Þjóðviljinn - 29.11.1969, Síða 7
Laugardagur 29. nióvefflnJbeir 1969 — ÞJÓÐVTLJINN — SlÐA 'J
Hinn fáránlegi hversdagsleiki
bokmenn
Svava Jakobsdóttir:
Leigrjandinn. Helgafell,
Reykjavik MCMLXIX,
127 bls.
Fyrir tvedm árum kom út smá-
sagnasaín eftix Svövu Jak-
obsdó'ttur, Veizla undár grjót-
vegg. Helzt hrygglengja þedirr-
air bókar var lýsiing á því
bunnuglega fóilki, sem redsdr
glaesileig hús utan um tilveru
sína af því kappi og einsýni,
að öll eðlileg hlutföll í Hfi þess
fara úr sikorðum. gengur inn í
stei nsieypu na eáns og menn
gengu í hiamra í þjóðsögunni
hér áður fyrr, sviptir skynsam-
legu viti með gialdri. Þetta voru
-«>
Heimaeyjarfólkið
eftir Strindberg
Það er ekki á hverjuim degi, að
út kemur sikáldverk eftir erlend-
an höfimd sígildan, í útgáfu
þýddra skáldverka ræður Kap-
ítóla ríkjum og heninar fóiLk.
En Bláfellsútgáfan hefur nú
gefið út skáldsögu eftir meist-
ara August Strindberg, Heima-
eyjarfólkið- Þessi saga Heifur
notið mikillar lýðihyUi í heima-
landi sinu, verið kvikimyinduð
og sýnd í sjónvarpi og hvað-
eina, svo og mikið þýdd-
Tildrög sögunnar eru þaiu að
á ofanverðri síðustu öld dvald-
ist Strindberg oft á lítiUi eyju
skammt frá Stokkhokni og
kynntist þar mörgu sikemmti-
legu fólki, siðum þess og venj-
um. Upp af þessum kyninum
Framlhiaild á 9. síðu.
háðskar sögiur, ýktar stóorlega
sumar hverjar, fáiránlegar og
um leið gerðar afsikarpri þeikk-
ingu á veruleikanum nú og hér
og haiglegar mjög.
Hjónin í fyrstiu skáldsögu
Svövu Jakobsdóttur eru af
svipuðu sauðahúsi og persón-
ur smásagnanna og þeim er
lýst af svipaðiri kunnáttu og
gagnrýni. Þau búa í öryggis-
leysi þröngs leiguhúsnæðds en
dreymir um hús. Þau eru
reyndar að byggja, en sam-
kvæmt viðteknum siðalögum
verða þau að byirja á því að
ganga frá húsinu að utan og
lóðinni, því þau eru í fínu
hverfi og vilja ekki verða því
til skammar, náttúrlega. En
þá er féð búið og „allt stopp“
og uppgjöf framundan — þar
til „leigjandi" þedrra dregur
allt í einu upp peninga eins
og sand úr tösku sinni og bið-
ur þau vel ,að njóta. Þau flytja
og geta nú „notið biirtunnar.
hlýjunnar sem þeim einum var
ætluð“. í bókinni eru ágætax
athu'ganir á draumnum stóra
um Húsið: „Svo mikil var at-
orkan og srvo miklar voru ann-
imar að hún hafði næstum
gleymt því til hvers þau voru
að þessu. En dag nokkurn
hentí það hana að líta upp úr
einbeittum samanburði á lita-
spjöldum sem hún hafði fengið
hjá málaranum og draumur-
inn bærði á sér. Af veikum
burðum kom hann við hjairtað
í henni því að hann var að
fjara út og verða að veiru-
leitoa: á þedrri stundu tók
hjartað að siá af gleði eins og
volduig klukka sem hiringdi
drauminn út og veruleikann
inn og hún greindi ekki hvort
höggin sem hún skynjaði voru
hamiarshöggin í hiúsinu eða
hjartsláttur hennar sjálfrar".
Og eins og við má búast er
sá miaður ekki glaður sem hef-
ur séð sliíkan draum rætast.
Þessi lýsáng, svo skammt sem
hún nær, gæti virzt af
raunsæissögu. En þá hefur
heldur ekki verið minnzt á
leiigjandann, þann aðila sem
færir söguna burt frá hvers-
dagsiegu raunsæi og setur nýja
vídd f hana, svo hátíðlega sé
að orði komizt. Þetta virðist
reyndar hinn mesti furðumað-
ur, hann er allt í einu kominn
inn til þeirra hjóna, þegjandi
og hljóðalaust, seztur að í íbúð
þeirra, hiann leggur undir sig
sófa þeirra og forstofu og þau
fá hvergi rönd við redst í um-
komuleysi sínu, sem er slikt að
allar mótbárur koðna niður áð-
ur en þær eru bomar fram. Og
gesturinn er áður en varir sam-
gróinn allri tilveru þeiirra í
bókstaflegri merkingu.
