Þjóðviljinn - 20.03.1974, Síða 7

Miövikudagur 20. marz 1974. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 'l
Abraham Ottósson
Dr. Róbert
IN MEMORIAM
Þegar góðir menn
deyja, er best að hafa
hemil á harmatölunum.
Þær eru sjaldnast i
þeirra anda. í afmælis-
hófi, sem söngsveitin
Filharmónia hélt Róbert
sextugum, var honum
flutt erftirfarandi
ávarp. Þótt andlát hans
geri einstök ummæli
þess timaskökk, er það
birt hér óbreytt, svo að
sjá megi, hvernig til
hans var hugsað fyrir
tæpum tveim árum
meðan hann var enn á
meðal okkar.
Kæri Róbert, kæra Guðriður, og
þið öll hin.
Þið vitið það öll eins vel og ég,
að afmælisbarnið okkar er
fæddur i Berlin, stundaði sitt
tónlistarnám einkum þar o'g i
Paris, kom til Danmerkur árið
1934 og hingað til Islands árið
1935, fyrir 37 árum. Enda er ekki
ætlunin að rekja hér æviatriði eða
afrekaskrá dr. Róberts Abra-
hams óttóssonar. Bæði er að slik
upptalning gæti orðið ærið löng og
við Róbert vitum báðir af
reynslu, að svoddan athæfi er
ekki nema miðlungi vinsælt i
gleðifagnaði. Og svo er lika nógur
timi til að fremja þá tiundargjörð
á 100 ára afmælinu, og siðan svo-
sem einu sinni til tvisvar á öld úr
þvi, en þá mun væntanlega einnig
verða hægt að lesa sér til um
þessi atriði á þykkum bókum. Þvi
að ég er illa svikinn af hyggjuviti
minu, ef þættir úr ævistarfi
Róberts eiga ekki eftir að verða
efni i fleiri en eina háskóla -
prófsritgerð i Isl. menningar-
sögu, sem svo ugglaust endar á
þvi, að einhver snöfurlegur
fræðimaður verður doktor i
doktor Róbert.
Auk þessa þekki ég Róbert ekki
eins vel né lengi persónulega og
margir aðrir gera. Það eru vist
ekki nema rúm sex ár, siðan við
áttum fyrst tal saman, þegar
hann fyrir æfingarnar á 9.
sinfóniunni prófaði rödd mina,
sem var vist nokkurnveginn i
lagi, og svo taktinn, sem hefur
ævinlega verið minn höfuð-
verkur. Og það er eiginlega i eina
skiptið, sem ég hef vitað Róbert
slaka á listrænum kröfum, þegar
hann sleppti mér i gegnum það
próf. En reyndar eigum við þaö
sameiginlegt fyrir utan islensk
fræði, að Róbert er ein Berliner-
kind, og ég þykist með nokkrum
hætti vera fórstursonur Berlinar
og geta sagt með meira rétti en ég
heyrði John heitinn Kennedy
segja á svölum Schöneberger
ráðhússins hérna um árið: Ich bin
ein Berliner.
Annars er mér það fyrst i
barnsminni, þegar mynd af
þessum manni með framandlegu
nafni birtist á forslðu Útvarps-
tiðinda, sem bárust til okkar upp i
sveitina, og siðan hef ég haft
meira og minna veður af honum
eins og raunar flestir i þessu
landi. Og þar sem aðalstarf mitt á
að vera fólgið i söfnun og varð-
veislu þjóðlegra fræða, þá teldi ég
við hæfi, að ég reyndi að nefna
örfá dæmi þess, hvernig Islenska
þjóðin, hinn hljóði meirihluti, sem
ekki skrifar i blöð og ekki heldur
ræður, hvernig hún hefur skynjað
og meðtekið þennan tápmikla og
stundum óstýriláta fósturson
sinn. Þvi að stundum eru munn-
mælin vitrari en sagnameistar-
arnir, eins og annað afmælisbarn
þessa vors, Halldór frá Laxnesi,
hefur komist að orði.
En þesskonar sýn þjóðarinnar
er einatt blandin nokkurri eljara-
glettu, ekki sist gagnvart þeim
sem henni eru hvað hugstæðastir,
hvort sem það er Staðarhóls-Páll,
Hallgrimur Pétursson, Sigurður
Breiðfjörð eða Þórbergur
Þórðarson. Það er eins og Islend-
ingum veitist erfitt að gleyma sér
og gagntakast i fögnuði, hrifningu
eða tilbeiðslu, — eins og þeir séu
sifellt búmannslega á verði gagn-
vart tilfinningum sinum, sein-
teknir, sagnafáir og svarakaldir,
og þessa eiginleika hefur Róbert
einmitt mátt berjast við, þegar
hann hefur verið að reyna að
koma okkur til að syngja af
innlifun og hamingju.
Mér er mjög i minni eitt atvik
þessu skylt, þegar við vorum að
æfa 9. sinfóniuna i fyrra sinnið.
Eins og menn muna, þá átti
kórinn á vissum hljómi i 4. þætti
að standa upp — allir sem einn.
