Þjóðviljinn - 21.12.1976, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 21. desember 1976
Árni Bergmann og
Finnur Torfi
Hjörleifsson skrifa
QÖDuD
Þessir alast til steikar
and-
skotanum
e>*tiUóiAoíhaCKÖ fwjbutájöttf-táuír
i0gí, fcm ítAdttv ótll lufa-jt í JlöðóV þtnav "
y ) <w J f n ^ i-íi
** * í ] ■) £ f *“*
pt-jfcíU^'cl Snt'íav K»|h4*'l Of«j-t. ív í'atjt
ct>*»tv'XrutK 05 6rtH.‘Cg (kí%€tkui 6>ntt3) **
s5 1
fyá. (Híjjltt t^tM.
*í
iíw
ptH&iCTínfi iÍUf fli.cxliuSet'M. w* 1*9*' í;
v o Gfu£*+Jn. h'a%' @i*t' <>9 6“**u g3-______
Galdrastafir — sá eldri er „tilaOkoma aösér kvenfólki”.
Siglaugur Brynleifsson. Galdrar
og brennudómar. Mál og menning
1976. 230 bls.
G^ldrar i ýmsri mynd eru
stærri þáttur i lifi manna en viö
venjulega áttum okkur á. Þeir
eru iðkaöir i ýmsum tilbrigöum,
frá hálfkæringi til rammrar al-
vöru enn i dag, og gegna sem fyrr
þvi hlutverki aö stytta mönnum
leið til einhvers markmiðs, til
dæmis isælunnar rann, eöa þá til
verndar fyrir illu gengi. Þaö er
margt skylt meö þeim sem éta of-
skynjunarlyf og nornum þeim
sem smuröu sig i galdrafeiti til að
komast i gleöskap meö andskot-
anum og liöi hans. Loftsýnir eru i
samræmi viö tækni og anda hvers
tima — drekar á 17. öld, fljúgandi
diskar á þeirri tuttugustu, en dul-
vitaöur ótti og öryggisleysi sjá-
endanna er hinn sami. Nýleg saga
greinir frá austurevrópskum
diplómat, sem heilsaöi húsfrú
einni hér i borg yfir þröskuldinn
og sagöi um leiö: þaö gerir ekkert
til, þvi aö viö marxistar erum
ekki hjátrúarfullir. Og, bætti
hann viö, viö getum þá alltaf eytt
vandræöum meö þvi aö berja
þrisvar á tré. Og þaö geröi hann.
Bók Siglaugs Brynleifssonar
fjallar ekki aðeins um galdra og
brennudóma hér á landi. Rúmur
fjórðungur hennar er helgaöur út-
listun á ferli galdra i trúarbrögö-
unum og þar meö er lesandinn
rækilega minntur á þaö sem er
ein höfuðforsenda til aö skilja
vinsældir, útbreiöslu og lifsseiglu
galdra ýmiskonar. En þaö er
biátt áfram, aö hinn hviti galdur
viöurkenndra trúarbragöa (meö
fyrirbænum, áheitum krafta-
verkum osfrv.) og hinn svarti
galdur, sem ofsóttur er og hat-
aöur, eiga sér hinar sömu for-
sendur. Þessi inngangur er mjög
efnismikill enda þarf viöa aö
koma viö. Höfundur vill útskýra
af hverju trú á galdur og iökun
hans eflistsvo mjög sem raun bar
vitni á 15. öld og stendur galdra-
timi siöan langt fram á þá
sautjándu. Hann þarf aö koma til
skila hinni kristnu bælingu kyn-
lifsins, sem stuðlar mjög aö þeirri
móöursýki sem fellur i einn far-
veg hjá nornum og ofsækjendum
þeirra. Hann minnir á aö viöleitni
manna til aö gera sér heiminn
undirgefinn með tilstyrk raunvis-
ihda hlaut á vissu skeiöi aö bland-
ast saman við aöferöir fjölkyngi-
manna. Og siöast en ekki sist ger-
ir hann grein fyrir þvi, að
galdraöld er afsprengi sviptinga
milli heimsskilnings.trúarhug-
mynda og siðferðis sem annars-
vegar einkenndi heim miöalda-
lénsveldis og hinsvegar borgara-
legt samfélag i fæöingu. Og hann
gleymir þvi heldur ekki sem
einna „eilifast” verður I galdra-
málum og endurvekur hvaö eftir
annaö þaö andrúmsloft tor-
tryggni haturs og móöursýki sem
einkenndi galdraöld, en það er
þörf einstaklinga, hópa, rikis-
valds, fyrir aö finna einhverja
sýnilega ástæöu fyrir eigin ófarn-
aöi. Skella skuldinni á snauöar,
einmana konur (nornir), gyöinga,
niggara, trotskista, homma,
komma.... A timum galdraof-
sókna McCarthys i Bandarikjun-
um greip Arthur Miller til þakk-
láts efniviðar atburöa sem gerö-
ust á 17. öld I Nýja Englandi og
skrifaöi eitt sitt ágætasta verk, 1
deiglunni.