Svaiva Jakobsdóttir rekur
söguna af valdatöku hdns ó-
boðna gests einkar skynsam-
lega, bæði af hófeemd og hug-
kvæmni, henni gengur vel að
sætta lesandann við hina furðu-
legu, fáránlegu rás atburða,
gera hana raunhæfa, enda eru
atvikin út af fyrir sig eins og
gripin út úr kunnuiglegum
hversdagsleika, þótt þeim sé
svo skipað í óvænt samhengi.
Þetta á ekki hvað sízt við við-
brögð konunnar, hivemig hún
sveiflast milli ráðleysis, and-
ófs og undirgefni — minnum
t.d. á stuttan kafla um viðleitni
hennar til að halda í eitithvert
brot af einkalífi sinu inni á
baðherbergi. Það er ekki eins
víst um árangur höfundar þeig-
ar gripið er til graHaralegri
ráða í fáránleifeanum — eins
Svava Jakobsdóttir
og undir lofcin þegar Pétiur og
ledigjandinn bóksitaflega renna
saman í einn mann. Qg reynd-
ar skal því frarn haldið, að
seinni hluti bófearinnar. sem
gerist eftir að fluitt er í drauma-
húsið, sé öliu snuibbóttairi og
brokkgengairi en hánn fyrri, at-
vikum er þar ekki eins vel
fylgt eftir.
Ekki verður sagt að þesisd saga
hvíli í sjálfri sér í ró og
spekt, nei, fyrr en varirerhún
fairin að ledta út fyrdr sjálfa
ság að ýmsum hiiðstæðum. Les-
andinn hefur auðvitað nokkurt
svxgrúm í skilningi sínum, efcki
gengur ailt upþ — en satt að
segja verður vart hjá þvd kom-
izt að hann festi bugann við
fjölmargar hliðstæður milli
sögunnar og ísiendingasögu síð-
ustu áratuga. Hann leyfir sér
þá ósvífni að hugsa til hjóna-
tetranna sem ísienzkrar þjóð-
ar og leigjandans sem erlends
hers (og efeki aðedns hers).
Koma leiigjandans í fátæMega
lelguíbúð, leiigjanda sem ekki
„ætlaðist tdl neins. Nema þá
að fara sínu fram“ —'- og her-
koman I striðsbyrjun. Konan
sem stendur agndofa andspæn-
is tæknivizku gestsins — hrifn-
ingin af maskíneríi feanansL
Pétur, sem fevartar yfir kaldri
og orðlausri sambúð: „við get-
um þó reynt að vera alminni-
le'g“ segdx hann og sezt hjá
gestinum sem tekur honum með
breiðu brosi — „ástir sam-
lyndra hjóna“, tveggja þjóða.
í ednu landi. Hjónin flytja úr
stofu sinni til sófa gestsdns í
forsitofunni — þjóðflutningam-
Lr til Suðurnesja. Einna fróð-
leigastar í þessu samhengi eru
þó samræður hjónianna um
það, hvort þau eigj að taka við
peningunum sem leigjandinn
býður þeim til að þau geti lok-
ið við búsið: „Það væri sann-
arlega ekfci ósanngjamt þó
hann veiti okfcur einhiverj a
hjálp“ segir Pétur. Það þarf
efeki að rekja lengi gömul og
ný dæmi, nú síðast aronskan.
aðsitöðuigjald fyrir Miðnes-
heiði...
Það kann að virðast ókurteisi
að tafca söguna þessum tök-
um, en hér er einfaldlega um
Miuti að ræða sem ekki verð-
ur fram hjá gengið. En það
skal líka fiam tekið, að sag-
an er ekki aðeins til í þes®-
ari líkingu, þótt benni sé að
minu váti mjög rækilega fylgt
eftir. Svava Jafcobsidóttir held-
ur líka „þjóðarsögunni“ í hæfi-
legiú fjarlægð, vanrækir ekki
afmiajrfcaðam heilm söigunnar
hennar vegna, heldur jafnvaegi
miHi sjálfstæðis sögunnar og
þedrra strauma sem Hggja út
frá henni. Og hún lýsár ékki
aðeins utanaðtoomandi hásfca
heldur legiguæ skitaierkilega
fram ábendingar bæði um sekt
og sakJeysi hjónanna, nágranna
okkar allra, sem eiiga svo af-
skaþlega erfift með að balida
höfðinu uppréttu. Og það er
yfír allri sögunní ednhver beyg-
ur, gtrunur um einhver stærri
siys á na»sta leiiti, sem hvetur
forvdtni lesandans og skilur
hann að lokum eftir með spum-
ingu sem ekM verður afgreidd
með léttúð: hver er hdnn nýi
g^stur sem ber að dyium í
söguiLok?
