Þjóðviljinn - 18.08.1970, Blaðsíða 6

0 SÍÐA — ÞJóÐVILJINN — Þriðjudaigur 18. ágúsit 1970.
Á þessu ári eru liðin 300 ár frá
dauða hins mikla tékkneska
skól'aimanns, Jans Amosar Komenskýs.
Að frumkvæði UNESCO
verður þessarar ártíðar minnzf
um heim allan.
HVER
VAR
KOMENSKÝ?
Hver var Jan Amos Kbmen-
ský, og hvað gerði hann fyrir
heiminn að metnn hafi enn
áhuga á asvi hans og starfi
þrem öldum eftir að hann lézt?
Hann var framúrskarandi
uppeldisfraeðingur, hugsuður og
rithöfundur. Maður sem barðist
fyrir friði með öllum hugsan-
legum ráðum, þótt fá dygðu á
þeim tíma sem hann lifði, tíma
þrjátíu ára stríðsins. Hann var
uppalari svo merkur, að hugs-
anir hans eru enn jafn lifandi
og raunhæfar og þeer voru á
hans tíma. Sem rithöfundur
hlaut hann það lof Goethes (í
Didhtung und Wahrheit) að
hann hefði aldrei lesið betri
bamabók en Orbis Pictur eftir
Koroenský, sem hann las í
bemsku.
Þessi fraegí maður var fædd-
ur á Mæri og ólst upp undir
áhrifum Mærsku bræðrakirkj-
unnar. Æðri mennitun hlaut
hann í akademíu Kalvínista í
Harborn. Hann fflutti hugmynd-
ir þýzkra mótmælenda til lands
síns þegar hann byrjaði
kennslustörf 22 ára garhall ■ í
Prerov á Mæri. Þetta voru
hamingjudagar fyrir hann, konu
hans, og ungan son ...
En tímar þeir sem Komenský
lifði á, voru ekki liklegir til að
færa fólki hamingju til langs
tíma í senn. Orustan á Hvíta-
fjalli sem orðið hefiur harm-
sögulegust í tékkneskri sögu
(1620) og fyrstu drunur þrjátíu
ára stríðsins svipti mótmælend-
ur í Bæheimi og þar með Kom-
enský öllum möguleikum. Er-
lendir aðalsmenn, erlendir hers-
höfðingjar birtust á vettvangi
dagsins og réðu mestu í land-
inu: Ferdinand annar af Habs-
burg hóf grimmilegar ofsóknir
og gerði upptækar eigur þeirra.
Um þetta leyti létust kona og
sonur Komenskýs. Sjálfur flúði
hann til landseturs áhrifariks
aðalsmanns á Mæri. Karls öld-
ungs af Zerotín... Hann gat
ekki dvalizt þar nema eitt ár,
til 1628. Þegar otfsóknimar
mögnuðust hélt hann til Leszno
í Póllandi og gerðdst þar bisk-
up Sameinaðra bræðra og rek-
tor latínuskóla þeirra. Frá
Leszno komu flest verka hans,
kennslubækur og kennsiufræði-
rit fyrir böm og kennara. Rit
þessi em nútímarit i fyllsta
skilningi og einstæð í sinni
röð á þeim tíma. Þar em færð
rök fyrir nauðsyn jafnrar
menntunar öllum til handa án
mismununar. Þessi huigmynd er
færð út i Didactica Magna,
verki í þrjátíu köflum, þar
sem Komenslcý lýsir samfelldu
kennslu- og uppeldiskerfi fyrir
æskuna. Markmið allra þessara
verka, einnig þess sem fjallar
um. tungumálanám („Hlið
tungumálanna") er að göfga
mennska kind.
Komenský fjallaði einnig um
menntun frá hagnýtu sjónar-
miði. Hann mótaði aðlferðir til
að kenna mönnum arðbær störf,
til að skipta skólum niður eftir
námsefni og hann. bar fram
kenningu um það hvemig halda
skuli uppi aga. Hugmyndir hans
í þessum efnum urðu fyrdr-
rennarar framsækinnar huigs-
unar átjándu aldar.
Um 1640 var Komenský orðinn
mjög þekkt persóna, ekki sízt
mcðal mótmælenda í Vestur-
Evrópu og Ameríku, en þar átti
hann marga vini og aðdáendur.
Margir hrifust af hugmyndum
hans um samfélag menntaðra
manna — vísindaakademíur
samtimans, Hann fékk heimboð
frá enska þinginu og átti þess
kost að setjast að í því landi
fyrir fullt og allt. 1 Frakklandi
varð engu minni maður en
Richelieu kardínáli til þess að
reyna að vinna hann á sitt
band og Bandaríkjamenn buðu
hbnum stöðu rektors við Har-
vardhásköla,
Komenský kaus heldur að
lifa í Svíþjóð þennan hluta
útlegðaráranna, því hann von-
aðist alltaif eftir því, að Habs-
borgarar biðu hemaðarlegan
ósigur. Hin unga drottning,
Kristín, bauð hann vélkominn
til Stokkhólms og vakti furðu
hans með ágætri kunnáttu í
latínu, sem hún hafði lært af
kennslubókum hans. Hann sett-
ist að í Pommem og skrifaði
um málvísindi.
