Þjóðviljinn - 06.10.1971, Blaðsíða 6

I
V
g SÍDA — ÞJÓÐVrUINN — MidviHoujdagur 6. október 1971.
Með efnahags-
aðgerðum Nixons og
afleiðingum þeirra
er gjaldeyriskerfí
eftirstríðsáranna
í raun og veru
hrunið.
Hér segir frá upp-
runa og þróun þessa
kerfis.
p... ... ■ ■
2 * * *
1 r
**
Of
1
26‘"
: '■ - •
3 . .
4

.
, • 5-„:
i mm:
.1. . .. . . í . .................... ............................... ....................................... •••• ••■• ’•'-•■• .......................................................^ • ...................
III IV i 1! Ilt
1969 1970
VSruskiptajöfnuður Bandaríkjanna í biljónum dollara
IV
I II
1971
SÁTTMÁLINN
í BRETTON W00DS
0G ÖRLÖG HANS
>að ©r mj ög óvíst enn hverj-
ar kunna að verða afleiðing-
amar af efnahagserfiðleilruni
Bandaríkjamanna og efnahags-
aðgerðum Nixons forseta, en
svo mikið er þó víst að mikl-
ar breytingar hljóta að verða
á núverandi alþjóða greiðslu-
kerfi í mjög náinni framtíð.
í>að eru sennilega meiri tjð-
indi en margir gera sér grein
fyrir því að alþjóða greiðslu-
kerfinu hefur aðeins verið
breytt tvisvar síðan Napóle-
on keisari var og hét: árið
1815 og svo á fundinum í
Bretton Woods árið 1944.
Tilgangur fundiarins í smá-
bænum Bretton Woods í New
Hampshire í Bandaríkjunum í
júlí 1944 var einfcum sá að
leysa tvö vandamál. Annað
vandamálið voru tilraunir
ríkja til að leysa efnahagsörð-
ugleika áranna milli heims-
styrjaldanna með því að tak-
marka innflutning og „flytja"
erfiðleikana þannig úr landi.
Hitt vandamálið var fyrirsjá-
anlegur skortur á alþjóðlegum
gjaldmiðli eftir seinni heims-
styrjöldina. Á þessari ráð-
stefnu voru það sjónarmið
Bandaríkjamanna og Breta,
sem mestu réðu. Frak’kar
reyndu þó að vísu að halda
sínum sjónarmiðum tii streitu,
en þeir voru þá máttlitJir og
fengu litlu ráðið. Bandaríkja-
menn réðu mestu um lokanið-
urstöður ráðstefnunnar, og
jafnvel tillögur Breta urðu að
víkja. Það er nokkur kald-
hæðni að í tillögum Breta á
ráðstefnunni koma fram ýms-
ar af þeim hugmyndum, sem
hafa svo skotið aftur upp koll-
inum á síðari árum. þegar
rætt er um endurskoðun Bret-
ton Woods sáttmálans.
Helzti árangurinn af ráð-
stefnunni í Bretton Woods var
svo stofnun alþjóða gjaldeyris-
sjóðsins (IMF). Þessi sjóður
byggist á greiðslum frá þeim
löndum, sem eiga aðild að hon-
um, og tilgangur hans er sá
að veita þeim ríkjum, sem eiga
í efnahagsörðugleikum, gjald-
eyrislán gegn greiðslum í gjald-
eyri ríkjanna sjálfra. Sjóður-
inn hetfur smám saman verið
aukinn síðan hann var stofn-
aður, og nemur nú 28,4 milj-
örðum dollara. Sérhvert ríki
hefur vissa hundraðstölu af
sjóðnum
Auk þess var ákveðið á ráð-
stefnunni í Bretton Woods að
taka upp fast gengi. Sérhvert
ríki verður að tilkynna stjóm
sjóðsins gengi gjaldeyris síns
miðað við gull eða Bandarikja-
dollar og raunverulegt. sikráð
gengi má aldrei breytast um
meira en einn af hundraði frá
þesgu fasta gengi. Þser ríkis-
stjómir sem vilja breyta geng-
inu meira verða að ráðfæra sig
við stjóm sjóðsins áður. Stjóm
sjóðsins getur þó ekki mót-
mæit nema gengisbreytingin
nemi meiru en tíu af hundraði.
Það kemur þó yfirleitt áldrei
fyrir að stjóm sjóðsins mót-
mæli, því að ríkisistjóm gerir
aldrei miklar breytingar á
gengi nerna hún eígi við mjög
alvarleg og brýn efnahagsvand-
ræði að etj a.
Höfundur brezku tillagnanna á
ráðstefnunni var John Mayn-
ard Keynes, sem er ef til vill
mesti hagfræðingur aldarinn-
ar. Hann lagði til að stofnaður
yr'ði alþjóðabanki, sem gæti
veitt aðildarríkjum sínum lán.