Sá sem þessar linur skrifar hef-
ur engar aöstæður til aö bera
hvorki hinn „alþjóölega” þátt
þessarar bókar, né heldur hinn
innlenda, saman viö önnur rit,
sem upplýsa menn um gaidur, og
fella þar eftir dóma um frumleik
höfundareöa ófrumleik. Hæfilega
ófróöum lesanda finnst þegar á
heildina er litiö skynsamlega á
málum haldiö og öll þau rök
málsins koma rækilega fram sem
mestu skipta. Þaö mætti helst
finna framsetningu nokkuð til
ávirðingar. Stundum, ekki sist i
fyrri hlutanum, er sem efnis-
gnóttin vilji færa höfund i kaf, og
það verði á kostnað þess aö ýms-
ar linur i rökleiöslu hans verði
nógu skirt fram dregnar. Stund-
um er klaufalega aö oröi kveöiö
eöa a.m.k. svo, aö ekki er til þæg-
inda litt þjálfuöum leikmanni.
T.d. „Lúther leit á djöfulinn sem-
fallin engil sem gat veriö gagn-
legur meö þvi aö ótta mönnum I
faöm guös en var nærri öörum
þræöi, sbr. miðaldaskoöunina”.
Nota bene — þetta hugtak, miö-
aldaskoöun, eöa þá miðaldamór-
all, skiptir miklu máli i málsmeö-
ferö, sem útlistun þess er eins og i
smáskömmtum hér og þar, en
ekki klár og kvitt. Af þessum sök-
um er hætt viö aö setningar eins
og þessar hér kunni aö vefiast
fyrir mönnum — enda þótt
merking þeirra sé sjálfsagt skyn-
samleg: „Galdraofsóknirnar
gátu stundum verið sálræn nauö-
syn framfarasinaðs hagkerfis,
svo að hægt væri aö brjóta niður
afturhaldsöm tengsl viö miöalda-
siögæöi, en þaö hlaut alltaf aö
vera hinu nýja hagkerfi fjötur um
fót.... Samhyggja miðalda var
þverstæð einstalingshyggju nýju
aldar”...
Islenski kaflinn, sem er um þrir
fjóröu þessarar efnismiklu og
fróölegu bókar, er aðgengilegri,
sem eölilegt er, þar erum viö á
heimaslóöum. Mér sýnist vel
koma fram i bókinni sérkenni is-
lenskir galdrar og þver-
stæður. Þar er fjallaö um hina
greinilegu umbreytingu hvita-
galdurs kaþólskunnar i islenskri
galdraiðkan, um þá samkeppni
um hylli almennings sem galdra-
menn gátu veitt prestum, um það
hvernig rikisvaldið, meö nokkru
hiki þó, notar galdraofsóknir til
að „samræma trúar- og siögæðis-
vitund islendinga rikjandi rikis-
trúfræði”. Þar er rakiö ágætlega
hvernig á þvi stóð, aö galdraöld
var hérlendis ekki hlaðin þeirri
kynferöislegu brjálsemi og kven-
hatri sem fram braust viöa ann-
arsstaðar — meðal annars virðist
þröngur húsakostur og stórfjöl-
skyldukerfi hafa firrt konur hér
þeirri banvænu tortryggni, sem
annarsstaðar veröur afdrifarik
ekkjum og einsetukonum. Þá er
og auðvelt aö fallast á útlistun
Siglaugs Brynleifssonar, á þvi,
hvers vegna Vestfirðir veröa
mesta galdrapláss, en i henni læt-
ur hann fléttast saman búskapar-
hætti, eignarréttarmál og svo
grimmdarstórleik landskaparins.
Hann rekur einstaka galdramál,
misjafnlega Itarlega — og heföi I
þvi samhengi veriö fenguraö fá á
einn stað úttekt og samanburö á
„sekt” þeirra sem brenndir voru
— og þá nokkurn samanburö viö
mál þeirra sem minni refsingu
sættu. Einna fróölegast er aö bera
saman lýsingu bókarinnar á
framgöngu tveggja læröustu
manna Islands i galdramálum, en
það voru þeir séra Páll i Selárdal
og Brynjólfur biskup Sveinsson.
Undirrituðum kom þaö satt aö
segja nokkuö á óvart hve vel
Brynjólfur fer út úr þeim saman-
burði — kannski er þaö tengt for-
dómum sem menn drekka i sig
ungir meö umfjöllun skálda á
Framhald á bls. 18.