En hinir voldugu menn
heimsins ullu honum enn einu
sinni vonbrigöum. Það fóru
fram friðarviðræður milli ka-
þólskra bg mótmælenda og var
nú miklu meira í húfi en örlög
útlaga frá Bæheimi. Þrjátíu ára
stríðinu lauk, og Tékkar sem
sumir hverjir höfðu snúið heim
aftur, áður en vopnahléið var
samið, héldu í annað sinn til
annarra landa.
Jan Arnos sneri aifitur til Les-
zno. Þar skrifaði hann „Sögu
ofsökna á hendur kirkju Bæ-
heims“ og „Beiðni hinnar deyj-
andi móður, Einingar bræðr-
anna"
Um tíma dvaldi hann í Ung-
verjalandi og naut gistivináttu
greifa af mótmælendatrú, Sigis-
mundar Rakoczys, en ýmsir
mótmælendur gerðu sér von
um að hann gæti komið Habs-
borgurum frá völdum. 'Þessar
vonir urðu að engu er Rakoczy
lézt fyrir aldur fram. Komenský
sneri í síðasta sinn aftur til
Leszno.
Hann hafði samt ekki enn
bergt til fulls af bi'kar ofsókna.
Árið 1656 kom til hemaðar-
átaka milli Pólverja og Svía og
voru borgir þá brenndar í eldi
— brunnu þá bækur og handrit
Komenskýs, m. a. safn bað sem
hann hafði unnið að í fjörtíu
ár til latnesik-bæmheimskrar
orðabókar. Komenský kom
næstum því tómhentur til síð-
asta athvarfs síns, heimilis
gamalla vina, de Geers í
Amsterdam Þar gaf hann út
safn kennslurita sinna sem
nefnist „Opera Didactica Om-
nia“, og helguð var borgar-
ráðsmönnum í Amsterdam.
Komensky lézt árið 1670 í
Amsterdam. Minnlng hans bg
veric hans sem uppalara, heim-
spekings, málfræðings, korta-
gerðarmanns og prests, manns
sem var sannur alfræðingur að
þekkingu hófur lifað í hugum
beirra sem hafa kynnt sér verk
hans. Enn í dag, á seinni hluta
20. aldar, eru Komenskýfræð-
ingar að vinna að því hvernig
hugmyndum hans verði sem
bezt breytt í veruleika.
471.500 km
áætlunarflug-
leiðir
Fá fflugfélög munu halda
uppi flugferðum á lengri sam-
anlögðum fljgleiðum en Air
France, franska flugfélagið.
Fluigvélar þess balda nú uppi
ferðum til 145 borga í 75 lönd-
um og áæitlunarleiðimar eru
samtals 471.500 km að lengd.
Áfengissala íslenzka ríkisins árið 1969 nam:
649.197.000 kr-2.17
lítrum á hvern
Og nú á að auka til muna afköstin við brenni vínsframleiðsluna.
Hinn 6. ágúst voru ofan-
greindar tölur birtar í aðai-
blaði nikisstjórnar Islands. Með
nokkru stolti var sagt frá því
að Afengisverzlunin væri flutt
í rúmgóð húsakynní. Húsið
kostafti aðeins 12 miljónir króna
og 16 miljónir voru lagðar, í
Iagfæringu og umbætur. Húsið
er 3000 fermetrar að flatarmáli,
á tveimur hæðum. Húsinu
fylgir stór lóð. Hægt er nú að
auka afköst, hægt að tappa á
um 8 þúsund flöskur á dag.
Með viðbjóði las ég þessa lýs-
ingu á öfugþróun íslenzkrar
menningar. Það er auðskilið, þó
ekki sé til nein heildarskýrsla
um þá ómenningu sem neyzla
áfengis hefur leitt yfir þjóðina.
Þegar dagblöðin skýra frá inn-
brotum, þjófnaði, ofbeldisglæp-
um og ákeyrslum bíla, fylgir
oftast fréttinni að sá sem vald-
ur var að glæpnum hafi verið
undir áhrifum áfengis, og mörg
eru dauðaslysin a( völdum vín-
neyzlu. Flestir af þessum
hörmuilegu atburðum eru á
skýrslum lögreglunnar, bg sagt
hefur mér maður kunnugur
þessum málum, að töluverð og
kostnaðarsöm lögreglustörf væru
í sambandi við drykikjuskap á
heimilum í seinni tíð. Ekki býst
ég við að öllum sé úr minni
liðin þau morð, er framin hafa
verið af ölvuðum mönnum, svo
hryllilegt brjálæði gleymist ekki
þeim sem séð hafa.
