Þjóðviljinn - 08.04.1975, Blaðsíða 9

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 8. aprfl 1975.
Þriðjudagur 8. aprfl 1975. þJöÐVILJINN — StÐA 9
„Framleiðslu- og viðskipta-
hættir borgarastéttarinnar,
eignahagsskipan hennar — hið
borgaralega þjóðfélag sem hefur
töfrað fram svo risavaxin fram-
leiðslu- og samgöngutæki — likist
nú þeim galdrameistara er fær
ekki lengur ráðið við anda undir-
djúpanna er hann hefur vakið
upp.
Um áratugi hefur saga iðnaðar
og verslunar ekki verið neitt
annað en sagan um uppreisn
framleiðsluafla nútimans gegn
framleiðsluháttum nútimans,
gegn þeirri eignahagsskipan sem
er lifsstofn borgarastéttarinnar
og drottnunar hennar Allur
iðnaður og verslunarviðskipti,
framleiðsla og verslun allra
menningarþjóða og hálf- eða litt-
siðaðra svæða þeim áhangandi,
hefur farið alveg úr skorðum um
það bil einu sinni á hverjum ára-
tug allt frá árinu 1825, en þá skall
fyrsta almenna kreppan á.
Viðskiptalif stöðvast, markaðir
offyllast, gífurlegt vörumagn
f* *.+ *!
V* **>

\V
i('
„Eitt leiðir af öðru” nefnir kúbanski listamaðurinn Nuez þessa teikn-
ingu slna. Kapitalistinn heldur að hann feti braut varfærni og
skynsemi, en hvert fótmál hans er dauðanum vigt og hann losnar aldrei
við vofuna, sem ber fána kreppunnar (crisis)
Hvenær er marxisminn ferskur
og hagnýtur ef ekki einmitt þá
þegar mótsagnir auðvaldsskipu-
lagsins koma skýrast i ljós? Og
hvenær eru mótsagnir auðvalds-
ins skýrari en einmitt nú þegar
kreppa allsnægtanna ber að dyr-
um? Af þessum ástæðum þykir
okkur eiga vel við að birta tilvitn-
anir úr ritum þeirra Marx og
Engels (Kommúnistaávarpinuog
Þróun sósíalismans) sem eiga
jafn brýnt erindi til fólks nú á
dögum sem fyrir 100—130 árum
þegar þau voru samin.
t þessum siðasta hagmálaþætti
blaðsins munum við fyrst og
fremst styðjast við greinar ým-
issa erlendra rparxista. Þeir telja
að aðsteðjandi erfiðleikar i efna-
hagslifi auðvaldslandanna sé of-
framleiðslukreppa sem eigi rætur
sinar að rekja til mótsagnarinnar
milli hins félagslega eðlis fram-
leiðslunnar og einkaeignar
kapitalista á framleiðslutækjum.
Eða eins og Isi Grunbaum, gam-
ali baráttumaður i danska
kommúnistaflokknum orðar það:
„Auðmagnið hefur vaxið of
mikið I hiutfalli við giidandi arð-
semi, þess vegna lækkar arðgjöf-
in og kapítalistar draga úr fjár-
festingu, framleiða .minna og
segja upp fólki”. (Information i
febrúar).
Offramleiðsla
vegna arðráns
Af hverju hlýtur að koma upp
hneigð til offramleiðslu i auð-
valdsþjóðfélagi? 1 riti sem óháðir
sænskir marxistar gefa út i Lundi
(þeir kalla sig „unga filosoffer”
og væri „ungir heimspekingar”
dálitið vafasöm þýðing) er gefin
eftirfarandi skýring:
„Verkalýðurinn fær ekki i sinn
hlut allt hið nýja verðmæti sem
hann framleiðir og þess vegna
verður að fjárfesta að nýju æ
stærri fúigur af virðisauka: við
liggur óseljanlegt, hörgull verður
á reiðufé og lánstraust þverr.
Verksmiðjur hætta starfsemi,
verkafólk skortir brýnustu lifs-
nauðsynjar af þvi það hefur
framleitt of mikið af þeim, gjald-
þrotin skella yfir hvert af öðru og
hvert nauðungaruppboðið rekur
annað. Stöðvunin stendur yfir svo
árum skiptir og framleiðslu-
tækjum og vörum er sóað og þau
ónýtt i stórum stil uns vörur þær
sem hlaðist hafa upp ganga að
lokum út eftir að meira eða
minna verðfall hefur orðið á
þeim. Þá fyrst kemst smám
saman skriður á framleiðslu og
viðskipti á nýjan leik.