Þessi lán áltu að vera í nýj-
um alþjóðagjaldeyri, svoköll-
uðum „bancor“, sem einstök
ríki áttu að fá í siamræmi við
hlutdeild jreirra af heimsverzl-
uninni fyrir hei mssty rj öldina.
GeT^gi „bancorsins'1 var ákveð-
ið í samræmi við gull, en það
átti þó að vera unnt að breyta
því öðru hverju í samræmi
við aiukna gjaldeyrisþörf. En
Bandarikjamenn höfnuðu þess-
ari tillögu Keynes, af því að
það befði leitt til þess að þeir
hefðu ekki fengið óumdeilt for-
ystusæti innan þessa kerfis;
hlutdeild þeirra í heimsverzl-
uninni var miklu minni en t.d.
hlutdeild Breta. En tillaga Key-
nes var þó mjög athyglisverð,
ekki sízt þegar þess er gætt,
að hún kom aftur fram þegar
hið svokallaða SDR-kerfi
(„pappirsgubið") var sett á
fót.
Dollarinn
sterkastur
Vegna efnahagsstyrks Banda-
ríkjamanna var dollarinn eterk-
asti gjaldmiðillinn' í striðslok,
og það kom því af sjálfu sér,
þegar foúið var að hafna til-
lögu Keynes, að gengi allra
annarra gjaldmiðla var miðað
við gengí doUarans. Gengi doll-
arans hefur hins vegar verið
fast siðan 1934, eða 35 dollar-
ar fyrir únsu (um 30 grömm)
af gulli. Þetta hefur þær af-
leiðingar að vilji Bandaríkja-
menn lækka gengi dollarans
geta þeir ekki gert það nema
á tvennan hátt, annað hvort
með því að hækka gullverðið,
eða með því að koma því til
leiðar að gengi annarra gjald-
miðla sé hækkað
Styrfcur dollarans var ótvi-
ræður á fyrstu árunum eftir
heimsstyrjöldina, meðan vöru-
skiptajöfnuðurinn var Banda-
ríkjamönnum í hag. En Mar-
shalláætlunin, Kóreustyrjöld-
in, stnðningur þeirra við ein-
ræðisstjómir víða um heim og
styrjöldin i Asíu bafa nú haft
þær afleiðingar að vöruskipta-
jöfnuðurinn er orðinn þeim
óhagstæður. Þessi breyting
leiddi svo smém saman til þess
að traust Evrópumanna á doll-
aranum minnkaði mikið, og
ýmsir fjárglæframenn bjuiggu
sig undir að hiagnast á vænt-
anlegu verðfalli bans. Slífc
starfsemi gat ekki haft önnur
áhrif en þan að veikjia doU-
arann enn frefcar.
Órói í
gjaldeyrismálum
Síðasti ámtugur heftur því
einkennzt af miklum óróa á
sviði gjaildeyrismála. Árið 1963
reyndi Bandarikjastjóm að
koma í veg fyrir straum gjiald-
eyris úr landi með því að tak-
•marka kaup á erlendium gjald-
eyri á ýmsan hátt, en það
stoðaði ekki. Ástæðan var að
miklu 'leyti styrjöldin í Víet-
nam. sem jók þennan slraum.
Þetta ástand leiddi til aukn-
ingiar á braski ekki sízt vegna
kröfu de Gaulles um hækkun
á giullverði. Erfiðleikar Dollar-
ans voru mikill fengur fyrir
de GauHe í tilraunum bans til
að draga úr ofurveldi Banda-
ríkjannia í Evrópu og ryðja
Frakklandi til rúms að nýju
á meðal stórveldanns Viðleitni
hans til að grafa undan doll-
aranum lauik ekki fyrr en ólg-
an í Frakklandi 1968 batt hend-
ur hans algerlega heim,a fyrir,
ag frankinn fór að verða tæp-
ur.
Kerfið endurbætt
Á siama tíma vora gerðar
ýmsar endurbætur á alþjóða
greiðslukerfinu. Meðal þeirra
má nefna stofnun hins svo-
kallaða „tíu landa hóps“ árið
1962, þaifl er að segja sambands
tíu auðu'gu'slu iðnaðarrífcjia á
vesturlöndum. Þelta samband
var stofnað vegn,a óttans við
hmn dollanans og pundsins.
Alþjóða gjaldieyrissjóðurinn
gat ekki aukið alþjóðlegan
gjiaildmiðil nógu ört. Þess vegna
skapaði „tíu landa hópurinn"
nýtt alþjóðlegt lániakerfi, sem
fékfc alls 6 miljarða dollara til
umráða. Og kom það einkium
Bretum að góðu. Það var lána-
kerfi tíu landanna (ásamt
ýmsum öðrum lánastofnunum,
t.d. alþjóðabanfcanum í Basel),
sem stuðlaði að þvi að fresta
gengi slækkuninni í Englandi,
sem ékki var gerð fyrr en ár-
ið 1967.
