn að sjálfum sér, þegar
L-au©andagur 1. nóvemíber 1969 — ÞJÖÐVtLJINN — SÍÐA
Listframleiðsla
og listneyzla
þetta alveg á jatEn móógandi
hátt, svo hjálpi mér guð. Noikfcr-
ir gáfemenn koma saman og á-
kveða hvaða þurfaimiaður hafi
mesta verðleika, Mér dettur
ekfci í hug að ásafca nednn
þeirra um spillingu, en engiinn
gietuir dregið sjálfan sig upp á
hárinu. Þeir eiga að velja þann
efnislegasta, og útkoman verður
að sjálfsögðu í anda hins fræga
myndatexta: Þessi ungi maður
er mjög gáfaður, hann heifur al-
veg sömu skoðanir og ég.
Ortæti einvaldsfcónga við list
spratt að sjálfsögðu efcfci af
góðvild, heldur af vilja til að
skapa listamenn sem gátu sfcap-
að það sam einvoldið taldi sér
henta. Og öll ástæða er til að
ætla, að það fé sem nú er fóm-
að lisituim, eigi líka að gefa af
sér. Því aðeins að fénu væri
dreift með happadrætti gætu
menn haldið því fram með al-
vöm að ekki sé teikið tillit til
þess hvort ve.rk listamannanna
falla „í kramdð11 eða ekfci. Mér
finnst það hafið yfir efia að allt
styifcjaikerfið er aftuiihaildssem-
in tóm. Það stuðlar að því að
dýpka það bil sem er mdlli ail-
mennings og safnlistar.
öðmrvísi liti þeitta út ef
menn í stað þess að styðja lista-
menn hefðu sagt: Við höfum
þörf fyrir list- Það hefðd að
mjínuim dómi verið sikynsamlegt
etf menn hoföu saigt sem sivo: Nú
þegar mikill hluti auðs er fluttur
úr einka,lí£i í opinberan geira þá
er óeðlilegt aö láta persónuleg-
an smekfc einhverra mannaráða
um það hvaða listaiverk fólfc sér
innanh-úss og utan. Ef í stað
þess að goía Petersen málara
20 þúsund krónur væri keypt
mynd eftdr Petersen og hengd
upp í ráðhúsinu, þá gætu menn
gengið sdg upp í ráðhús og séð
til hvers 20 þúsundiunum þeirra
var variö. Og Petersen gæti
mætt þar og útskýrt sitt mál.
Eða ef Jörgensen hefur skrifáð
bók, sem yfirvöldin telja að fólk
ætti að lesa, þá gætu þau keypt
10 þúsund eintök af bókinni og
látið dreifa henni. Menn mundu
lesa bók Jörgensens og mióit-
mæli mundu streyma inn.
Ég tel nefnilega það sem máli
sfcipti sé ekfcá það, sem búið
er til af meira eða minna stór-
kostlegri list, heldur hvað fólk
neytir, það sfciptir ekfci mestu
sem stendur í söfnum hdLdur
hvað fölfc hefiur í höföánu.
Og ég tel ástendið stór-
hættulegt í þessu tilliti. Hve
mifcið sem látið er a£ gríðar-
legum tilburðum til að ala list-
sfcilning meðal fólks, eins og
það heitir, er það ámótmælan-
leg steðreynd, að aldred höfum
við verið jafn illa settir í þess-
um efnuim og í dag.
Sannanjmar eru margar.
Landssýning listiðnaðarins
bað mig t.d. fyrdr nakfcrum ár-
um að gera sérsitaíka mdnja-
gripasýnirugu. Ég keypti minja-
gripi fyrir nofckur þúsund- Ann-
að edns drasl hefur aldrei sézt.
Auðvitað er rangit að ætla að
minjaigripasalar sóu glæpalýður.
Þeir eiru bisnessmenn sem £ara
eftir þvií, aif hverju þeir geta
rnest selt. Hér höfum við því
höndina á púlsirvum: þetta er
það sem dansfcur ataienningur
í dag prýðir heimáli sín með.
Við erum satt að segja ailveg
sokfcnir. Vesællla getur það efcfci
veriði- Ef menn hugsa til þess,
að fyrir einum 200 árum skar
bóndinn út trafastofck fýrir Icær-
ustu sína með helgium hesti
bronzaldar og dansandi frjó-
semdarsól og hún prjónaði hon-
um veittlinga með arískum
stjömutákinum í frábærum
náttúrulitum. Eða tökum t.d.
