Þjóðviljinn - 21.03.1975, Page 9
Föstudagur 21. marz 1975. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Minningarorð
Osvaldur Knudsen
Mánudaginn 10. mars hringdi
Ósvaldur Knudsen i mig. Erindið
var að spyrja, hvort ég gæti ekki
komið til hans einhvern næstu
daga og skoðað með honum
nokkrar af eldri kvikmyndum
hans i þvi skyni að skrá nöfn
þeirra manna, er sæust i þessum
myndum og ég bæri kennsl á.
Hann sagði, sem rétt var að einn
af öðrum hefðu þessir menn
horfið af sjónarsviðinu og taldi,
að fróðlegt gæti þótt siðar meir,
að vita hver væri hver. Ósvaldur
leit á kvikmyndir sinar fyrst og
fremst sem heimildarmyndir.
Fyrir honum vakti, að festa á
filmur og forða þannig frá
gleymsku sem flestu af þvi i
islenskum þjóðháttum og verk-
menningu, sem var að hverfa
vegna breyttra tima, svo og að
varðveita i kvikmyndurh merka
samtiðarmenn og áhugaverðar
náttúruhamfarir, einkum eldgos.
Ég varð að svara Ósvaldi þvi,
að þvi miður gæti ég ekki, sakir
anna, komið til hans fyrr en i
næstu viku. Það reyndist vera um
seinan, en táknrænt urh samvistir
okkar er, að siðasta samtal okkar
skyldi vera um kvikmyndun hans
af eldgosum. Saman upplifðum
við i sambandi við þá kvikmynd-
un sitt af hverju, sem enginn
verður alveg samur og áður eftir
að hafa upplifað. Slik sameign
minninga tengir eigendurna mjög
persónulegum böndum.
Ósvaldur Knudsen var jafn-
gamall tuttugustu öldinni að heita
mátti og átti marga þá eiginleika
og þær hugsjónir, sem einkenndu
bestu menn kynslóðar hans.
Þrenningin land, þjóð og tunga
var honum næstum heilög. Um
hann mátti með sanni segja með
orðum Jónasar: Þú ert vinur
vorrar gömlu móður og vilt ei sjá,
að henni neitt sé gert. Föður-
landsást hans var hrein og
fölskvalaus. Hann virtist alltaf
jafn yfir sig hlessa þegar ráða-
menn þjóðarinnar gerðu eitthvað,
eða samþykktu eitthvað það sem
að hans áliti var vansæmandi
þjóð og land. Og hann gat orðið
alveg yfir sig hrifinn af þvi, sem
honum þótti fallegt eða vel gert.
Ég hefi ekki heyrt aðra segja með
meiri sannfæringu i röddinni hin
einföldu orð — stórorður var Ós-
valdur aldrei. Mikið er þetta
fallegt, hvort sem það nú voru
nokkrar linur i nýrri Laxnessbók,
glóandi hraunelfur eða útsýni af
einhverjum sjónarhóli, sem hreif
huga hans. Hann var mikill
náttúruunnandi og næmt náttúru-
skyn er aðall margra kvikmynda
hans. Sumar kvikmyndirnar,
einkum þær, sem eru af eldgos-
um, útheimtu einnig hörku-
dugnað auk hugrekkis, sem gat
nálgast fifldirfsku. Þegar
Ósvaldur ásetti sér að fram-
kvæma eitthvað viðurkenndi
hann enga hindrun og var ekki
laust við að mér, eftir að ég tók að
letjast af ýmsum ástæðum, þætti
nóg um ýtni hans á stundum, þeg-
ar um var að ræða að fá mig til að
ljúka einhverju, sem ég hafði
dregist á að gera, i sambandi við
kvikmyndir hans. En eftir á
var ég honum þakklátur.
I kvikmyndum Ósvalds er
geymdur mikill og margháttaður
og sumpart einstæður fróðleikur
um land og þjóð. Vonandi hafa
ráðamenn skilning á þvi, að varð-
veita og nýta þessar heimildir á
viðunandi hátt.
Heilbrigð sál i hraustum lik-
ama var Ósvaldi lifsregla eins og
mörgum af hans kynslóð. Hann
lagði frá ungum aldri stund á
iþróttir og aðra likamsrækt, enda
naut hann góðrar heilsu langt
fram á efri ár. Siðustu árin gekk
hann þó ekki heill til skógar, en
gleymdi þvi stundum og það um
of i vinnuákafanum, þegar svo
bar undir. Hann ferðaðist mikið
um landið, ekki sist um óbyggðir.