í kreppunum gýs upp
þjóðfélagsleg farsótt er öllum
fyrri öidum hefði virst ganga
brjálæði næst — farsótt offram-
leiðslunnar. Svo litur út sem
iðnaður og verslun séu i rústum,
— og vegna hvers? Vegna þess að
þjóðfélagið er búið of mikilli sið-
menningu, of miklum vistum, of
miklum iðnaði, of mikilli verslun.
Þjóðfélagshættir borgarastétt-
arinnar eru orðnir svo þröngir að
þeir fá ekki hamið þann auð er
þeir hafa skapað.
Hvernig vinnur borgarastéttin
bug á kreppunum? Annars vegar
með þvi að ónýta framleiðsluöfl i
stórum stil. Hins vegar með þvi
að afla sér nýrra markaða og
nýta gerr hina gömlu”.
Marx og Engels
Marxistar grafast fyrir um rætur kreppunnar;
Framleiösluöflin
eru hagskipan
auðsins ofviða
það eykst framleiðslugeta þjóð-
arbúsins i sifellu. Nú selst ekki
allt sem framleitt er og mætti þá
ætla að unnt væri að hækka laun
verkalýðsins svo að kaupgeta
hans ykist. En þá mundi ágóði at-
vinnurekenda og annarra
kapftalista skerðast. Og einmitt
þessi mótsögn leysist ekki innan
auðvaldsskipulagsins: til þess að
geta selt vörur sinar með ágóða
getur kapitalistinn ekki greitt
nema takmörkuð laun — til þess
að hafa efni á að kaupa þessar
vörur verður verkamaðurinn að
fá hærri laun.
Að nokkru leyti er unnt að velta
þessari mótsögn milli vinnu og
auðmagns y.fir til framtiðarinnar
— það er hægt með lánastarfsemi
sem gefur launafólki kost á að
kaupa um efni fram. Og um leið
getur iðjuhöldurinn fjármagnað
frekari framkvæmdir með lánum
enda þótt sala hans og ágóði hafi
ekki verið nægileg”.
( Kommentar febrúarhefti).
Þegar „varalið
iðnaðarins” þraut
Rétt eftir að vinstri stjórn var
mynduð á tslandi tók hinn ó-
krýndi konungur vestræns við-
skiptalifs, dollarinn, þá sótt sem
hann og siðar fleiri gjaldmiðlar
hafa meira og minna þjáðst af sið
an. Hinn danski Grunbaum sem
áður var nefndur segist hafa ritað
blaðagreinar fyrir réttum 3 árum
þar sem hann hélt þvi fram að
gjaldeyriskreppan væri yfir-
borðseinkenni þeirrar heims-
kreppu sem væri að færast nær.
Svipað sögðu þá fleiri marxistar
og reyndust þeir hafa rétt fyrir
sér, enda var þetta ekki spádóm-
ur út í loftið heldur niðurstaða af
réttri þjóðfélagsgreiningu.
t skemmtilegum samræðum
milli breska hagfræðingsins
Keynes og Karls gamla Marx
sem danski blaðamaðurinn Kar-
sten Kocksetur á svið lætur hann
Marx lýsa aðdragandanum að
núverandi kreppu eitthvað á
þessa leið:
Aldrei hefur auðvaldið lifað
eins langvarandi blómatima og
nú eftir heimsstyrjöldina
siðari. Eftir eyðileggingu
styrjaidarinnar þurfti
að byggja geysimikið upp,
vigbúnaður kalda striðsins
gleypti feikilega mikla fram-
leiðslugetu og strið Bandarikj-
anna i Indó-Kina var einnig mik-
ilsverð blóðgjöf. Einkennandi
fyrir allt timabilið var mikil
þensla i útgjöldum rikisins. Um
1960 og á árunum þar á eftir var
fullri atvinnu nokkurn veginn
náð, en i fyrstu tókst að forðast of
mikinn þrýsting á vinnuafls-
markaði með þvi að taka fólk i
stórum stil úr landbúnaði og i
launavinnu (þannig er með allar
hinar mörgu miljónir af „gisti-
verkamönnum” i Mið- og Norður-
Evröpu — hj). Svipað varalið
kom reyndar úr hópi kvenna. En
þegar tók fyrir slikt aðstreymi
fór kaupgjald að stiga. At-
vinnurekendur leituðust við
að halda gróða sinum óskertum
og þeir svöruðu þvi með verð-
hækkunum og framleiðsiuaukn-
ingu, t.d. auknum vinnuhraða
(samanber bónuskerfi I frysti-
húsum!). Þetta ' reyndist hins
vegar ekki nóg og ágóðinn fór að
dala, þar af leiddi svo minnkandi
atvinnu, sölutregðu og jafnframt
verðbólgu. (Information i febrú-
ar).
