Þjóðviljinn - 19.09.1970, Side 7

Laugardiagiur 19. septamiber 1970 — ÞJÖÐVTLJINN — SlÐA f
Vertu trúr yfir litlu
Halldór Laxness.
Iimansveitarkronika.
HelgafeU MCMLXX,
188 bls.
Þeim til almennira upplýsingia,
sem hafa ekki lesið Inn-an-
sveitarkroniku, skal pess getið,
að þessi stjitta saga segiir frá
stríði út af kirkju á Mosfelli.
Hvemig hún var tekin niður
og jöfnuð við jöirð á níunda
tutg sáðustu alílar eftir aÖ yfir-
völd í Danmörku og íslandi og
margir aðiar aðrir höfðu um
hundrað ára skeið stefnt að
því, í sparnaðarskyni ef nokk-
uð var. Undir lokin héldu þau
ein uppi vömum íyrir þessa
gömlu kirkju Ólafur Maignús-
son bóndi á Hrísbrú, kona
hams Finnbjöng, „sálin á bak
við flesta hluti á þeim bæ“,
og vinnukona prestsdns á Mos-
felli, Guðrún Jónsdóttdr. Síð-
am greinir frá því að fóstrur-
sonur Hrísbrú arhj ón a, Stefán,
verður ríkur maður fyrir þá
einkennilegu ke'ðju aitvika, sem
er að mestu utan við pólitíska
hagfræði — gefur hann eigur
sínar eftir sinn dag til þess að
kirkja rísd aftur að MosÆelli.
Var hún vígð 1965 eins og
menn mega vita. Þar eiru tveir
dýngripir, kljkka gömul otg
kaleikur, sem þau Óliafur og
Guðrún höfðu geymt, sömnun-
argögn um að tíminn hefur
ekki slitnað í sundur þar í
dalnum.
Þessi saga hefur yfirbragð
skýrslu, jafwvel ókunn-ugur
maður kannast beint við ýmds-
legt úr henni. En engin tök
eru á þvi hér að réyna a'ð próf a
hama m-eð samanburði á því,
sem sannanlega hefur gerzt í
kirkju- og efnahagsmólum, hvað
þá sálarlífi mosdæla; það er
þeirra skemmtun, sem aðrir
ættu ekki að reka nefið í. Em
„blekberi“, höfundur sjálfur,
leggur sig eftir alþýðlegri sagn-
fræði, setur á það áherzlu, að
hér segi frá tíðindum sem eru
innan seilinigar, vitnar til þess
sem hann hefur sjálfur séð og
heyrt, í eigin endurmdnndngar, í
viðtöl, í blaöaigreinar og bréf.
Mér verður íyrst fyrir að
víkja að málfari j>essarar bókar,
ofur ísmeygilegu og markvissu,
ekki sízt að þeirri nákvæmmi
sem sérkennir persónur eins og
Ólaf bónda og Gunnu stóru,
vinnukonuna. Með þessium
tveim vamarmönnum kirkj-
unnar. nokkuð svo glannaleg-
um í tali, og svo Finnbjörgu,
sem stýrir þeim með óbeinum,
hóigværum aðferðum taós, hef-
ur Halldór bætt við persónu-
gallerí sitt svo um munar. Og
ýmsar frásagnir eru eftir-
minnilegar, knappar og rúm-
góðar — tii að myndia þær,
sem fara af uppvexti Stefáns
Þorlákssonar, sem kom blauit-
ur og hræddur að Hrísbrú til
næturgistimgaæ rétt fyrix bíla-
öld — og gisti þar í tuttu'gu
ár. Ellegar helgisagan af vill'j
Gu’ðnínar vinnukonu, sem
gekk þrjú dœigur í þoku með
pottbrauð í skjólu án þess að
snerta á því, enda haíði henni
verið trúað fyriæ því, svo sem
sá'ðar skal nefnt.