Ferðafélag Islands átti hauk i
horni þar sem hann var. Þau voru
ófá fræðslu- og skemmtikvöld fé-
lagsins, þar sem sýning á kvik-
myndum hans var aðalefnið. Mér
er ljúft að votta honum heilshug-
ar þakkir stjórnar F.t. um leið og
ég þakka honum það sem hann
var mér og minum, og votta hans
nánustu innilega samúð.
Með Ósvaldi Knudsen er góður
sonur tslands genginn.
Sigurður Þórarinsson
■
Það er venjulega hljótt um þá
tegund listamanna, sem aldrei
hafa sótt nokkurn skóla i sinni
listgrein.
Slikir menn iðka oftast list sina
i kyrrþei. Ekki þó vegna hlé-
drægni, heldur þess að þeir eiga
oft erfitt uppdráttar meðal kröfu-
harðra menningarvita.
Listir fara ekki varhluta af
prangi meðan listaverk eru lögð
að mælistiku skólaspekinnar og
álitin söluvara.
Hinir hljóðlátu listamenn eru
sannastir fulltrúar annars konar
mats — annarrar listsköpunar en
þeirrar framleiðslu sem verða
skal söluvara.
Þeir álita að listaverkin skuli
eiga rætur meðal alþýðu manna
og vera gerð handa alþýðu manna
— lýsa lifi hennar og umhverfi.
íslensk alþýða hefur sem betur
fer alið margan slikan listamann-
inn. Við köllum þá stundum al-
þýðulistamenn, stundum ekkert
sérstakt. Sumir nota pensil, aðrir
pennann, smiðatól eða sauma.
Ósvaldur Knudsen beitti fyrir
sér kvikmyndavélinni.
Ekki veit ég hversu margar
kvikmyndir Ósvalds eru — en val
hans á viðfangsefnum segir hvað
mest um gildi þeirra.
Og sama er hvort hann lýsti
náttúruhamförum, lifi rjúpunnar
eða dagsönn sveitaalþýðunnar —
i myndum hans má ávallt finna
skýr teikn um sigur lifs yfir eyð-
ingaöflum eða yfirburði vinnandi
handa yfir efninu. Andstæð öfl
eigast við.
t Surtsey jarðeldurinn og hafið,
þar sem örlitil skarfakálsurt
gægist uppúr svörtum sandi.
Á hálendisheiðum þar sem eft-
irreið yfirvaldsins ógnar þeim fá-
tæklingum sem hrakist hafa i út-
legð — Eyvindi og Höllu.
Á þessu kann alþýðulistamað-
urinn skil.
Einu gleymdi Ósvaldur ekki —
að fá til samstarfs fróða menn svo
kvikmyndirnar mættu verða öðr-
um til fróðleiksaukningar og
heimilda. Þar vann hann starf
brautryðjandans.
Ósvaldur hlaut marga viður-
kenninguna fyrir kvikmyndir sin-
ar á alllöngum starfsferli, sér-
staklega erlendis, þar sem heim-
ildarmyndir hans voru metnar i
hópi þeirra allra bestu.
Af góðum kynnum við Ósvald
veit ég þó að eitt mat hann meira
en gullstyttur og heiðursskjöl —
ánægju almennings með myndir
hans.
Ég er einn úr þeim hópi og er
þess fullviss að minning góðs
listamanns muni lifa lengi i verk-
um hans.
Ari Trausti
Það er langt i hálfa öld siðan ég
man fyrst eftir honum frænda
minum. Hann kom oft heim til
foreldra minna, spurði i dyrunum
hvort hann væri að tefja, skellti
alpahúfunni á snagann og rabbaði
góða stund við heimilisfólkið og
var svo horfinn burt. Hann var
kvikur I hreyfingum, talaði ró-
lega og lét litið yfir sér. Af ein-
hverjum ástæðum var hann svo
minnistæður. Ég man lika eftir
þvi þegar ég fékk að fara með for-
eldrum minum að heimsækja Vil-
helm og Hólmfriði Gisladóttur,
foreldra Ósvaidaren þau bjuggu i
Hellusundi 6. Þar stóð Ósvaldur
ungur maður, og teiknaði systur
sinar þrjár. Siðar um daginn
föndraði hann við ljósmyndavél-
ina og fékkst við að taka myndir á
móti sólinni. Það var eitthvað svo
ljúft og notalegt við heimilið. Ós-
valdur var þá orðinn húsamálari
og hafði verið tvö ár erlendis við
framhaldsnám, kunni ekki við sig
erlendis, leiddist bara og kom
heim.