Viðbrögð við
minnkandi arðsemi
Franski blaðamaðurinn Michel
Bosquet (einnig þekktur sem
hagfræðingurinn André Gorz)
kemst að nákvæmlega sömu nið-
urstöðu og daninn. Hann bendir á
að um allan hinn iðnvædda heim
kapitalismans hafi átt sér stað
mikil sprenging i vinnulaunum
um og eftir 1968. Það stafaði ekki
aðeins af þvi að látið hafi verið
undan kaupkröfum, heldur urðu
atvinnurekendur að gera kostn-
aðarsamar breytingar á vinnu-
stöðum og fyrirkomulagi vinnu
vegna uppreisnar verkalýðs gegn
færibandavinnu, óhóflegum
vinnuhraða, vinnuaga o.þ.h.
Bosquet bendir á að annar
kostnaður atvinnurekenda hafi
einnig tekið að stiga mjög ört á
7unda áratugnum: umbúðir,
hönnun, auglýsingar og önnur
kynning á vörum sem dembt var
á yfirfylltan markað. Loks óx
mjög ýmis óbeinn kostnaður við
atvinnurekstur sem tók I auknum
mæli að verða honum byrði:
Ibúðarhverfi verkamanna eða
borgarhluti eða hérað þar sem
verksmiðja ris með samgöngu-
tækjum, skólum, sjúkrahúsum, i-
þrótta- og útivistaraðstöðu og
fram eftir þeim götunum, — þá
Kreppan sýnir að það er tekið að hrynja úr grunni hins hátimbraða neysluþjóðfélags.
Hvarvetna keppast menn við að leita Marx uppi og hlýða á kenningar
hans um þjóðféiagsþróunina.
kom kostnaður vegna aukinna
krafna um mengunarvarnir og
loks útgjöld vegna simenntunar
verkamanna við skilyrði breyttr-
ar tækni.
Allt þetta, segir Bosquet, olli
siðan minnkandi arðsemi og þvi
að auðhringarnir leituðust við að
flytja framkvæmdir sinar til
þeirra svæða i heiminum þar sem
vinnuafl er ódýrt og leyfilegt er
að menga umhverfið. Þannig dró
smám saman úr atvinnu i höfuð-
stöðvum auðvaldsins. (Nouv. Ob-
servatcur 17/2 og 24/3).
Frestur en
ekki lækning
Franski marxistinn Michel
Bosquet telur liklegast að fram-
undan sé langt krepputimabil,
e.t.v. áratugir, þar sem skiptist á
bjarts;vni °8 svartsýni, oftlega
verði þvi spáð að úr rætist án þess
að nokkur veruleg umskipti verði.
Þannig var einmitt áratugurinn
milli 1930 og '40. Sjálfsagt geti
„anti-cýcliskar” aðgerðir sem
svo eru kallaðar, fjárlaga- og
bankapólitík I anda Keynes haml-
að eitthvað gegn sárustu afleið-
ingum kreppunnar eins og fjölda-
atvinnuleysi, en þvi fylgi einnig
sin vandamál að kasta pappirs-
peningum út i hagkerfið enda
verði það æ dýrari aðgerð og af
henni leiði hin svokaliaða „stöðn-
unarbólga” (stagflation sbr.
greinina um Gunnar Myrdal i
þessum þáttum).
Enginn vafi sé á þvi að ýmis
konar rikisafskipti og „keyn-
esiskir” iæknisdómar hafi frestað
kreppunni um 4 ára skeið en að
lokum hlaut hún áð koma fram,
og ber Bosquet þannig alveg sam-
an við Grunbaum.
Framkvæmdir
sem leiddu
til atvinnuleysis
Hreint tæknilega séð er krepp-
an nákvæmlega tiltekið þetta,
segir Michel Bosquet: Arðgjöf
auðmagnsins er komin niður á
svo lágt stig að hagvaxtarfjár-
festing borgar sig ekki lengur.