Ágætur áningarstaöur
Hafsteinn Stefánsson
Leyndarmát
steinsins
"T"** .. ...

1 K-
h— —
h 4
Hafsteinn Stefánsson
Hafsteinn Stefánsson: Leyndar-
mál steinsins, útg. Skákprent
1976.
Þetta er kvæðabók og visna,
allmikið safn, 79 kvæöi og stökur
á 176 blaðsiöum, og kennir hér
margra grasa.
Höfundur er austfiröingur aö
ætt, f.. 1921, en hefur lifaö flest sin
manndómsár i Vestmannaeyjum.
Sjómaöur, skipasmiður, skipa-
eftiritsmaöur hefur hann veriö,
setið i bæjarstjórn fyrir sósialista
og starfað hjá Viðlagasjóöi eftir
gos. Leyndarmál steinsins er
hans fyrsta bók.
Það er mikill sjávarniöur og
selta I þessum kvæðum, eins og
vera ber hjá eyjaskáldi, veðurfar
blitt og stritt, en framar ööru er
hér málað mannlif verstöövar
gróft og heitt i sterkum lit-
brigöum.
Margt er hér tækifæriskvæða
og visna, ferskeytlur sem verða
til af mjög svo staöbundnu og
timabundnu tilefni, varla að þær
þoli prentsvertuna. Stundum
flæöir þó merkingin út fyrir
þröngt sviö tilefnisins eins og t.d.
I Mótbyr (á leið úr veiöiferö), bls
48:
Fyrir stafni báran brotnar
björtum skautar faldi sinum.
Upphöfin og einnig botnar
eru nærri huga minum.
Viöa kennir samúðar höfundar
meö lifandi verum, en þaö er ekki
samúö áhorfandans, heldur sam-
kennd þess sem deilir kjörum, og
gildir þá einu hvort hann yrkir
um fýlinn við skipshliö (65) eöa
Konurnar i flökunarsalnum (24)
Þær standa I rööum, snyrta,
brytja og búta
i blekkingarvoninni lifa
um glæstan hag.
Hér geta þær fengiö
ókeypis æöahnúta
og ævikvöldiö i heimsókn
um miöjan dag.
Ég hata þá menn sem klafann
aöþessum konum
klemmt hafa til þess aö
mata sinn eigin sjóö.
Ég lýk þessu kvæöi meö ein-
lægri vinsemd og von um
aö vinni þær aö þvi aö
framleiöa betri þjóö.
Adeila og uppreisn gegn þeim
sem ráða lifi manna i valdi auös
kemur viöa fram, en sterkari
þáttur þessa kvæðasafns viröist
mér þó einlæg aðdáun á lifs-
seiglu alþýðu i hennar ævilanga
fiskstriti ( Dóttir eyjanna og
mörg fleiri kvæöi). Hafsteinn er
sjálfur gæddur þessari seiglu. í
upphafskvæöi bókarinnar hlustar
hann á nafna sinn í fjörunni tala,
dranginn sem stundum er kaf-
færður i þangi brimi og sandi.
Aö vola og kveina, þaö er
sist minn siöur
og sæmir ekki höröu
f jörugrjóti.
Drottinn sjálfur setti mig
hér niöur
og sagöi mér aö búa i ölduróti.
Þeir fara i geitarhús aö leita
ullar, sem skima eftir skáld-
skaparlegum nýjungum i kvæöa-
bók Hafsteins Stefánssonar. Hún
er i hæsta máta heföbundin. Haf-
steinn er forkur að rima. Þaö er
styrkur hans og veikleiki i senn aö
hann er maður orðheppinn og
orðhnittinn. Veikleiki, vegna þess
að smávægileg atvik setja oft
kveðskap hans þröngar skoröur.
Orðheppnin nýtur sin best f ýmiss
konar kimnikveðskap sem nóg er
af i bókinni. En hún bregst honum
stundum þegar honum er alvaran
þyngst niðri fyrir.
i helkaldri angist þanki minn
spyrjandi kveinar (bís. 51)
Hér bugast merkingin undan
ofhlæði sterkra orða.
En þegar best lætur fær orðvisi
og bragfimi Hafsteins skáid-
skapargildil tilvisun til almennra
og kannski algildra sanninda,
eins og þegar hann svarar spurn-
ingum manns á götu i Reykjavik
þannig:
Þú spyrö mig aö þvi hvaöan ég
komi og hvaöan ég sé
ég vil ekki ljúga né liggja á
svarien lætþaöité.
Ég hef aldrei vitaö þaö hvaöan
ég kom eöa hvenær ég fer
mér finnst þett ágætur áning-
arstaður og er bara hér.
Þess skal að lokum getiö aö
Guðmundur G. Þórarinsson
skirfar heldur skemmtilegan for-
mála aö bókinni.
FTH