Þjóðviljinn - 19.09.1970, Blaðsíða 7

laiuglairidlaeuir 19. Septamiber U970 — ÞJÓE'VTLjniNN — SlBA 7
bokmenntir
Yertu trúr yfir litlu
Halldór Laxness.
Innansveitarkronika.
Helgafell MCMLXX,
188 bls.
Þeim tij almemmra upplýsinga,
sem hafa ekfci lesið Innan-
sveitairkroniku, skal þess getið,
að þessi stjitta saga segir frá
stríði út af kirkju á Mosfelli.
Hvernig hún var tekin niður
og jöfnuð við jörð á níunda
tug síðustu aldar eftir a<ð yfir-
völd í Danmörku og íslaindi og
mangir aðiar aðrir höfðu um
hundrað ára skeið stefnt að
því, í sparnaðarskyni ef nokk-
uð vair. Undix lokin héldu þau
ein uppi vömuim fyrir þessa
gömlu kirkju Ólafur Magnús-
son bóndi á Hrísbrú, kona
hains Finmbjörg, „sálin á bak
við flesta hiuti á þeim bæ",
og yinnukona prestsins á Mos-
felli, Guðrún Jómsdóttix. Síð-
an greinir fná þvd að fóstar-
sonur Hrísbrúaxihnóna, Stefén,
verður ríkur miaður fyriir þá
einkennilegu ke'ðju aitvitoa, sem
er að mestu utan við pólitíska
bagfræði — gefur hann eigur
sínar eftir sinn dag til þess að
kirkja risd . aftur að Mosfelfi.
Var hún vígð 1965 eins og
menn mega vita. Þar eru tveir
dýrgxipir, tolufcka gömul og
kaleikur, sem þau Ólafur og
Guðrún höfðu geymt. sönnun-
argögm um að tíminn hefuæ
ekki slitoað í sundutr þasr í
dainum.
Þessi saga befur yfdirbragð
skýrslu, jafnivel ókunnugur
maður kannast beint við ýmis-
legt úr henni. En engin tök
eru á þvi hér að réyna að prófa
hama með saimanburði á því,
sem sannanlega hefuir gerzt í
kirkju- og efmahagsmálurn, hvað
þá sálarlífi mosdæia; það er
þeirra skemmtun, sem aðrir
ættu ekki að retoa nefið í. Fn
„blekbeiri", höfundar sjálfur,
leggur sig ef tir alþýðlegri sagn-
fræði, setur á það áherzlu, að
hér segi frá tíðindum sem eru
innian seilinigar, vitnar til þess
sem hann hefuir sjálfur séð og
heyrt, í eigin endurmimningax, í
viðtöl, í blaiðagireinair og bréf.
Mér verður fyrst fyrir að
víkia að málfiari þessairar bókar,
ofur ísmeygilegu og mairkvissu,
ekki sízt að þeirri niákvæmni
sem sérkennir persónur eins og
Ólaf bónda og Gunnu stóru,
vinmukonuna. Með þessium
tveim vamarmönmumi kirkj-
unnar. nokkuð svo glanmaleg-
um í tali, og svo Finnbjörgu,
sem stýrir þeim með óbeinum,
hóigvæirum aðferðum taós, bef-
ur Hialldór bætt við persónu-
gallerí sitt svo um munar. Og
ýmsar frásagnir eru eftir-
miinnilegar, knappair og rúm-
góðar — tii að mynda þær,
sem faria af uppvexti Stetfláms
Þorlákssoniar, sem kom blaiuit-
ur og hræddwr að Hrísbrú til
nastaxgistingax rétt fyrix bila-
öid — og. gisti þar í tuibtugu
ár. Ellegar helgdsagian af villu
Guðrúmar vinnukonu, sem
gekk þrjú dægur í þoku með
pottbrauð í skjólu án þess að
snerta á því, endia hafði henni
verið trúað fyriir því, svo sem
sí'ðar skai nefnt.