Ég heyrði talað um að hann
hefði lært i átta ár að teikna og
mála hjá Þórarni B. Þorlákssyni
listmálara og fengist við það i fri
stundum sinum. Annars var hann
málarameistari að starfi og hafði
alimarga menn i vinnu. Þá átti
hann hiut að iðnverkstæði i sam-
bandi við aðalstarf sitt. En það
var einhver ævintýrablær yfir
honum. Hann var kunnur ferða-
maður, en i þá daga var öræfa-
ferðin viðburður sem frásagnar-
verður var. Óbyggðirnar voru
ennþá i vitund manna riki trölla
og útilegumanna og inn i það fóru
ekki aðrir en sterkir kraftakarl-
ar. Átti hann þar fáa en góða
ferðafélaga. Þá var hann ágætur
laxveiðimaður og fór orð af hon-
um, vildi hann helst berjast við
stóra fiska i vatnsmiklum ám.
Austan við Sog reisti hann sér
litinn sumarbústað i gömlum is-
lenskum stil og þangað stökk
hann um helgar, þegar annað var
ekki fyrir stafni.
Þegar hann var þar ekki við
veiðina sat hann á fljótsbakkan-
um og hlustaði á niðinn i ánni og
söng náttúrunnar, eða þá að hann
hlúði að nýgræðingnum kring um
sig. Eftir þvi sem leið á ævina og
aldursmunur okkar minnkaði,
ÓVIÐA MEIRA ÚRVAL AF
ERLENDUM »■
VASABROTSBÓKUM
ölPm
AGATHA
CHRISTIE
KMIIMiM?
LATIÐ OKKUR PANTA
' ERLENDAR BÆKUR OG
TÍMARIT FYRIR YÐUR
11:1
ISLA.MXS
UVTIIK
.
og má skipta i tvo hluta; annars-
vegar eru myndir teknar til að
varðveita liðna tið, þjóðhætti,
persónur og atburði, en allt sem
snerti gamla islenska menningu
var honum mjög hugstætt. Hins-
vegar eru kvikmyndir sem hafa
listrænt gildi og þar má nefna
myndina um sveitina milli sanda,
hverina og loks gosmyndirnar
sem allar eru mjög góð íistaverk
gerð af miklum næmleik. Ég heid
þvi fram að Ósvaldur hafi átt
sæti á fremsta bekk meðal is-
lenskra listamanna og þvi til
áréttingar vil ég benda á allar
þær viðurkenningar sem myndir
hans fengu eriendis. Þar á meðal
fengu þær fimm sinnum gullverð-
laun eða fyrstu verðlaun á alþjóð-
legum kvikmyndahátiðum úti i
hinum stóra heimi. Hér á landi
hefur ekki verið nægur skilningur
á þessu starfi hans.
Fram að þessu hafa menn ekki
litið á kvikmyndun sem listgrein,
en um það geta allir verið sam-
mála að myndir hans um liðna
tið, eru orðnar ómetaniegur fjár-
sjóður. Hann hlaut aldrei styrk
eða sérstakt þakklæti af opinberri
hálfu fyrir störfin, en það varð
honum ógleymanleg ánægja á
Kjarvalsstöðum i haust að finna
ánægju og þakklæti almennings
sem kom til að sjá siðustu gos-
myndina hans. Þá var hann mjög
ánægður að hafa fengið góðan
samverkamanri, en það er Vil-
hjálmur einkasonur hans, sem
heldur starfi hans áfram við gerð
siðustu myndarinnar, þjóðhátið-
ina siðustu, en gerð þeirrar
myndar er komin vel á veg. Sið-
astliðið haust heimsótti ég hann
og Valborgu sem annast hefur
heimili hans með rausn um langt
skeið. Eftir að við höfðum verið
um hrið inni i kvikmyndaskálan-
um fluttum við okkur inn i ibúðina
og þá lét hann undan þrábeiðni
minni að fá að lita á gömlu mynd-
irnar hans. Hann fór frá augna-
blik og kom með gamlan flatan
kassa, heimasmiðaðan i fanginu
og kraup á gólfið og opnaði hann.