Ami Bergmann.
Til hvers þjóðlegur fróðleikur?
L
[FDSTDILIL
Vel getur verið, að ég sé
einn af þedm scm haldnir
eru nokkrum fordómum gagn-
vart þeirri tegund bóka sem
falla undir „þjóðlegan fróð-
leik" og er fyrirferðarmikil i
jólauppskeru hvers árs- Manni
helfiur oft fundizt þegar slfikar .
bækur eru opnaðar, að þær ’
séu einatt flýtisveric og hrálca-
smiði, orðnar til þannig, að
ednhver iðjumaður í peninga-
leit bregður sér á safn til að
hnýsast í gamlar syrpur að
sjóða upp úr þeim eitthvað
„spennandi“, eða þá gluggar
í skýrslur óg kiricjuibætour og
rabbar í fljótheitum við gamla
menn. Og veskú, til er orðin
bók, þar sem þess er vandlega
gætt að koma að sem' flest-
um nöflnium manna og staða,
hrúga upp efnisatriðum í belg
og biðu án þess að greinar-
miunur sé gerður á stóru og
smáu, í þedrri von að þedr sem
ætt eiga að rekja til viðkom-
andi héraðs eða búa þar
freistist til að kauipa- Mest
verði þetta í biotum, fáttheil-
legt — en um leið stór verk-
efni ónumin í almennri sögu,
atvinnu- og menningarsögu,
sem kalla á skiipuleg vinnu-
brögð og yfirsýn.
Þessar ásakanir edga meira
eða minna við mjög rnikið
af ritvertaum af ofangneindu
tagi. En þar með er ekki öll
sagan sögð — eða sú varð
niðurstaðan af prófun átveim
nýútkomnum bókum: Aftur í
aldir eftir Oscar Clausen og
Sögur og sagnir úr Bolunga-
vík eftir Finnboga Bemódus-
son, sem bóðar eru gefnar út
einkar smekklega af Skuggsjá.
' Bók Oscars Clausens tetaur
til sín noktauð af ákúrum- Hún
er hálf endurútgáfa, hálif ný-
smiði, ósamstæð, frá ýmsum
tímum og landshomum. Hún
er sumpart byggð á syrpum í
söfnum, sem kannstai væri bezt
að sjá í upprunalegri mynd,
sumpart af persónuiegri
reynslu höfundar — sem þá
felur nöfn og vettvang vegna
nálægðar atburðanna. Fyrstfer
frásögn af Jóni Eggertssyni
klaustuihaildara á Möðruvöll-
um og hans frú, þetta er 17.
aldar fóllk- Hún er ekki lakara
dæmi en hver önnur: þetta er
allmiMð efni, en ekM gertsér-
lega mikið úr því, lipur og
æfður penni sfcrifar en lyftir
venkefninu ekiki svo ummuni-
Ritleikni Oscars Clausens
kernur kannski betur fram á
öðrum stöðum- Hann ernask-
ur á furðulega hluti og anek-
dótur, tínir ekM hvað sízt
margt til um nízfcu og harð-
ýðgi í nánu sambýli viðeymd
og volæði, um kúgun á land-
setum, samningsigerð við and-
skotann, harða dóma yfir aum-
ingjum- Fróðleifcur er þama
um hítt og þetta: hreppstjórar
reyndu að svelta ómaga svo
að þeir neyddust til stela
og voru dæmdir f tugfhús, þá
þurfti ekM að ala þá í bili;
danslcur sandur var fluttur
hingað f dómkirkjuna.