Af hverju er mönnum ekki
sama um þetta kirkjutet-
ur á Mosfelli? Á einum stað
segir: „Þá þoldu etoki bæmdur
þessir að fjarlæigur konúngux
útlendur væri að hruiglgia við
kirkjum héx uppá íslaindi, og
var talað að mosdælir stæðu
allir setm einn með því að
hafa guð kjuinan á sínam stað
þar sem hann átti heima, en
það var í MosfeHskirkju þar
sem höfuð Egils Skallagríms-
sonar býr". Þetta daamj getur
bent til þess, að kirfcjan verðS
einkum samnefnari fyrir við-
leitni til sjálfsforxæðis óskor-
aðs og varðveizlu þjóðlegrar
hefðar. að höfundux hafi í frá-
sö'gn sinnd af kirkjustríðinu í
hugia ákve"ðnar hliðar á átök-
um um þá hluiti síðustJ ára-
tuigi. í þvi samhengi mætiti
minna á það, að mosdælir eru
í raun og veru andvígir því
að mdesa það hús, sem þeim
er vistarvera guðs og Eigils.
En þeir eru redkuiir í réði,
ekki endiliegia af því að hags-
munuaþanikar stjomj þeim eða
sfcynsamleg rök, heldur af því
að þeir gera nnargt fyrir for-
töijir vinsamleigria mainna og
kunningja. Og þeir nenna ekki
tdl lerngdair aö standa í and-
ófi, þegar ljóst þykitr hvernig
fiara mund. Sá sem vdll berj-
ast „eins og miaður", Ólafur
karlinn, hann finraur að lok-
um engan til að berjast með
sér, engan áþreifanlegian and-
stæðing heldiur.
En þótt ýmislegt megi refcja
saman við íslendinigasögu
síðari áira, miundi hitt þó mitolu
Dálítið um Þorstein og Marx
R»
Það er ekki neinia satt sem
segir í bófcarkynninigu frá
AB: það er sjaldgæft að til
verði ísienzkt rit um heim-
spekileg efni. Og þó ekki
væii nema vegna þess sætir
Tilraun um manninn eftir
Þorstein Gylflason nokkrum
tíðindum. Hitt er svo annað
mál að blaðamaður. lítt van-
ur heimspeki, á mairgra hluta
veigna erfitt með að daema
um það, hvað gerist í raun
og veru, þegiair siik bók kem-
ur út: er mælt hár eitt orð
sem ei fynr var kunnað?
Hvers konar bók er þetta?
í formála er lesarinn þegiar
vara'ður við því, að hann
megi etoki búiast við því að
hann sé að lesa fræðslurit.
Höfundur lýsdr því yfiir, að
hann vilji „örva áhuiga £rem-
ur en svala honijm" og því
gæti „skipulegs fróðleiks og
nákvæmirar röksemdafætrslu
sýnu .minna . . . en umdeil-
anlegra . athugasemda af öllu
tagi og þeirra studdra eina'bt
mjög lauslegum röfcum".
Þetta er allgóð lýsing á kver-
iniu svo langt sem hún nær
— og um leið allsióttuigt fyr-
irframsvar við gagnrýni —
höfunduir getJr jafnvel vísað
til þess, að ekki bafi staðið
annað til en bera fram „um-
deilanlegar athugaserndir af
öllu tæi". Það er reyndar á-
kaflega vfða toomið við á 188
blaðsíðum, ég má segja að
í einhverju sé vifcið að flest-
um vandkvæðum mannsand-
ans sem ég man eftir, auk
þess sem hlaupið er eftir
allri sögu heimspekinnar allt
frá Plató. Geri aðrir betuæ.
Þessi margbreytileiki verður
að sjálfsögðu á kostnað þess
að biiutum séu gerð ýtarleg
skil. En það má vel vera að
lestar bófcarinnar espi menn
tii að rif ja upp eða lesa meira
í þeim fræðum sem fardð er
inn á.
„Hinn almenni lesandi" giet-
uir þó fljótlega mótað sér
aðra mUSurstöðu um Tilraun
um manninn: bókin er heldur
hressilega skrifuð. Hún er á
meira máli en margir aðrir
skylddr textar. og hiöfundux
hjálpar lesandanum alltaf
öðru hvorj áledðis með
skemmitiefni: dæmum hóðan
og þaöan úr mannlífi, þjóð-
sögum. bókmenntum, vísna-
gerð osfrv. Það er líka held-
ur viðfelldið athæfi að tengja
umræðuna iafnóðum við það
sam islenzkir menn bafa
skrifað um heimspeki og sál-
fræði Mörgum íslending-
um mun það líklega að stoapi
hvilífct virðingarleysi Þor-
steinn Gylfason sýndr ýms-
um fallstykkjum heimspek-
innar, t.d. Hegel og marxísk-
um frægðarmönnum, sem
hann kallar „moðhausa'' og
„leirskáld". Þetta heitir víst
að vera sfcemmtileigia kjaft-
for — sem virðist alveg eins
vinsæl iðja á ísiandi og önn-
Jir sfcyld hlið ritmennskunn-
ar — „name-dropping", sem
er víst bezt að þýða með.