Af hverju er mönnum ekki
sama um þetta kirkjutet-
ur á Mosfelli? Á einum stað
segir: „Þá þoldu ekki bændur
þessdr að fjarlægur konúngur
útLendiur væri að hruigigia við
kirkjum hér uppá íslandi, og
var talað að mosdælir stæðu
allir sem einn með þvi að
hiafa guð kjunam á sdnum stað
þar sem hann átti heima, en
það var í Mosfellskirkju þar
sem höfuð Egils Skallagríms-
sonar býr“. Þetta dæmj getur
bent til þess, að kirkjan verðd
einkum samneínari fyrir við-
leitni til sjálfsforræðis óskor-
aðs og varðveizlu þjóðlegrar
hefðax. að höfundur haifi í frá-
söign sinni aí kirkjustríðinu í
huga ákve’ðnar hliðar á átök-
um um þá hluti síðustJ ára-
tugi. í þvi samhen.gi mætti
minna á það. að mosdælir eru
í raun og veru andivígir því
að missa það hús, sem þeim
er vistarvera guðs og Egils.
En þeir eru reikulir í ráðd,
ekki endilega af þvi að ha.gs-
mumaþankar stjómj þeim eða
skynsamleg rötk, heLdur af því
að þeir gera margt fyór far-
töiJr vmsamlegira manna og
kunningja. Og þeir nenna ekki
til lengdar að standa í and-
ófi, þeigar ljóst þykir hvemig
foira rauni. Sá siem vill berj-
ast „eins og maður“, Ólafur
karlinn, hann finnur að lok-
um engan til að barj ast með
sér, engan áþreifanlegan and-
stæðing heldiur.
En þótt ýmislegt megi rekja
saman við ísdendingasögu
síðairi áira, mundi hitt þó miklu
veiigamedra í lýsingunnj á
kirkjiusitríðinu, að höfundur
ledtast við að láita þessa ein-
földu sögu úr heimaibyggð
sinni varpa ljósi á ýmsa parta
þjóðarsálinnar, ef nota má svo
hátíðlegt orð. Og edns og málið
er vaxið, fer ekki hjá þvi að
athyglí höf jndar beinist í rík-
um mæli að þvd sem skoplegt
er. Hann sko’ðar atburð-i með
því „góðmannlegia siðmenn-
ingarbro®.“ sem hann á sam-
eiigdnlegt með sköpunairverki
sínu, Búa Árland. En þar skil-
ur á milli þess frægðarmanns
ú;r Atómstöðinni og Halldórs
Laxness. að skáldinu leiðisit
ekki. Mættá óg nefn-a því til
sönmmar þá slóttugu fyndni
sem kemur fram í aðför Ól-
afs bónda. stökkvandi út úr
fornsögum, að „prestandskot-
anum“, sem vill láta rífa kirkj-
una. Eða í Því, hvemig mos-
dælum tókst að hafa tvær full-
komlega andsitæðar skoðanir
skjalfesrtar á því máii sem at-
burðarús snýst helzt um. Og
það er eins meO þaJ tíðindi
og önnur tildragelsd úr þjóð-
lífinu í þessari bók — „hentí.-
stefna“ mosdæla vekur aikkúr-
a-t enga reiði, heldur einskan-
ar káta undrun — þessi bók
er kristilega laus viO beiskju.
Annarskonar irónía, sem ekki
á skylt váð fjmdni, ex sett
fram af góðu listfengi í af-
dirifum pottbrauðsins góða,
sem Gunna stóra hefði heldur
drepizt frá en að éta í viHumni.
Það fór ofan í hross þau sem
fluttu bjrt viðina úr Mosíellsi-
kirkju þegar hún var rifiin, úr
þeirri kirkju sem Guðrún
hafði arfleitt að aleigu sdn-a.
En um hvað var þá þetta
kirkjustríð, sem ekki var
háð út af hagsmunum né held-
ur í nafnj trúar eða skynsemi?
Því lýkur á þvl að kaleifeurinn,
sem húsfreyjan næstum þvi ó-
sýnilega, Finnbjörg, hafði trú-
að Guðrúnu fyrir (NB. Það
hiafðj sannazt, að það mátti
trúia henni fyrir hrauði),
klukkan. sem Ólafur. rnaður
Finnbjargar hafði geymt, eru
komin á sánn stáð í nýrri
kirkju, reisitri af Stefáni fóst-
ursyni hennar, sem „geymdi
vilja hennar með sér ævi-
langt“. Það liggur í augum
uppi, að trúnaður hefur í
þessu litla kveri borið siigur-
orð af valdboði, kæruleysi, til-
viljun, skynsemi, þjóðfélagis-
þrójn (kirkjur þurfa, að sögn,
varila að vera boilar að innan
nú á dögum). Trúnaður við
hvað? Varla við krisitindóm,
Framlhald á 9. síðu.