þann kraft og þá fylliingu sem
má finna í mynztrum í potta-
brotum frá steinald. Hefiur ein-
mitt ekki orðdð fiágæt menning-
arhnignun edrumdtt á þeim tíma,
sem leggur svo mikla áherzlu á
lisibauppeldið blessað?
í því hljóta að hafia átt sér
stað einihver grundvallanrus-
tök, sem gera að engu alla hina
dýru viðleitni. Ég held þau séu
fólgin í því, að viðlieitmn er í
sjálfu sér andlýðræðisleg. Menn
segjast vilja gefa fólki hlut-
deild í lisitdnni. Það er lygi og
hriæsni — menn vilja halda
fiólki flrá lifándi, skapandd list.
rrvfcum tál dæmis söfnin. Ég ‘
X mun ekfci þreytast á að
endurtafca það, að söfn eru graf-
hýsi, vesæl neyðarihjálp fyrir
saimfelag, sem hefur orðið að
fcoma upp fangabúðum fyrir þá
list, sem fdnnur sér ekki leng-
ur stað í lifandi lífi fóllksins.
En ‘nefnium þau til: fyrir
hiverja stöndum við undir söfn-
um? Þaiu eru opin kl. 10-3.
Hver getur farið á söfn kl. 10-3?
Þyrflti eklkd að stofna ráðuneyti
til að efíla kvikmyndaáb.uga ef
fcvifcimiyndaihúsin væru opin kl.
10-3?
Hlutverk safnanna er í reynd
það, aö slá því föstu gagnvart
almienningi að list sé efcki fyr-
ir honn, heidur fyrir' þá þjóð-
félaigslhópa sem hafa tímann frá
kl. 10 til 3 til umráða. Við
kamumst efcld áfram edtt skref
fyrr en við hverfum frá því s-
standi að list sé eitthvað, sem
þeir sem skilja hana, passa upp
á og stoammta mönmium af —
aimenningur á svo að vera
þaikfciátur eins og hlýðið bam.
Það er t.d- mjög eftirtektar-
vert hve veL hafur gengið að
innræta fólki siík viðhorf, að
það er tilbúið til að gera gys að
sjálfu sér hvenær sem list er á
dagsfcrá. Ef menn geta sOdlið
málverfc, varða hrifnir' a£ því,
þá er þeim um leið ljóst að
þeir fara villir vega og sfcamm-
ast sán. Lástin á að vera ó-
skiljanleg.
Hvað sem menn ausa og
prjóna, þá er sú myndlist sem
flestir hér á landi sikilja, í ætt
við það sem ballað er sósíal-
raiunsæi. En þedr eru um ledð
búnir og boðnir tál að hlæja
að þeiim heimslku Rússum og
þeim, efcfci svo fáu, sósialreal-
istum sem hér starfa, og eiru
þeir eiginlega ekki reáfcnaðdr til
listamamna hér á landi. Ég held
því alls efclri fram að ,sósiai-
realismd sé hið edna sáluhjálp-
aratriði. En ég held að nútfma-
lisit væri fátæfcari án hinna
mdfclu Mexíkama edns og Orozco
og Rivera, svo nefnd séu dæmi
um að hin opinbera dansfca trú
á að reolisimánn sé búinn að
vera er efcki annað en hreppa-
mennska. Sem er reyndar harla
haglkvæm fyrir þá sem vilja
að listin sé mednlaus skireyting,
ef ekfci eldingiarvari beinMnis.
Stéttaþjóðfélagið sem hvarf
Orð eru merkdleg og voldug
eins og menn vita og
breytingar á notkun þeirra og
notagildi segja mifcla og firóð-
lega sögu.
Sænski rithöfiundiurinn Gör-
an Palm hefur skrdifað ágæta
bófc sem hann kallar „Inn-
ræting í Svíþjóð“, fjallar hún
um það hvemig samfélagið
heddur ýimsu að þegnuim sín-
um, öðru frá þeim, upplýs-
ingium og skoðunum, tál ills
eða góðs etftir atvikum, inri-
rætir þeim eitthvað. Þar er
einkar fróðlegur kafli sem
heitir „Stéttaþjóðfélagið sem
hvarf“ og verður minnzt á
hér lítiUega, ekfci sízt vegna
þess, að þar er sögð saga secn
á ýmisar hliðstasður hér á
landi — þótt að vísu skorii
ofcfcur jafnstórfenglega milj-
ónamæringa og talaö er um
í þessari bok.