Ekki veit ég, hvort Osoar
Clausen hefur lagt edtthvert
sérstakt mat á heimildir sínar,
en það er dálítið skrýtið að
mitt í sögum um eymd og
grimimd er farið að segja góð-
verfcasögur af tilteknum kaup-
mönnum. Síðari hluti bókar-
innar er áður óprentaður, sem
fynr segir, en þar segir höf-
undur af kúgun og eymd
kreppuáranna af eigin raun-
Þar eru nolckur söguefni
merMleg og yfirþynmandi, en
höfundi verður minna úr þeim
en skyldi, lilMega vegna
þess að hann er í hálfgerðum
vandræðum með nærveru
sjálfe sín í sögunum- En það
er ekki ófróðlegt að ein per-
sóna Oscars, Veiga fríða, er
náskyld Hólsbúðar-Dísu f
Heimsljósi Laxness-
Aftur í aldir er þrútt fyrir
nöldur þetta að mörgu
leyti skemmtileg lesning —
þetta á þó í ríkari mæli við
um bók Finnboga Bemódus-
sonar BolviMngs. Þar erusög-
ur og þættir aif ýmsri gerð,
allt frá fomeskju til okkar
aldar, en allar tengdar einu
byggðarlagi eins og nafnið
bendir til og þarf víst ekki að
spyrja að því hver verði met-
sölubók f vígi Hannibals-
Þama kennir margra grasa-
Þar segir frá vöskum og sér-
vitrurn farmönnum, sterkum
mönnum og ekki eimlhömum.
frá kynlegum kvistum, skrýtn-
um tilsvörum, myrkfætai og
draugum, þar yrkja menn nið-
vísur fyrir brennivín, sjá svipi
og fyrirboða, liggja trölltaon-
ur með stóriirikalegum hætti,
messa fagurlega í svðfni- Til
gamans má geta um eina sögu
sjaldgæfa, það er sem hún
spanni bilið milli þjóðsögu
(vígahnettir) og Guðbergs
Bergssonar (geimfarið sem
barmaði Katrinu). Nema hvað
einn ágætur Bolvfkingur er á
heimleið um stjömubjarta nótt
laust eftir áramót. Þá verður
fyrir honum „íjóskúla", sem
veltist fyrir honum og
vamar honum heimferðar og
inni í hennd er mannsmynd,
sem lýst er af spaugilegri ná-
kvæmni. Eftir nokfcurt þóf fer
Bolvíkingnum að leiðast, hann
sparkar í kúluna, foiimælir
hennd og eys yfir hana guðs-
orði til skiptis — en allt kem-
ur fyrir efcki, þartill hann ger-
ir sér lítið fyrir og siprænir á
hana. Færðist þá skelfingar-
srvápur yfir kúlubúann, „kiúlan
flór að hoppa og tök nokfcur
hopp unz hún þeyttist upp i
loftið og hvarfl út í laftgedim-
inn eins og llítil stjama“...
Þetta er um margt skemmti-
bók, eins og fýrr segir-
Yfir henni er hressilegur bJær,
hún er sfcrifluð á kjamgóðu
og vönduðu málá, ber höfundi
vitni um skynsemi og hófstill-
ingu og vilja til nákvæmni sem
sjaldan bregzt (Það er heizt
að höfundurinn lendi út á
vafasamar brautir í stflfærðri
frásögn af manni einum, sem
boðið var upp á kvennafar
með draugum). BóMn er lfka
blessunarlega laus við fyrir-
gang og tilætlunarsemi. Lúðvík
Kristjánsson riihöfundur segir
, f formála, að höfundur hafi
„hripað þetta sér til dundurs"
og ætlað að fleygja fyrr eða
sfðar- Þessi bók er því ein af
þeim sem orðið hafa til „ó-
vart“; ekki er hún lakari fyr-
ir það- Finnlbogi Bemódusson
stundaði sjómennsku frá
barnsaldri, en eins og ráðamá
af ritfæmi hams er hann ekki
nýseztur við skriftir, hann
hefur gefið sér tíma til að
I
halda skilmericilegar dagibæk-
ur í meira en hálfa öld.
Hann er einn þein-a íslenzku
manna sem sættir sig ekki við
duttlunga mánnisins, vill hafa
hendur á reynslu sinni.
★
ótt þessar óiliiku bækur, sem
hér voru nefndar, séu vafa-
laust vandaðra lesefni en
margt það sem kemur út og
við köllum þjóðlegan fróð-
ledk til hægri verica, er ekki
þar með sagt að þær séu fri-
aðar af öllum þeim ásökunum
sem fræn vonu bomar íbyrj-
un þestsa spjalls- Hitt er sivo
araiað mál og skiptir meiru,
að meðan bækur sem þessar
eru vinsælt og almennt les-
efni megum við allvel við una-
Vegna þess að það fengir menn
betur en ella við umhverfi sitt
og sivo fortíð, gæðir þegar vel
til tekst lahdið, sem við göng-
urn á, sterkara lilfi. Ogefmenn
af ætt Finnboga BolvíMngs
hætta að semja þætti af for-
mönmum, forynjum og öðrum
þjóðlegum mannskap þá hafa
íslenzkir lesendur beðið nokk-
um ósigur, þvi að vísast er
að það sem kaami í staðinn
yrði máMu verra og ómerkara-
Ámi Bcrgmann.
í
I
<