En mikilvægasta ráðstöfun-
in, sem gerð var, var þó e.t.v.
sú að gefa yfirdráttarheimild
í alþjóða gjaldeyrissjóðnram.
Þessi yfirdráttarheimild (SDR)
er almennt kölliuð „pappírs-
gull“, þó að það sé alveg út
í hött. Húri er þannig að sér-
hvert land, sem á aðild að
keirfinu foefur visst magn af
„SpR“, sem er í samræmi
við fotut þess í alþjóða gjald-
eyrissjóönum. Hvert ríki get-
ur þó ekki notað þessa yfir-
dráttarheimild beint. Ef það
þarf á henni að halda getur
það hins vegar fengið gjald-
eyri frá öðru aðildarríki með
því að afsiala sér því Muta a£
yfirdráttarheimild sinni Þetta
kerfi er sveigjanlegra en al-
þjóða gjaldeyrissjóðurmn og
gerir þeim ríkjum sem eiiga í
kröiggum kleift að fá gjald-
miðil skjótt.
Aukið brask
Á fyirri hluta ársins 1968
tólku braskarar að spá í verð-
hækkuin á gulli, en gull hafði
ekki haft mifcla þýðingu fyrir
gjaldeyriskerfið síðan styxj-
öldinni laiuk, bæði vegna þess
að gullíramleiðslan var ekki
nægilegia mikil og vegna þess
að nýjar tegundlik aOJþjlóðía-
gjaldeyris höfðu verið myndað-
ar. Afleiðingin varð sú að
bankar tóku uipp tvenns konar
giullverð — hátt verð fyrir
frjálsan markað og fast Iægra
verð (35 dollara fyrir únsuna)
fyrir viðsikipti milli ríkisbanka.
Með þvá var éstæða brasfcsins
í raunlirmi numin burtu. Þrátt
fyrir þetta var ólgunni f
gjaldeyrismálum alls efcki lok-
ið. Mismunandi efnaihagsþróun
'í lönduim eins og Vestur-
Þýzkalandi, FrafcMandi,
Bandairikjunum og Brotlandi
kom fljíýtt a£ stað nýju gjald-
eyrisibraski. Fyrsta afleiðing
þess varð gongi^#dcun..í í
Fnakklandi og gengisíhiækkun í
Vestur-Þýzkal. (1969). Þrátt
fyirir það héldu bra.^kgpa Áír<fTf}^
í þeirri von, að markið yrði
enn hæklkað.
Aileiðing þessa stöðuga
brasks varð að lofcum sú að
vestur-þýzka stjómin og hol-
lenzka stjómin ákváðu a!S hafa
gengið „fljótandi“ þ.e.a.s. láta
markaðinn sjálfan áikvarða
gengið. En það dugði þó ekki
tifc og í ágúst gerði Nixon
forseti cfnahagsaðgerðir sínar,
sem miðuðu að því að neyða
Japani til að hæklka gengi
jensins mjög mikið, svo að
bandarísfc framleiðsla væri
samkieppnisfærari. Það leiddi
þegar til þess að margar aðrar
rikisstjómi'r tólku upp „ffljót-
Framhaid á 9. síðu.
Hlutleysi getur ekki talizt neikvætt hugtak
NEW YORK, 27. sept. 1971.
Finnamir sitja næst fyrir framan okkur Íslend-
ingana hér á Allsherjarþinginu. — Indverjarnir
sitja við hliðina á okkur. Utanríkisráðherrar
þessara þjóða ávörpuðu þingið í dag. Ég sendi
þessar glefsur úr ræðuim þeirra til umhugsunar
fyrir þá íslendinga sem halda því fram að hug-
takið „hlutleysi“ eða „óhæði“ (non-alignment)
sé óraunhæft og mega ekki heyra það nefnt að
við skipum okkur í þá vaxandi fylkingu hlut-
lausra Þjóða, sem þessir ágætu grannar okkar hér
á þinginu tilheyra. — Jónas.
mörkxim til bætts sarakomu-
Leskinien sagði mja.:
„Það, sem við Finnar höf-
um gert til að koffna á öiryggi
og samvinnu milli ríkja Evr-
ópu, er rökrétt afleiðing hlut-
leysisstefnu okikar. Við höfum
leitazt við — og ég tel okicur
hafa tekizt það — að tryggja
öryggi og farsæld okíkar með
því að halda okkur frá deilum
og árekstram stórvoidarma. En
málum er svo háttað nú á dög-
um, að það er ógeruingur að
skilja örygigi einnar þjióðar frá
öryggi alls heimsins. Þar af
leiðir, að hlutleysi getur ekki
lengur talizt neikvætt hugtaík.