Islendingar hafa talizt menn-
ingarþjóð, eða viljað teljast það.
En hrakar ekki menningunni,
þegar afbrotum fjöl'gar ár frá
ári, lausung og upplausn heim-
ila, heimilislausir menn svo
tugum skiptir ráfa um í höfuð-
borg landsins? Flestar þessar
hörmungar gerast vegna áferag-
isneyzlu. Ég held að þessi
áfengisómenning, sem blómstrar
hér á vegum ríkisins, sé að af-
má allt það kristilega og 'fagra
í fari svo mar-gra, útþurrka sið-
gæðisþróun sem vonir stóðu til
að glæðast mundi með auikinni
menntun.
Læknar og vísindamenn hafa
oftlega í ræðum og ritum bent
á skaðsemi áfengisneyzlu og
varað við voðanum, sem af því
getur hlbtizt þegar maðurinn
kernst á það stig að heilinn
trufflast, vitsmunir sljóvgast,
maðurinn breytist úr manni í
skynlausa skepnu, þegar lengi
og mikið er drukkið. Allt slíkt,
heilsutjón ig fávitaástand þegn-
anna, láta þeir sem áfengissölu
mann!!
stunda sér óviðkamandi. Ráða-
menn ríkisins hlusta dkki á
læknana sem vara við voðan-
um, láta slíkt eins og vind um
eyrun þjóta. Afbrot og dauða-
slys koma þeim ekki til að
draga úr sölunni, þó þeir viti
að áfengið var orsökin. Þeir
láta allar aðvaranir inn um
annað eyrað og út um hitt, eins
og erfið og treggáfuð höm, sem
fara sínu fram, en hlusta ekki
á aðvaranir vitrari manna. Þess-
Ir menn sem telja ríkinu til
tekna þessar miljóndr sem ifiá-
kænir menn fleygja frá sér og
valda oft og mörgum sinnum
fleiri miljóna tapi fyrir rikið
bg þjóðina í heild, héldur en
inn kemur í kassann hjá
áfengissölunni, eins og marg-
sannað er og hér hafa verið
nefnd noktour dæmi um, sem
eru á allra vitorði.
Þeir sem gæla við ört fjölg-
andi miljónir af áfengissölunni
ættu að kjósa ábyrga og sann-
sögla menn í nefnd til að gera
áætlun um gróða og útgjöld
þjóðarinnar í sambandi við sölu
áfengis. I þá nefnd þyrfti að
kjósa löggæzlumenn, bama-
verndaméfndamenn og menn
sem sjá um rekstur heimila
fyrir afbrotamenn, gjaldkera
vinnuhælisins á Litla-Hrauni
og fleiri sem vita um útgjöld
og tjón af völdum vínneyzlu.
þá myndi koma í ljós svimandi
hár tjónalisti, þó ótalin væru
mannslát og óhamingja vegna
vínneyzlu, því það verður aldrei
metið til fjár.
Það er stórmerkilegt tímanna
tákn að fullorðnir menn skuli
ekki blygðast sín fyrir að verja
tugum eða hundruöum miljóna
til að auka sölu á þeirri vöru
sem veldur tjóni. Það er líka
lærdómsríkt að hugleiða þá
stjómvizku í menningairþjóðfé-
laginu, að auka húsrými fyrir
áfengissölu meðan fjöldi fá-
tækra, bammargra vinnandi
manna getur ekiki fengið lán til
að koma sér upp mannsæmandi
íbúð. Dýrtíð bg háir skattar og
lág laun valda því, að svb marg-
ir verkamenn búa í lélegum
íbúðum, sem er þjóðarskömm i
því lýðveldi sem kastar hundr-
uðum miljóna fyrir hús það
sem notast á til að auka sölu
á þeim varningi, sem tjóni veld-
ur. I því húsi eru lfka seldar
sígarettur, sem að dómi sér-
fræðinga valda heilsutjóni, og
drukkið fólk með sígarettur
hefur margsinnis valdiðíkveikj-
um og dauðaslysum.
Og svo er verið að tala um
spillingu æskufólks. Æskufdlkið
er þolandinn, forráðamenn
þjóðfélagsins gerandinn. Eg
vonaði lengi að konuimar,
mæðumar sem fengu kosninga-
rétt 1915, myndu verða skelegg-
ar í öllum velferðarmálum og
beita sér þó sérstaklega fyrir
öllu til verndar þeirri æsku
sem okkur ber skylda til að
ala upp sem merka og trausta,
kærleiksríka og vel uppfrædda
til þess að taka við arfinum
dýrmæta, blessuðu fagra land-
inu bkkar íslandi, skrýddu nyt-
sömum mannvirkjum og fögr-
um skógarlundum. En Iaust við
miljóna vínsöluhús og herstöv-
ar og þá spillingu sem öllu því
fylgir.
Reykjavík, 13. ágúst 1970
Viktoría Halldórsdóttir,
frá Stokkseyrl.