Það var langt siðan hann hafði
verið opnaður. Úr kassanum
komu fram teikningar og mál-
verk af gömlum ættingjum og
vinum, gerð af snilldarhöndum.
hver dráttur litur og pensilfar var
gert af ærnum hagleik og persón-
urnar spruttu fram ljóslifandi
eins og þær ættu eitthvað ósagt
við okkur. Hann reis upp og sagð-
ist vera undrandi hvað þær væru
þó, þær hefðu legið þarna svo
lengi. Nú hefur Ósvaldur lokið
sinni 75 ára viðdvöl hérna á jörð-
inni, jafn skyndilega og hann stóð
upp áður fyrr, tók húfuna og
kvaddi. Við sem eftir stöndum
fylgjum honum til dyra, veifum
til hans, þökkum honum hjartan-
lega fyrir komuna og óskum hon-
um góðrar ferðar þangað. sem
úrval er af góðum filmum. laxinn
i ánum er stærri og feitari og
þangað sem fegurðin rikir ofar
öllum hæðum. <
Anna Sigriður Björnsdóttir.
Lokað í dag vegna
jarðarfarar.
Þorvaldur Þórarinsson,
hæstaréttarlö«niadur
Eg vil vera með
í hinum nýja Bókaklúbbi AB. Vinsamlega skráið nafn mitt á
félagskrá Bókaklúbbs AB og sendið mér jafnframt Fréttabréf
AB og aðrar upplýsingar um bækur á Bókaklúbbsverði.
nafn
nafnnúmer
heimiliífang
urðu kynni okkar mikið nánari.
Þegar leið hans lá framhjá, kom
hann og barði að dyrum og spurði
hvort hann gerði ónæði, kom svo
inn og lagði alpahúfuna á hilluna.
Svo staldraði hann við nokkurn
tima og var svo farinn. Ég áttaði
mig á þvi að hann kom aldrei án
erindis. Hann kom til að segja frá
þvi sem gagntók hann þá stund-
ina; ferðalögin, fegurð náttúrunn-
ar, góðar listsýningar, kvik-
myndagerðin og loks af persónu-
legum högum sinum. Hann var
einlægur aðdáandi islenskrar
náttúru og naut hennar best i ör-
æfakyrðinni, þar sem manns-
höndin hafði hvergi komið nærri.
Leiðir hans lágu þangað sem
hann vissi að furðuverk náttúr-
unnar- voru og ávalt var kvik-
myndavélin með i förinni. Stund-
um var sem hún réði ferðinni.
Hann vildi hafa landið hreint og
tært og vildi varðveita það fyrir
islendinga eina. Var beinlinis á
móti þvi að laða útlendinga hing-
að, sama hvaða klæðum þeir
klæddust. Hann gat ekki skilið
ferðalög landsmanna til útlanda,
þeir sem áttu eitt allra fegursta
land I heimi. Hann fylgdist náið
með listum og listastefnum,
smekkur hans var af gamla skól-
anum, en hann var samt alltaf að
leita að nýjum vaxtarsprotum.
Ég vissi að hann átti verk i fórum
sinum frá fyrri árum, en lét litið
af þeim og færðist undan að lofa
mér að sjá þau. Hæverskan var
svo mikil.Hann vildi aldrei viður-
kenna að hann væri listamaður.
Siðari árin átti kvikmyndagerðin
næstum hug hans allan. Hann
hafði skapandi hæfileika, stund-
um hurfu ekki úr huga hans, atvik
myndir og hreyfingar, sem hann
vildi festa á filmu. Fyrir kom að
hann fór i löng ferðalög til að ná
atvikum sem honum þótti þurfa
með i myndina: — það þurfti að
taka þær á réttum árstima og við
ákveðna birtu og önnur skilyrði.
Hann var mjög vandlátur við
starf sitt, það mátti vel takast til
svo hann væri ánægður, en þrátt
fyrir það kom óskastundin til
hans hrifandi og ógleymanleg.
Kvikmyndir hans eru milli 40-60