Það hlýtur jafnframt að merkja
raunhasfa þátttöku f þeim til-
rawnum, sem gerðar eru, til að
boma á friði og samvinnu
þjóða í millum. Það er hlut-
leysisstefnu okkar að þaklka, að
við getum haldið uppi vinsarn-
legum samskiptum við allar
þióðir, hvar í flokki sem þær
standa, bæði hvað snertir herin-
aðarbandalög og afetöðu til al-
þjóðastjómmála, og þannig er-
um við í afbragðsgóðri aðstöðu
iál að leggja okfcar skerf af
lags í heiminum.
Hlutleysissteflna okkar hefur
hvarvetrxa notið viðurkemndngar
og trausts. Þetta hefur orðið
okfcur hvatning í þá átt, að
bjóöa flram Max Jakobson, am-
bassador, til embættis aðalrit-
ara Sameinuðu þjóðanna, og
framboðið nýtxxr fuills stuðnings
hinna JSforðurlIandanna. Finnska
stjóimin ber fyllsta traust til
hasfileika hans og starfsþjálfún-
ar, og við epum þakklátir þeim
góðu undirtektum, sem flramboð
hans hetfur vakið, uim allan
helm“.
UtanrikisráðheiTa Indverja,
Singh, saigði m.a.:
,,Til allrar hamimgju hetfur
dregið úr spennu milli stór-
veldanna síðasta árið, og þó að
SALT-viðræðumar gangi frem-
ur treglega, þá eru þær eigi
að síður skref fram á veginn.
Sáttmáli Pólvcrja og Vestur-
Þjóðverja og samkomulag fjór-
veldanna um Berlín eru einnig
þýðingarmiklir áfangar á leið-
inni til friðar og sfcilniings á
vandamtálum Þjóðverja, og jatfn-
framt vísbending um vaxandi
friðarhug og samvinnuvilja
Evrópulandanna. Við samgleðj-
umst ölluam þeim er hafa lagt
sitt af mörkum til iausnar þess-
ara ertfiðu deilumáda sem varða
heimsbyggð alla.
Eigi að síður vil ég maala fá-
ein vannaðiarorö. Við hér
sitjum þing samtaka, sem eiga
sér m«n víðfcakara vexfcsvið
en svo að það nái aðedns til
brýnna áhugaefna stótrveldanna,
og þeirra vanidaimiála sem þau
eiga við að glímia. Eitt gruinid-
vallaratriðið í stofnun Saonein-
uðu þjóðanna var það, að öll
ríki heims skyldu eiga þátt og
aðild að því að leysa efnahags-
leg, stjómmálaleg og félagsleg
vandamál mannkynsins. Þó að
viðræður milli stórveldanna um
ýmis mál kunni að bera góðan
árangur, þá má það ekiki kosta
það, að gengið verði íram hjá
sjónarmiðum annarra ríkja, og
þá einkum þróunarlandanna.
Hlutleysisstefnunni, sem Nehru
giefckst fyrir rncðal annarra, var
ætlað að draga úr því aðþjóðir
heims skip'uðu sér í tvær her-
búðir. Gildi hfluitleysisstefnu
hefur síður en svo rýmað við
það, að úr spemnu hafi dregið
milli stórveldanna. I>vert á
móti hefiur gildi hennar auik-
izt. Nú, þegar ísa kailda stríðs-
ins er farið að leyisa, eru á-
greiningseflniin ekki Jengur jafri
.,ljós“ og áður, fleiri híiðar
sjást á þeim, og því verðahlut-'
lausu rifein að ramnsaka þau
og íbuga a£ meiri gerhygli og
kostgæfni en nokikru sinnifyrr.
Síðan má svo taka afetöðu,
byggða á megimraglu eða hilut-
lægu mati, er allir þættir máls-
ins hafa verið krufnir til mergj-
ar.
☆ ☆ ☆
Það var af þessum ástæðum,
sem X.usaka-yfirlýsingunni var
svo mjö'g fagnaö á þinginu í
fyrra. Það er ednnig atf þesisum
ástæðum, sem við teljum brýna
nauðsyn bera til að hlutlausu
rikin hafldi áfram að ræða sín
í milli öll heimsvandamál sem
á diöfinni eru. Með því aöskipt-
ast þannig á slkoðunum reglu-
lega, gietum við koimizt að nið-
ureitöðu og tefldð afstöðu til mála
með sköirmium fyrirvara. Þing-
inu hefur þeigar vertð skýrtfrá
þvi, að utamríkisráðherrafundur
hlutlausu lamdanna verður
haidinn að tveim döguim liðn-
um“.