Dálítið um Þorstein og Marx
Það er ekki nema satt sem
segir í bóikarkynningu frá
AB: það er sjaldigæft að til
verði ísienzkt rit um hedm-
spekileg efnd. Og þó ekki
væri nerna vegna þess sætir
Tilraun um manninn eftir
Þorstein Gylflason nokkrum
tíðindum. Hitt er sivo annað
mál að blaðamaður. lítt van-
ur heimspeki, a miargra hluta
vegnia erfitt með að dæma
um það, hvað gerist í raun
og veru, þegar slík bók kem-
ur út: er mælt hór eitt orð
sem ei fyrr var kunnað?
Hvers konar bók er þetta?
í form-ála er lesarinn þegar
vara’ður við því, að hann
megi ekkj búiast við því að
bann sé að lesa íræðslurit.
Höfundur lýsdr því yfir, að
bann vilji „örva áihuga frem-
ur en svala honum“ og þvi
gæti „sikipulegs fróðleiks og
nákvæmrar röksemdafærslu
sýnu .minna . . . en umdeil-
anlegra . athugasemda af öllu
tagi og þeirra studxira einatt
mjög lauslegum rökum“.
Þetta er allgóð lýsing á kver-
inu svo langt sem hún nær
— og um leið allsló'ttuigt fyr-
irframsvar við gagn,rýni —
höfundur getJr jafnvel vísað
til þess, að ekki bafi staðið
annað til en bera fram „um-
deilanlegar athugaseimdir af
öllu tæi“. Það er reyndar á-
kaflega ví'ða komið vdð á 188
blaðsíðum, ég má segja að
í einhverju sé vifeið að fLest-
um vandkvæðum mannsand-
ans sem ég man eftir, auk
þess sem hlaupið er eftir
allri sögu heimispekinnar allt
frá Plató. Geri aðrir betur.
Þessi margbreytileiki verður
að sjálfsögðu á kostnað þess
að hlutum sóu gerð ýtarleg
skil. En það má vel vera a'ð
lestur bókarinnar espi menn
til að rifja upp eða lesa meira
í þeim fræðum sem fiairið er
inn á.
„Hinn almenni lesandi" get-
ur þó fljótlega mótað sér
aðra mðurstöðu um Tilraun
um manninn: bókin er heldur
hressilega skriíuð. Hún er á
meira máli en margir aðrir
skyldir textar. og höfundur
hjálpar lesandanum aEtaf
öðru hvorJ áleiðis með
skemmtiefni: dæmum héðan
og þaðan úr mannlífi, þjóð-
sögum. bókmenntum, vísna-
gerð osfrv. Það er líka held-
ur viðfelldið athæfi að tengja
umræðuna jafnóðum við það
sem íslenzkir menn hafa
skrifað um heimspeki og sál-
fræðj Mörgum íslending-
um mun það liklega að skapi
hvílíkt virðingarleysi Þor-
steinn Gylfaison sýnir ýms-
um fallstykkjum heimspek-
innar, t.d. Hegel og marxísik-
um frægðarmönnum, sem
hann kallar „moQhausa‘‘ og
„leirskáld“. Þetta heitir víst
að vera skemmtilega kjaft-
for — sem virðist alveg eins
vinsæl iðja á íslandi og önn-
Jr skyld hlið ritmennsikunn-
ar — „name-dropping“, sem
er víst bezt að þýða með.
„þeir sietta skyrinu sem
eiiga“.
Sem fyrr kernur firam er
Tilraun um manninn ekki
„hlutlaust" fræðslurit, hvor’ki
að ásetningi né í raiun. Fyrri
hluti bókarinnair nefnist
„Frumspoki og framstefna"
(metafýsík og pósditívismi),
Og er þar töluverðu rúmi var-
ið tij. að punda á frumsipeki
seinni tíma, en undir þann
hatt setur Þorsteinn Gylfason
Hegel og hans díalekták, Marx
og hans merun og exísitensíal-
istann Sartre (í vinfengi við
maxxisim'a). Niðjrstaðan af
þeirri skoðun verður sivo á
þessa lei'ð: „Þau edhkenni
frumspekilegrar hugsjnar
sem ég hef lagt mesta á-
herzlu á . . . eru þrjú: I
íyrsta lagi mjög sértæk og
óskilgreind hiuigtök sem eiga
að láta í ljóri „innsta eðli
hlutanna", mannlífið er í
eðli sínu tilvist, samfélagið
í eðli sínu þráttarfyrirbæri.