Það tók undir það hálft kvöld að
æfa þetta i sjálfu sér ómúsikalska
atriði hér úti I Melaskóla, aftur og
aftur. Menn gátu ómögulega
staðið upp samtimis, heldur var
þetta likt og öldusjór. Hvað eftir
annað brýndi stjórnandinn okkur,
en sumir snýttu sér, áður en þeir
komust á lappirnar, aðrir spruttu
upp eins og stálfjöður, svo að
næstu stólar ultu um koll. Loks
reif Róbert i hár sér og faldi sig á
bak við sviðið. Ekki man ég,
hversu lengi hann dvaldi þar, og
ekki veit ég, hvaða bæn hann bað
þar, en þegar hann kom aftur,
mælti hann nokkurnveginn á
þessa leið: Ég kem frá landi, sem
hefur mikið á samviskunni, tvær
heimsstyrjaldir með meiru. En
þetta land ykkar, það er blessað
land, enginn her, ekkert strið,
enginn heragi. Hér eru engar
járnbrautarlestir, sem leggja af
stað á sekúndunni, og skipin sigla
eftir veðrinu. En þetta þýðir lika
það, að hér er ekki til neitt, sem
heitir Prazision. — Jæja, einu
sinni enn, vinir minir. Og loksins
tókst að fá okkur til að standa upp
nokkurnveginn i takt, svo að það
varð reyndar eitt af þvi, sem
mörgum óvönum tónleika-
gestinum þótti minnisstæðast,
eftir að hafa ,,séð” þá Niundu,
eins og maður heyrði það gjarnan 1
orðað.
Ég held að það sé ekki sist þessi
blanda af annarsvegar ofurkappi
og óbilgirni, hinsvegar skilningi
og sáttfýsi, sem hafi orðið Róbert
notadrýgst við að tónmennta
mörlandann.
Það eru þegar orðnar til ýmsar
þjóðsögur af þessum eðlisþáttum
Róberts og viðbrögðum annarra
við þeim, og frá sjónarmiði þjóð-
sagnafræðinnar skiptir ekki öllu
rrjáli að hve miklu leyti þær eru
sannar eða uppdikaðar fremur en
t.d. Isiendingasögur. — Ein er sú,
að einhverntimann við óperu-
flutning hafi hans absolúta
heyrn numið rangan hálftón hj.á
einum hljómsveitarmanna,
skömmu fyrir hlé; og honum hafi
orðið svo mikið um, að hann hafi
slegið af. En primadonnan hafi
stappað i gólfið og sungið atriðið
til enda. Hann tekur saman
sinar nótur og strixar út,
— en gengur einn hring kring-
um tjörnina, eins og
mörgum hefur reynst vel, og eftir
hléið var primadonnan á sinum
stað og hann aftur kominn á
pallinn með sprotann i hendi, eins
og ekkert hefði i skorist. — Ég
veit ekki hvað öðrum finnst, en
einmitt slika þögula og mærðar-
lausa sáttfýsi kalla ég og þjóð-
sagan mannlega reisn, sem okkur
þykir vænt um.
En hrifnæmi Róberts og lifun
augnabliksins hefur vist oftar en
einu sinni orðið islenskum þúfna-
gangsmönnum nokkurt hugmóðs
efni. Hann ku geta átt það til að
auka eða minnka svo snögglega
hraða flutningsins eftir innblæstri
stundarinnar, að þeir hljóðfæra-
leikarar, sem helst vilja spila
sofandi, rjúka upp með andfælum
og þusa fyrir munni sér: hann
Róbert getur bara allsekki slegið
réttan takt!
Þessi eiginleiki getur vist lika
komið hrekklausum einsöngv-
urum i opna skjöldu. Þeir hafa
kannski búið sig undir sæmilega
langa strófu, en allt i einu verður
stjórnandinn svo hugfanginn af
fegurð lagsins, að hann hægir á og
treinir sér laglinuna til hins
Itrasta, — og hvað verður þá um
andþol veslings söngvarans?
Guðmundur Jónsson segir mér,
og það er engin þjóðsaga. heldur
varðveitt á segulbandi, að einu
sinni hafi hann sungið Sverri
konung undir stjórn Róberts. og
þá hafi stjórnandanum fundist
músikin svo undursamleg, að
þetta lag, sem venjulega taki um
4 minútur og 10 sekúndur að
flytja, nái á þessari upptöku yfir 6
minútur og 15 sekúndur. 50%
álag.
En einmitt þessi fögnuður
augnabliksins hefur getað farið
fyrir brjóstið á einstaka stétt-
visum hljómlistarmanni, sem
litur á hljómsveitaræfingar eins
og hvern annan skurðgröft. Þaö
er haft eftir einum slikum, sár-
hneyksluðum, að eitt sinn hafi
Róbert látið endurtaka einhvern
kafla úr verki á æfingu. af þvi að
þeir voru farnir að spila það svo
vel.honum þótti þetta svo fallegt!
Eins og maður sé að þessu að
gamni sinu, sagði þessi maður.