„þeir sletta skyrinu sem
eiga".
Sem fyrr kemiur fram er
Tilraun um manninn efcki
„hlutlaust" fræðsluæit, hvor'ki
að ásetningi né í raiun. Fyrri
hluti bókardnnair nefndst
„Frumspakd og fnamstefna"
(metafýsík og pósiitivismd),
Og er þar töluverðu rúmi var-
ið tdl að punda á frumspeki
seinni tíma. en undir þann
hatt setur Þorstednn Gyifason
Hegel og hans dlíialétotík, Marx
og hans menn og exístensíal-
istann Sartre (í vlnfengi við
marxisma). Niðjrstaðan af
þeirri skoðun verðuir svo á
þessa leið: „Þau einkenni
frumspekilegirar hugsanar
sem ég hef lagt mesta á-
herzlu á . . . eru þrjú: í
fj-rsta lagi mjög sértæk og
óskilgreind huigitök sem eiga
að láta í ljósi „innsta eðii
hlutanna", mannlífið er. í
eðli sínu tiivist, samfélagið
í eðli sínu þráttarfyrirbæri.
. . .í öðru iagi órötostuddar
toennisetningar sem otft eru
merkdngairlausar með öliu, en
oftar þó byggðar á skipulögð-
um hugtakaruglmgi og lík-
ingasmíð . . . í þriðja lagi
fjilfcomið virðingaxleysi fyr-
,ir staðreyndum, þar á meðal
niðuirstöðum vísindalegra
rannsókna, sem meðal ann-
ars kemur fram í því að
frumspekingar feEa hiugtök
sín og fcennisetningar í ein-
föld trúiarkerfi, sem edgia að
vera algildax opinberanir
hinna æðstu sanndnda". Höf-
undur getur ýmissa dæma
sem hann telur vitna um
skaðsemi „frumspeki" — að
Hegel hafi t.d. verið einn
hnuliunigurinn í hugimynda-
fræði nazismans, að marxísk
réttlinjkenndng hafi gext sov-
ézfcum vísindum stóxa bölv-
un (líffræðiævintýri Lysenk-
os) osfirv.
Á hinn bóginn hallast Þor-
steinn Gylíason að þeinri
grein „framstefnu" (pósitív-
isma). sem hann toallar rök-
greiningarheimspeki. Sam-
kvæmt hennj eru vandamál
sem mannsandinn giímir við
anmaQhvort raunvísindialegs
eðlis eða þá um stoiiligrein-
ingu huigtatoa. Önniur vanda-
miál — frumspefcileg, siðtferði-
leg, póMtísk osfrv, séj gervi-
vandamál sem til ednskds sé
að glíma vdð. Rökgreindngin
er, að áliti Þorsteins, etoki
kenndn.g um eitt eða neitt
heldur aðferð, sem sebur sór
glöggar afmarkanir. Þannig
segi rökgreindng frelsisihuig-
tiaksins ekfcerit um það „hvort
sé bettra frelsi eða ófrelsd:
hún þjóniaði þeim tiiganigi
einum a0 leiðrétta hugsunar-
vallux um frelsi og óirelsi",
Um þessa hluti lanigar einn
fuskara í marxismia að
gara nokkiriar atihuigasemdir
meðan timi vinnst til og aðr-
ir fróðari menn koma ekfci
til skjalamnia.
Auðvitað er það rétt að
ýmsir marxistar hafa snið-
gengið fyrr og síðar upplýs-
ingar, sem þeir töidu rasfca
sinni sálarró, og að marxism-
inn hefur verið notaður tii
að réttlæta endaleysur og
glæpi, af þeim sem vald
höfðu til- Það hefur alltaf
verið hægt, því mdður, að
nota allar hu,gsanlegar kenn-
ingar og hugmyndakerfi í
þágj vafasamra athafna —
líka þá kenningu sem af-
neitar í orði kveðnu allxi
kenningasmíð.