. . .í öðru lagi órökstuddiar
kennisetningar sem offt eru
merkingarlausar með öllu, en
oftar þó byggðar á skipulö'gð-
um hugtakaruglingi og lík-
ingasmíð . . . í þriðja lagi
fjllkomið virðingarleysi fyr-
ir sta'ðreyndum, þar á meðal
niðuirstöðum vísindalegra
rannsókna, sem meðal ann-
ars kemur fram í því að
frumspekingar fiella huigtök
sín og kennisetningar í ein-
íöld trúarkerfi, sem ei,ga að
vera algildar opinþeranix
hinna æðstu sanninda". Höf-
undur getur ýmissa dæma
sem hiann telur vitna um
skaðsemi „firumspeki“ — að
Hegel hafi t.d. verið einn
hnullungurinn í hugmynda-
firæði nazismans, að marxísk
réttlínjkenning haíj gert sov-
ézkum vísindum stóra bölv-
un (lífíræðiævintýri Lysenk-
os) osfrv.
Á hinn bó'ginn hallast Þor-
steinn Gylfason að þedrri
grein „framstefnu" (pósitív-
isma). sem hann feallar rök-
greiningarheimspeki. Sam-
kvæmt hennj eru vandamál
sem mannsandiinn glímir við
annaöbvort raunvísindialegs
eðlis eða þá um skiligirein-
ingu huigtaka. Önniur vanda-
mál — firumspekileg, siðferði-
leg, pólitísk osfrv, sój gervi-
vandamál sem til ednskis sé
að glíma við. Röifegireininigin
er, að áliti Þorsteins, eikki
kenning um eitt eða neitt
heldiur aðferð, sem setur sór
glöggar afmarkainir. Þannig
segi rökgreining fireilsiisíhiuig-
tiaksins ekfeert um það „hvorl
sé betra finelsi eða óifirelsi:
hún þjóniaði þeim ti'lgangi
einum leiðrétta hugsiunar-
víllux um frelsi og ófrelsi“,
u
'm þessa hluti langar einn
fúskara í mairxisimia að
gera nofefcriar atihiuigiasemdir
meðan tímá vinnst til og aðr-
ir firóðari menn koma ekki
til skjalanna.
Auðvitað er það rétit að
ýmsir maxxistar bafia snið-
gengið fyrr og síðar upplýs-
ingar, sem þeir töldu raskia
sinni sálarró, og að mairxism-
inn hefur verið notaður til
a'ð réttlæta endialeysiur og
glæpi, af þeim sem vald
höfðu til. Það heíur alltaf
verið hægt, því miður, að
nota allar hugsanlegar kenn-
ingar og hugmyndiakerfi í
þágj vafasamra aithafna —
líka þá kenningu sem af-
neitar í orði kveðnu allri
kenningasmíð.
En þar með er ekkj sagt
að marxisminn (sem Þor-
steinn vili helzt kenna til tirú-
arbraigða, en Engels gamli
kiaus að kalla „aðferð" en
ekki kreddu) hljóti a'ð leiða
til óhæfu sem þedrrar, er
duindi yfir sovézka erfða-
fræði. Og í ræðu Þorsteins
er því sleppt hvaða áhrif önn-
ur þessi sami marxismi hef-
ur hiaft. Til dæmis í þá vesru
að kama mönnum j sikilning
um að þeir geti breytt sam-
félagsháttum sínum. Maxx-
isminn er einmitit tenigdur
þeirri nauðsyn manna að
móta og bygigja upp þá sam-
félagsskipan, sam getd tirygigt
þedrn iíf án eymdar og stór-
slysa. nauðsyn sem menn
geta ekki huigsað sig írá firek-
ar en feröfum líkannans um
vissan fjölda af hitiaeining-
um á diag.
„Marxísk firuimspeki‘‘ leit-
ax því út fyrir það sem er,
genr tilraun til kortlaigning-
ar á firamtiíðinni, í þjóðféilaigi
fr:imtíðarinnar. Hún er, með
kostum síuum og göllum a.
m.k. virk, og þar með fylgir
henni meiri ábætta en hinni
óvirku „framstefnu", sem
Þorsteinn Gylfason lætur
bara vel af. Síðan getum vi'ð
spurt hrveim einstakling, sam
veltír þessium hiuitum fyrir
sér, að því, hvort bann finni
hjá sér einhiverja þörf fyrir
silik,a áhættu. Kannski eru
bæði spumingar og svör ó-
vísdndiaieg, en þau gefa alia-
vega firóðlegar upplýsingar
um afstöðu mann,a tíl rnann-
legs samfélags. Rökgreining-
arheimspeki fcann að vísa
„frumspekilegum“ vandamál-
um á bug sem óvísindalegum.