Göran Palm rekur efitir-
tektarverða þróun í notkun
orða í ' opinberri umraeðu
sænskri, í blöðum, bókum,
ýmsuim fjödmiðíLurum öðrum. •'
Hún felst í því, að all þau
orö sem varða átök miili stótta,
skiptingu auðs og tekna, og
hlaðin eru einhverskonar pól-
itístou sprengiefni, hafa smám
saman horfið. í þedrra stoð
eru látin koma önnur orð,
sem hafa yfirbragð hlutlcys-
is, hógværðair, hlutlægni.
1 því sósíaddemókiraitíska
landi, Svíþjóð, töluðu imenn
(som og hér) fiyrir strið um
stóttabaráttu verfcamanna, ör-
eiga, launaþræla, giegn kapi-
tedistum, arðræningj uim,
þrælapislkurum. Síðar var tal-
að um stétteátök málli verfca-
manna og atvinnurekendai, i
mesta lagi stórauðvalds. Nú tr
hinsvegar sivo komið á spjöld-
um hinnar pólitísku orðabólr-
ar, að annamsvegar eru starfs-
fólik, sterfisliö, vtnniuafl, laun-
þegar, en sjáltfir kapítalist-
amir eru eiginiega horfinir
eins otg fjandinn hatö gleypt
þá — þedr eiru arðnir að ó-
persónulegium hugtöfcum: at-
Görar Palm
vinnulífið, framledðslan! Og
memn fá svo öðru hvoru
nofclkra huigimynd um það, að
„laiunlþe@arnir“ eru með ein-
hver ledðindi sem stefna „at-
vinnulífinu“ í hætfu, og það
er eJdd gott, eins og menn
vita.
Auðvitað er þessd notkun
málsins í samræmi við
vissar breyángar í þjóöfédag-
inu, enda tekiur Palm það
fram. Ræöi er að almenn vel-
megun hefur vaxið í Svíþjóð
og fjölgað hefiur verulega í
oinskonar miUistótt, og sáðan
hefiuir verMýðHhreyíingin sjálf
gengizt inn á fiyrirkomulag
sem gerir þessa þróun sfcilj-
anlegri. Hér er einkum átt
við íterlegt starfsmat, sem
hafiur í flör með sér fHófcna
skiptingu vinnandi manna i
launaifiloklka. Skipting sean
í senn viðheldur mjög stóru
bili milli láglauna- og há-
launamanna og — sem þýð-
ingarmeira er ,— kemur í veg
fyrir að „launlþegum" finmst
þeir staindi samednaðir, í sama
béiti, gegn valdi atvinnurek-
enda. En allt þetta, segir
Palm, táknar enganveginn að
stéttaþjóðfélag hafi í raun
réttri horfið í Svíiþjóð. Þeir
sem efst sitja í stiganum hafa
hvoriki glatað auði né völdum.
Efcki er langt síðan tvær milj-
ónir Svia áttu 55 mdljarða kr.
sœnsikra, ■ af þeim áttu aðeins
2.6% íbúanna meir en 50 bús
kr. hver. 0.2% áttu 67% af
öllu hlutafé 835 menn af þeim
25% alls hlutafjár í landinu. i
25 stærstu hlutafélögunum fór
einn maður eða tveir með Ö41
naunveruleg völd- Árið 1964
voru 3.166 miljónamœringar i
Svíþjóð, þar af höfðu 1.370
medra en 100 þúsund krónur i
érstekjur (samkvæmt eigin
framtali) og 1.242 höfðu eng-
in störf með höndum.
Á því er vafcin athygli, að
verfclýðsstéttin hsfur ekfci
nofcfcuim ávinning af því, að
orðtafc stéttabaráttunnar hef-
ur vikið fyrir ástríðulausri
ræðu um þjóðfiélagshópa og
starfsbópa (fiagurfrasðina lát-
um við ligigja á mdlld hluta að
sinni). Hinsvegar, segir Palm,
hafa þeir sem „eiga Svíþjóð“
margifaldan hag af því- Það er
mjög þægilegt fyrir miljónara
[LÆÆDCSM^
E)^@@
!FD©TQ[L1L
að losna við allt umital, sem
tengt er arðráni, snokjulífi, og
hverfa þegjandi og hljóða-
laust inn 1 „þjóðfélagsbóp 1“
ásarnt háttlaunuöum stjóm-
endum og emlbœttisimönnum.