Sú eina fjárfesting sem enn
kann að vera gróðavænleg er
hagræðingarfjárfesting sem losar
meira vinnuafl en hún nýtir. úr
Vestur-Þýskalandi hafa fengist
alveg dæmigerðar tölur um
þetta : A árabilinu milli 1955 og 60
nam fjárfesting i þýskum iðnaði
100 miljörðum marka, fram-
leiðslugetan óx um 50% og at-
vinna skapaðist fyrir 2 miljónir
manna i viðbót við þar sem fyrir
var.
Sama upphæð fjárfestingar
1960-65 skapaði ekki nýja atvinnu
nema fyrir 400 þúsund manns.
1965-70 rýrði 100 miljarð marka
fjárfesting atvinnuna um 100 þús-
und manns. En 1970-75 er talið að
fjárfesting þessarar upphæðar
hafi i för með sér atvinnutap fyrir
hálfa miljón manns.
Lánaþenslan
leiðir auðvaldið
i ógöngur
1 Komraentar er söguþróun sið-
ustu ára lýst með svipuðum hætti.
Talið er að i kringum 1970 hafi
skipt um i efnahagslifi auðvalds-
landanna. Fram að þeim tima
hafi verið þensluskeið allt frá lok-
um heimsstyrjaldarinnar, en sið-
an komi skeið samdráttar og ann-
arra erfiðleika sem væntanlega
standi lengi. Mótsagnir innan
auðvaldsskipulagsins aukist
mjög.
Minnsta atvinnuleysið i Banda-
rikjunum á árunum 1970-73 var
meira en mesta atvinnuleysið
1965-69, og mesta nýting fram-
leiðslugetu 1970-73 var minni en
minnsta nýtingin á árunum 1965-
69.
Kommentar fjallar nokkuð um
lánakerfi kapitalismans og
hvernig það er notað til að hamla
á móti offramleiðslu. Skuldir
einstaklinga, fyrirtækja og rikis
hafa aukist mjög i öllum auð-
valdsrikjunum á árunum eftir
siðari heimsstyrjöld. Sérstaklega
hefur aukningin verið ör eftir
miðjan 6ta áratuginn og nýr kipp-
ur kom eftir 1970.
Lausafjárstaða fyrirtækja i
Bandarikjunum (auk banka og
tryggingafélaga) hefur fallið úr
73,4% 1946 niður i 19.3% 1969. Hjá
stærstu fyrirtækjunum hefur á-
standið versnað mun meir eða
úr 113% 1947 niður i 19% 1970 hjá
þeim iðnfyrirtækjum sem eiga
meira en 100 miljónir dollara.
Árið 1946 notaði „meðalverka-
maður” i Bandarikjunum 6%
tekna sinna (að skatti frádregn-
um) til greiðslu á vöxtum ogaf-
borgunum, árið 1969 notaði hann
21% og 1973 um 25%. Þetta þýðir
að verkamaðurinn er búinn að
eyða 1/4 hluta ráðstöfunartekna
sinna fyrirfram. Þannig er kaup-
getunni haldið hærri en efni
standa til, og um þetta munar að
sjálfsögðu verulega á markaðin-
um.
Launatekjur i Bandarikjunum
jukust um 63.4% 1960-69, en á
sama tima jukust afborgunar-
skuldir um 97,1%.
Hljóð úr horni:
bankahruni spáð!
(Innan sviga viljum við geta
greinar sem birtist nýlega um
bandarisk bankamál og kreppuna
I timaritinu Playboy — af öllum
blöðum! — en höfundur hennar er
mjög svartsýnn vegna lánaþensl-
unnar. Hann rifjar upp banka-
gjaldþrotin i Evrópu og Banda-
rikjunum á árunum 1931 og 1933:
Þetta geti vel endurtekið sig.
Bankaábyrgðarsjóður Banda-
rikjanna tryggi að visu hvern ein-
asta bankareikning fyrir allt að 40
þúsund dollurum og þetta hafi
verið ágætt fyrirkomulag á með-
an ofþenslan gróf ekki um sig i
bankaviðskiptum. Nú sé svo kom-
ið að ábyrgðarsjóðurinn hafi að-
eins 6 miljarða dollara til að
tryggja 682 miljarð dollara inn-
stæður, svo að hættan á hruni sé
gifurleg.
Bankahrunin á 4ða áratugnum
hafi komið eftir að stórkostlegt
verðfall hafði átt sér stað á hluta-
bréfum. En á 5 ára bili fram til
október 1974 hafi skerðing heild-
arverðmætis allra þeirra bréfa
sem ganga kaupum og sölum
opinberlega verið meiri en átti
sér stað 1929-33, bæði i dollurum
og prósentum — en að sjálfsögðu
var tekin með i reikninginn sú
mikla skerðing sem leiðir af verð-
bólgu nútimans.