En þar með er ekki sagt
að xnaxxisminn (sem Þor-
steinn vili helzt kenna til trú-
arbraigða, en Engels gamli
kaus að kailia „aðferð" en
ekki fcreddu) hljóti að leiða
til óhætfu sem þeixrar, er
duindi yfir sovézka erfða-
fræði. Og í ræðu Þorsteins
er því sieppt hvaða áhrif önn-
ur þessi sami marxismi hef-
ur haft. Til dæmis í þá veru
að komia mönnum í sfcilning
um að þedx getd breytt sam-
félagsháttam sínum. Marx-
isminn er einmitt tengdur
þeirri nauðsyn manna að
móta og byggja 'jpp þá sam-
félagsskipan, sem getí. trygigt
þekn iíf án eymdar og stór-
slysa, niauðsyn sem menn
geta etoki huigsað sitg frá frek-
ar en toröfum lífcaitnians um
vissain fjöida af hitaeming-
um á dag.
„Marxísk frumspeki'' leit-
ar því út fyrir það sem er,
ger^r tilxaun til tooröaigning-
ar á firamnitíðinni, í þjóðfélagi
frisratíðaxinmax. Hún er, með
kostJm siiium og göllum a.
m.k. virk, og þar með fylgir
henni meiri áhætta en hinni
óvirfcu „framstefnu", sem
Þorsteinn Gylfason lætar
bara vel af. Síðan getam við
spuxt hverm einstaklimg, ssm
veiigameiria í lýsingumni á
kirkjustríðinu, að höfundur
ledtast við að láiba þessa eim-
földu sögu úr heimabyggð
sinni varpa ljósi á ýmisa paxta
þjóðarsálinnar, ef hota má svo
hátíðlegt orð. Og edns og málið
er vaxið, fer etofci hjá því að
athygli höfjndar beinist í rík-
um mæli að þvd sem skoplegt
er. Hamm skoðar atburðj með
því „góðmannlega siðmenn-
ingarbrosi" sem hann á sam-
eigdnlegt með sköpuniaxvex'ki
sinu, Búa Árland. En þar skil-
ur á milli þess frægðarmanns
úr Atómstöðinni og Halldórs
Laxness. að skálddnu leiðist
ekki. Mætti ég nefna því tdi
sönmumiar þá slóttagu fyndnd
sem toemiur íram í aðför Ól-
afs bómda, stökkvandi út úr
fornsögum, að „prestamdsfcot-
anum", sem vill láta rífa kirkj-
una. Eða í því, hvemig mos-
dælum tókst að hafa tvær full-
komlega andstæðar skoðainiir
skjialfestar á því máli sem afc-
burðarás snýst helzt um. Og
það er eins meQ þaiJ tiðindi
og önnur tildragelsi úr þjóð-
lífinu í þessari bók — „henití.-
stefma" mosdæia vekur akfcúr-
at enga reiði, heidur einskon-
ar káta undrun — þessi bófc
er kristilega laus vöð beiskju.
Annarsfconar írónía, sem ekfci
á skylt við fyndni, er sett
fram af góðu listfengi í af-
dirifum pottbrauðsins góða,
sem Gunna stóra hefði heldiux
drepizt frá en að éta í viliumni.
Það fóx ofan í hross þau sem
fluttu bjrt viðdna úr Mosfells-
kirkju þegar hún var rifin, úx
þeirri kirkju sem Guðrún
hafði arfleitt að aledgu sinau
Em um hvað var þá þabta
kirkjustríð, sem efcki var
háð út af hagsmunum né held-
ur í nafni trú'air eða skynseaéá?
Því lýtour á því að kaleifcurinri,
sem húsfreyjan næstum þvi ó-
sýnilega, Fimmibjörg, hafði trú-
að Guðrúnu fyrir (NB. Það
hafði sammazt, að það mátti
trúa henni fyrdr brajði),
klukfcan sem Ólaf ur, maður
Fimnbjaxgar hafði geymt, eru
komin á simn stað í nýrri
kirkju, reistri af Stefiánd fóst-
ursyni heninar, sem „geymdi
vilja henm,ar með sér ævi-
langt". Það lisgur í augum
uppi, að trúnaðux hefux í
þessu litia kvexi borið sdgur-
orð af vaidboði, kæruleysi, tii-
viijum, sfcynsemi, þjóðfélags-
þrójn (kixikjur þurfa, að sögn,
varla að vetra holiar að inmam
nú á dögum). Trún/aðutr við
hvað? Varla við loástimdóm,
Framlhald á 9. síðu.
veltdr þessum hliuibum fyrir
sér, að Þvi, hvort hann finni
hjá séx eimbverja þörf fyrir
silíka áhætta. Kannski eru
bæði spumingar og svör 6-
visindaieg, en þau getfa alla-
vega fróðiegar upplýsingar
um afstöðu mamma til rraamn-
legs samfélags. Röfcgreining-
arheimspeki toanm að vísa
„fruimspekdiegum" vandamál-
um á bug sem óvisindalegum.