Það firrir þá póditískri reiði,
sem gæti orðið skratti óþægi-
leg Um leið beinist athygli al-
þýðu ekki að andstæðunni
verfcamiaður — kapítelisti,
heldiur að því, sem kallað er
„eigingimi starfshópa“ þ.e,
menn sjá efcfci launastigann,
teikjuskiptinguna í heild þegar
þeir eru að tafca pólitísfca 4-
kvörðun, heldur aðeins nassta
flokk fyrir neðan (þangað för-
um við aldreá afitur) og fiyrir
ofan (þangað ætlum við).
En á hefðartindum rílkir
þögn. Þar „eru menn án þess
að sjást“.
Sannarlega eru orð merfci-
leg. Og varhugaverð.
Árni Bergmann.
Mynd eftir Siqueiros: Við værum fátækari án Mexíkana
i
Hinn þekkti danski listíræð-
ingur og rithöfundur Broby-
Johanscn tók fyrir skömmu þátt
í umræðum um list í danSka út-
varpinu — á cftir var hann sak-
aður um það að hafa forðazt
að nefna list á nafn í viðræðum
þessum. Broby-Johanscn svar-
aði á sinn hrcssilcga hátt mcð
eftirfarandi grcin:
Það er svo með list og margt
annað — annaðhvort ei.ga
rnienn liaina eða menn tala um
hana. Á öLluim mdiklum listtíma-
bilum, í Svörtu Afrífcu, í Mexi-
kó, á miðöldum 'Evnópu notuðu
menn yfirleitt alls efcfci orðið
„list“. Það voru handverfcsmenn
sem byggðu dómfcirfcjumar, og
steinmyndirnar í józkuim kirkj-
um eru gerðar af steinhöggvur-
um.
Lást var þá eikki edtthvaö sem
var fyrir utan líf venjulegra
manna, heldur sijálfisagður og ó-
aðskdljanlegur þáttur þess. Það
sem við nú köllum hin mdlklu
' listeverk fortíöarihnar voru efcki
sjaldhafnargripir, sem gerðir
voru til geymislu á sérstökum
stað, eins og í söfnum sdðar,
heldur gengu þau inn í tilver-
una sem brúkiunargripir.
Þegar ég kallaði fyrstu bók
rruína ,, Hvei'sda.gskunst “ og
storifaði um stfLsögu úr frá
sfcreytinguim á niðurfallsgrind-
um og lögun tebollai, þá var það
gert í anda þess viðhorfs oð eigi
listin aftur að öðlast þá þýð-
ingu fyrir monnlífið, sem hún
hafði, þá verði að raka hona ut
úr andrúmsdofti gróðurhússdns
og brjóta niður þant. múr sem
hefur verið reistur á milli
„listar“ og almenndngs- Þetita
þýðir líka, að við verðuim að
losa okfciur við gieislabauginn
umhverfis list mieð stórum staf,
jafnvei hugtafcið sjálft. í>að væri
ldka gott fyrir listamennina
sjálfa. Þeir eru í sfcelfiiljegri að-
stöðu í nútímasamfélagi. Mið-
aldasteinhöggvari og kalik-
myndasmiðurinn voru taldir al-
veg jafin nytsaimir og virðulegir
meðliimir mannlegs samfélaigs og
bándi eða vagnasmiður. Nú-
tímailistamaður er talinn ofviti,
uitan saniiéla'gsins. Það er
merkilegt, að menn líta á það
sem sjálfsagðan hlut opinber-
lega, að listamenn vinni efcki
fyrir sér með vinnu sinni eins
cg annað fiólk, heidur að þeir
séu eánskonar öryrkjar sem eigi
að styrfcja- Blygðunarlaust út-
hluta mienn verölaamum til lista-
mianna rétt eins og nautum og
hrútum. Það er fréttaefni í
blaði að einhver ldstemaður hafi
fengið ákeypis farmdða tii edn-
hvers staðar. Þegar velferðar-
ríkið lætur sér seint og sáðar-
meir detta í hug aö fióma nú
listinni einhverju, rétt eins og
einveldið gerði, þá gerir það
I
I
I