Nei, auðvitað hefði átt aö nota
þennan tima til að fá lengra kaffi-
hlé. En hér skilur á milli þeirra,
sem hafa yndi af starfi sinu, og
hinna.
Þess sést oft getið bæði nú og
fyrr, að Róbert hafi verkað
einkar hvetjandi á islensk';
tónlistarlif. Þetta almenna orðí
lag segir nú ekki öllum allteí
mikið, en alþýða manna vill m.a.
skilja það svo, að hvar sem þes:\
vigahnöttur hafi komið hér
sveit. hafi hann annað tveggj?
drifið upp kór til ögrunar þeim,
sem fyrir var eða voru, en þeir þá
kastað ellibelgnum og tekið £ð
syngja eins og gamlir sima-
staurar i kapp við Róberts kór,
ellegar hann hafi stofnað kór, þar
sem enginn var slikur fyrir, — en
þá hafi fljótlega ristið upp annar
samskonar kór til andófs, og svo
hafi báðir blómstrað, og hvorugur
getað dáið, meðan hinn lifði. En
Ibúar bæjar- og sveitarfélaga hati
skipst i öndverðar fylkingar,
hvora með sinum kór likt og
knattspyrnuliði og klögumálin
gengið á vixl.
Þetta telja menn semsé að hafs
haft mjög örvandi og áfeng áhrif
á tónlistariif þjóðarinnar, og þaó
er reyndar von min, og ég leyfi
mér að fullyrða okkar allra, að
Róbert megi sem lengst halda
áfram að vera þessi ögrandí
óróavaki, sem gustar til i allri
lognmoilu og lætur okkur engan
frið fá.
Ég er nú kominn nær lokum
mins máls, og þá finn ég, að öli
bein lofræða hefur vist lent i úti-
deyfu. Ég er likiega svona
þjóðlegur i mér, að mér er
ósýnt um að flytja lofsöngva.
nema þá helst á latinu. Og þvi
vildi ég nú biðja ykkur að risa úr
sætum ykkar, þó ekki endilega
eins og þið væruð að syngja
Niundu, og lyfta glösum ykkar, en
áður en við súpum skál afmælis-
barnsins, skulum v.ið hrópa i kór
— ekki ferfalt húrra eins og venja
er, - heldur TE ROBERTUM
LAUDAMUS. Skál.
Árni Björnsson
•
Ævi dr. Róberts var um margt
undarleg. Ungur neyddist hann til
að yfirgefa heimaland sitt. Það
var mikil gæfa fyrir islensku
þjóðina að hann skyldi setjast hér
að. Hann varð meiri tslendingur
en margir þeir sem eru hér bornir
og barnfæddir. En samt fylgdi
honum ávallt ilmur stórrar ver-
aldar, hinnar miklu evrópsku
menningar sem fóstraði hann.
Gáfur hans voru óvanalega
fjölþættar og menntun hans yfir-
gripsmikil. 1 hlýlegri persónu
rúmaðist skapmikill listamaður
og gjörhugull fræðimaður. List-
ræn afrek hans er óþarfi að telja
upp. þvi þau eru snar þáttur is-
lensks menningarlifs.Undir stjórn
hans óg leiðsögn voru mörg
flóknustu og erfiðustu stórvirki
tónbókmenntanna flutt i fyrsta
sinn hér á landi. Oft voru aðstæð-
urnar erfiðar en dr. Róbert óx fátt
i augum. Með undarlegu sam-
blandi af sjarma, hörku og seiglu
tókst honum að gera það sem
þurfti.
Fræðimannsstörf hans vorú
kannski minna þekkt, en einnig
þar vann hann stórvirki. Doktors-
ritgerð hans um Þorlákstiðir er
merkilegt verk og mikilvægur
skerfur til islenskra fræða. Starf
hans til eflingar kirkjusöng sam-
tvinnaðist á margan hátt fræða-
störfum hans, en dr. Róbert
gegndi starfi söngmálastjóra
Þjóðkirkjunnar um árabil af
miklum skörungsskap og atorku.
Ég minnist einkum dr. Róberts
sem frábærs kennara, ráðgjafa
og vinar. Hann var fullur áhuga á
islenskri tónlist eldri sem yngri.
og ávallt var gaman að ræða við
hann. þvi hann var afburða
skemmtilegur, fordómalaus og
stórfróður.
Það er erfitt aö sætta sig við að
dr. Róbert skuli vera horíinr,
siónum vorum. En ég hugga mig
við orð Tsjekovs: Þar sem hæfi
leikar og list finnast. er hvorki elh
né lasleiki, og jafnvel dauðans
makt er aðeins hálf.
Atli Heíniir Sveinsson.
Eftir
Róbert A. Ottósson
Eldlúðrar duna —
og draga skjótt
dumbrauðan seim
i þögn og nótt.
Hvi mun þar
eftir þrotinn dag
þjóta á tindum
slikt sólarlag?
Af þvi að gleði
unaðslöng
yljaði blœ hans
og fyllti söng.
Nú kular óðum,
og áuðn og tóm
andar um fáein
döggvuð blóm.
Þorsteinn Valdimarsson.