Þá hefur Playboy-höfundurinn
miklar áhyggjur af starfsemi
bandariskra banka erlendis þvi
hún sé óhóflega áhættusöm. Þar
hafi einnig verið um sprengi-
kennda aukningu að ræða: 1 árs-
lok 1964 voru 10 bandariskir bank-
ar með starfsemi erlendis og áttu
þar 5.8 miljarð dollara i eignum.
Um mittár 1974 voru þeir 125 með
147 miljarða i erlendum eignum).
úrræði borgarastéttar
og andsvör
verkalýðsins
Hvaða leiðir sjá nú marxistar
út úr kreppunni? Flestir reyna að
einhverju leyti að fara i föt þeirra
Marx og Engels, en hér að fram-
an gat að lesa hvernig þeir töldu
að borgarastéttin ynni bug á
kreppunum.
Þeir Kommentar-menn telja
upp 5 atriði sem öll gætu hugsan-
lega lagst á sveif með borgara-
stéttinni: Rikisafskipti sem þó
gætu aldrei megnað að breyta
grundvallar tilhneigingum hag-
kerfisins. Nýjar framleiðslu-
greinar.t.d. vegna nýtingu nýrra
orkugjafa. Fasisnii eða tillits-
laust auðræði sem væri ætlað að
ráða niðurlögum verkalýðshreyf-
ingarinnar. Nýir markaðiren þar
væri fyrst og fremst um að ræða
„opnun til austurs”, Austur-
Evrópa, Sovétrikin, Kina, og að
einhverju leyti hinn svokallaða
3ja heim. Ný alþjóðleg verka-
skipting og er þá átt við að að
verulegur hluti iðnaðar og land-
búnaðar yrði fluttur yfir i fátæku
löndin en yrði þar undir stjórn
auðvaldsins.
Isi Grunbaum bendir á að hver
efnahagskreppa leiðir til harðari
stéttabaráttu. Þetta á að geta
opnað mönnum sýn á mótsagnir
auðvaldsins og hvatt menn til að
velta þvi þjóðskipulagi og skapa
sósialiskt þjóðfélag. En auðvaldið
sé sterkt og ekki ástæða til að ætla
að pólitiskir og efnahagslegir
möguleikar þess séu tæmdir.
„Við vitum að kreppa og strið og
vigbúnaður heyra saman”.
Tæknibyltingin gæti hugsanlega
komið auðvaldinu til bjargar og
opnað við svið arðbærrar fjár-
festingar.
Michel Bosquet leggur áherslu
á að hver kreppa beri fram á-
þreifanlega sönnun um það að
unnt er að vinna minna en fram-
leiða samt meira af hagnýtum
gæðum — ef framleiðsluháttum
og þjóöfélagsskipan er breytt. En
kreppa leysist ekki nema að upp
fylltum einhverjum þessara skil-
yrða:
1. Nýir markaðir vinnist, nýjar
hráefnalindir finnist.
2. Fastafjármunir séu eyðilagðir
I stórum stil af völdum styrj-
aldar og / eða með tæknilegri
umbyltingu sem geri það að
knýjandi nauðsyn að fram-
leiðslugögn séu endurnýjuð.
3. Auðvaldsskipulagið og stór-
vöruframleiðslan séu afnumin
þannig að framleiðslugögnum
sé ekki stýrt sem auðmagni
heldur sé litið á þau sem tæki er
þjóni þörfum og óskum
mannanna, hvort sem slikar
kröfur eru bornar fram i nafni
einstaklings eða samfélags.
Þetta verður siðasta greinin að
sinni i greinaflokknum „hagmál
heimsins”. Aður hafa birst 5
greinar: 1. febrúar Já, þetta er
kreppan! (haft eftir frönsku
borgarablaði). 7. febrúar Engin
merki uin allsherjar kreppu (haft
eftir bandarisku borgarablaði).
19. febrúar Jafnið kjörin og
neysiukreppan hjaðnar (lagt i
munn Gunnari Myrdal). 4.
mars Olian er ekki undirrót
kreppunnar. 18. mars Minnkandi
afrakstur fjármagns og hagvaxt-
ar og ráð til úrbóta (hagfræði-
kenningar handa franskri vinstri
stjórn undir forystu Mitterands).
hj—