Gott og vel — vdð, sem veik-
ir erum fyrir marxisma, get-
um sýnt a£ okfeiur ótiuktarskap
í staðinn, og sagt sem svo,
að neikvæð afstaða til hug-
myndakerfa, sem miða að
breytíngum á þjóðfélaginu,
sé fyrst af öllu pólitísk af-
staöa, sem felist undir yfir-
borðsáhyggjum af velferð vís-
indanna. Að rökgredninguna
megj vel nota í þágu íhialds-
semi: sem réttlætingu þjóð-
félagslegrar sjálfisánægju og
afskiptaleysis.
Hi-tit getur svo vel verið
rétt, að annað notagildi rök-
greiningar sé mikilvægt: sá
gaumur sem hún gef jr að
nákvæmri skilgreiningu hug-
taka, gagnrýni á meðferð
þeirra. Hún getur vel verið
aðhald kenningasmiðum, að
þeir losni ekki úr jar*ðsam-
bandi í ofiurkappsviðleitni við
að koma alheiminum fyrir í
formúlu. Það mætti j afnvel
spyrja som sivo: hvað ættu
„rökgreiningarmenn“ að tafea
til bragðs hefðu þeir ekiki
„frumspekina“ til að rífia í
sig?
Þorsteinn Gylfason segir á
þá leið, að dnaumaa: ým-
issa góðra manna um „vís-
indalegt þjóðfélaig" haij ekiki
rætzt þrátt fyrir miklarfiram-
farir, og draumur Karls Mairx
þar að lútandi hafii ekki
rætzt í sósíalískum ríkj jm
samtímans, sem byggi þó
einkum á huigsmíöum hans.
Margt til í þvi — og reyndar
var það kamnski hæpið frá
upphafi að tiala um „vísánda-
legt þjóðffélag". Bn höffund-
ur bætir við: „Væntianlega
gerir alliur þorrj mianna sér
ljóst, að hið mikla ríkiasam-
band í austri er etkiki vitund
[LmD(M!f^
IPD^TOILtL
vísindalegra en okkar edigið
samfélag, nema síður sé“.
Það er nú srvo. Það er freist-
andi að tengja þetta mál við
umræðu, sem nú skyggir á
flest anna'ð: menigun um-
hverfisins sem margir líkja
við það, að mannkynið sé að
fremja sjálfsmorð. Andspæn-
is slíkjm stórvandia, sem
gerir flesta heimspeki smáa,
því mdður, er ekkj nema eðli-
legt að spyrja: hvaða þjóð-
félag er bebur undir það bú-
ið að rá'ða við mengiun —
það sem byggir á einkaeign
og einkanýtíngu á landii og
náttúruauðæfum, eða það
sem hefux komið eignahaldi
á samanlögðu umhverfi
mannsins undir hatt samffé-
lagsins?
í þeim sósíalísku þjóðffélög-
um, sem nú eru tdl, er vissu-
lega að fiinna mörig dæmi um
spillingu umlhverfis, og í þeim
er r-óg af fáfræði, stoamm-
sýni, valdhrofea og hireppa-
ríg til að ýta undir bana.
Engu að síður er sjálf skipan
þedrra, þjóðnýtingin, þamnig
vaxin, að hún gefur marg-
falda möguleika á að kveða
niður eitrun og eyðdngu nátt-
úrunnar (og trygigja þar með
áframbaldandi jarðvist
manna) en viðsfciiptalögmál
kapítalisma og sundiurvirkur
eignarréttur einstaklinga hér
í okkar nágrenni.
Möguledki er ekki siama og
framkvæmd. En svo mikið er
víst að hér er möguleifejm
á að ráða fram úr vanda,
sem aUa varðar, mjög mis-
skipt á milli tveggja kerfa.
Og er það ekki nægileg á-
stæöa tíl að snúa fuUyrðinigu
Þorsteins Gylfiaisonoir upp í
spurningu: hvort er „visándia-
legra“?
Ámi Bergmann.
m