Gott og vel — vdð, sem veik-
ir erum fyrir marxisma, get-
um sýnt a£ okkur ótaktarskap
í staðinm, og sagt sem svo,
að neikvæð afstaða til hug-
mymdakerfa, sem miða að
breytingum á þjóðfélaginu,
sé fyrst af öllu pólitísk af-
staöa sem felist undir yfir-
borðsáhyggjum af velferð vís-
indanna. Að rökgxeiningunia
megi vel nota í þágu íbalds-
semi: sem réttlætimgu þjóð-
félagslegrar sjálfsámægju og
afskiptaleysis.
Hitt getar svo vel verið
rétt, að annað notagildi rök-
greimimigax sé mífcilyægt: sá
gaumur sem hún gefjr að
nákvæimri skilgreiningu hug-
taka, gagnrýni á meðferð
þeirra. Hún getur vel verið
aðhald kenningastmiðum, að
þeir losni ekki úr jarosam-
bandi í ofurkappsviðleitni við
að koma aiheimimum fyrdr í
formúlu. Það mætti jafmvel
spyrja sam svo: hvaö ættu
„rökgreinmgarmenn" að tatoa
til bragðs hefðu þeir efcki
„frumspekdna" til að rífa í
sig?
Þorsteinn Gylfason segix á
þá leið, að draiumar ým-
issa góðra manriia um „vís-
indalegt þjóðféiag" hiaíj efcki
rætzt þrátt fyrir mifclarfram-
farir, og draumur Karls Marx
þar að hitamdi bafiL ekki
rætzt í sosíaiískum rikj'jm
samtírnians, sem byggi þó
einkum á huigsmíSum hans.
Margt til í því — og reyndar
var það katnnski hæpið frá
upphafi að taia um „vísinda-
legt þjóðfélag". "n höfund-
ux bætir við: „Væntanlega
gerir aHur þorri mianna sér
ljóst, að hið mifcla rífci'asam-
band í ausbri er ekki vitand
Q=^(LD©^[rS
(PQgTDILIL
vísindalegra en oktoac eigið
samfélag, nema síður sé".
Það er nú svo. Það er freist-
andi að tengja þetta mál við
umræðu, sem raú skyggir á
flest amna'ð: memgum um-
hverfdsins sem miaxgir líkja
við það, að mannkynið sé að
fremja sjálfsmorð. Andspæn-
is slífcjm stóxvanda, sem
gerir flesta hedmspeki smáa,
því mdður, er ekkj nema eðli-
legt að spyrja: hvaða þjóð-
félag er betar undir það bú-
ið að ráðia við mengun —
það sem byggir á eintoaeigm
og einkanýtíngu á l'amdi og
náttúruauðæfum, eða það
sem hefur komið eigniahaldi
á samanlögðu umhverfi
mamnsins unddr hatt satmtfé-
lagsins?
í þeim sósíaiísku þjóðféiög-
um, sem nú eru tii, er vdssu-
lega að fdnrua morg dæmi uim
spiíllingu urnlh'verf is, og í þeim
er nóg af fáfræði, stoaimm-
sýni, valdhrotoa og hreppa-
ríg tdl að ýta umdir bama.
Engu að síður er sjálf skipam
þeirra, þjoðnýtimgin, þamndg
vaxin, að hún gefur miarg-
falda möguledfca á að toveða
niður eitrum og eyðinigu nátt-
úrunnar (og bryggja þar með
áfratmhaidandi 1 jarðvist
ma'nna) en viðskdiptalögmál
kapítalisma og sumdurviirkur
eignarréttar einstaklingia hér
í okkar nagrenni.
Möguleiki er ekki sama og
framkvæmd. En svo mifcið er
víst að hér er möguieifcjm
á að ráða fram úx vanda.
sem alla varðax, mjög mis-
skipt á mdlli tveggja kerfa.
Og er það ekki nægdleg á-
stæða tii að snúa fuHyrðingu
Þorsteins Gylfasonax upp í
spurningu: hvotrt er „vísimda-
'?
Árni Bergmaan.