Þjóðviljinn - 17.02.1978, Qupperneq 7

Föstudagur 17. febrúar 1978 l^JÓÐVILJINN — StÐA 1
Og ef það er ekki heppilegt fyrir sósíalismann að
menn séu óbilgjörn stálmenni heima og heiman, þá
verður maður að vita hvernig slíkt fólk verður til,
Stalínar og Stalínur.
Steinunn
Jóhannesdóttir,
leikari:
Feður og synir
og dætur
Þaö hefur nú gerst annað árið
i röð, að leiksýning i Þjóðleik-
húsinu verður mönnum tilefni
til ritæfinga á opinberum vett-
vangi, þar sem kemur i ljós að
skoðanir manna eru mjög skipt-
ar á innihaldi verks. t fyrra var
það sá frægi Lér konungur, i ár
er það leikrit Vésteins Lúðvíks-
sonar, Stalin er ekki hér. Spurn-
ingin er, hvort andi þess mikla
alþýðuleiðtoga svifi enn yfir
vötnunum hér og þar, eða hafi
gert það 1957, árið eftir að búið
var að afhjúpa vin verkalýðsins
sem höfuðpaurinn i útrýming-
arherferð gegn kommúnistum
af annari gráðu en þeirri, sem
hann taldi æskilega. Auk þess er
spurt i hve viðtækri merkingu
megi nota hugtakið stalinisma.
Má einungis nota það yfir stefnu
Stalins eða er það viðara hug-
tak, sem vlsar til ákveðinnar
hegðunar og hugarfars? Eru
fasistar bara aðdáendur Musso-
linis sáluga, eða er átt við ein-
hverja sérstaka manngerö?
Leikhús er litils virði nema
það geti valdið einhverjum
geðshræringum, komið fólki til
að hlæja, gráta, hugsa. (Nokkur
heyrt slagoröið: Leikhús á að
vekja til umhugsunar.) Nú virö-
ist sem sagt hafa tekist svo vel
til aö allt þetta hefur gerst, og
fullt af fólki, sem finnur hjá sér
hvöt til aö segja frá þvl, hvað
þvi finnist um kosti og galla
verksins og höfundinum ætlað
sitt af hverju, allt frá þvi að
langa til að sýna verk sitt fasist-
um i Chile (sjá Þjóðv. 14.1.) til
þess að vera flokksbundinn i
Alþýðubandalaginu. (Morgun-
bl. 11.2.) Honum hefur tekist að
snerta þá strengi 1 brjóstunum,
að ljóst er að fólk lætur sig verk
hans nokkru skipta, fyrir sum-
um er það greinilega mjög við-
kvæmt mál.
Af hverju er það svona við-
kvæmt mál? Eiginlega er það
svo viðkvæmt mál, að það er
varla að maður hætti sér út á
þann hála Is að hafa skoðun á
þvi. Auk þess er það flókið. Ég
held ég láti samt vaða.
Leikritið, Stalln er ekki hér,
fjallar ekki um Jósep Stalln,
eins og kunnugt mun orðið, en
það fjallar um mann, sem eitt
sinn hefur litið á Stalin sem leið-
toga sinn og mænt vonaraugum
til Ráðstjórnarrikjanna, þar
sem allar fegurstu hugsjónir
mannkynsins áttu að rætast. Ef
rétt væri á málunum haldið. Ef
nógu viturlega væri stjórnaö af
hinni upplýstu forystusveit. Ef
arðinum af vinnunni væri rétt-
látlega skipt. Ef, ef, ef. A þeim
tima sem leikritið um Þórð
Karlsson, járnsmiö I Land-
smiðjunni og fjölskyldu hans
gerist, hefur ef-unum fjöigað til
muna. Jafnframt því sem bakið
á Þórði bognar kemur I ljós, aö
,,það hafa verið gerð mistök i
Sovétrikjunum”. Og hann, sem
alltaf hefur veitt börnum sinum
föðurlega forsjá, og verið þeim.
‘fyrirmynd i fórnfýsi og dyggð-
ugu liferni, að visu strangur en
réttlátur yfirboðari, verður að
reyna, hvaö það er að eiga
grimmar dætur og drykkfelldan
kjaftforan son. Heimsmyndin
hrynur og heimiliö splundrast.
„Hvaðhefég gert?”, spyr Þórð-
ur.
Dóttir hans, Hulda gefur I
skyn, að hann hafi gert svipuð
mistök og Stalln, hann hafi verið
einráður harðstjóri á „sinu
heimili”, eða „Ihaldssamur for-
stjóri”, einkallfi sinu hafi hann
lifað i mótsögn við pólitiska
hugsjón sina, takmark
sósialismans um algjört jafn-
rétti.
Þetta er þungur dómur
um þreyttan mann, einn
af frumherjum sósial-
iskrar hreyfingar á Islandi:
Það er von að mönnum sárni.
Og það er von að Þórði sárni,
þegar þessi dómur er felldur af
dóttur hans, sem hann hefur
sjálfur uppfrætt um sósíalism-
ann, gert að sálufélaga sinum,
og sem kannski er honum þess
vegna kærust barna. Hvernig
getur hún verið svona grimm
við pabba sinn? Hvernig geta
dætur verið grimmar við feður
sina? Hvers vegna gera börn
uppreisn gegn foreldrum sin-
um?
Sósialistum hefði kannski
ekki sárnað eins mikið ef Þórð-
ur hefði kosið Ihaldið, og Ihaldið
heldur kannski að það sé stikk-
fri af þvi Þórður er kommi, en
höfundur hefur vit á að gera
málið flóknara en svo. Það er
ekki hægt aö afgreiða uppgjör
Þórðar og Huldu með þvi ein-
faldlega að þau séu ósammála i
pólitik. Þau eru ósammála um,
hvað sé pólitik. Þau eru ósam-
mála um, hvernig eigi að lifa lif-
inu. Þau eru ósammála um rétt-
mæti og nauðsyn þess að börn
brjótist undan yfirráðum for-
eldra sinna, þau eru ósammála
um, hvar mörkin iiggi milli ein-
ræðis og „skynsamlegrar for-
sjár þeirra, sem reynsluna
hafa”. Þau eru ósammála um
Stalin, og þau . eru ósammála
um, hverja sé hægt aö bendla
við nafn hans. Þau eru sem sé
ósammála um, i hve viðtækri
merkingu sé hægt að nota hug-
takiö stalínisma.
Nákvæmlega sama vanda-
málið vefst fyrir höfundum
nokkurra dagskrárgreina, sem
hafa birst hér I Þjóðviljanum og
fjallað um leikrit Vésteins.
Hvaö er stalinismi? Hver er
stalinisti?
Það er vist hægt að gera hug-
tök svo vlö, að þau glati allri
merkingu, en það er líka hægt
að þrengja þau svo, að þau nái
ekki yfir neitt. Allir vita að eftir
ósigur Þjóðveraja i seinna strið-
inu fyrirfannst varla nokkur
nazisti i öllu Þýskalandi. Var
hugmyndin á bak við orðið naz-
isti gufuð upp. Er enginn stalln-
ismi til lengur af þvi búið er að
skýra upp götur og borgir,
steypa styttum af stöplum og af
þvi Stalín fær ekki lengur að
sofa hjá Lenin i grafhýsinu á
Rauða torgi. („Ö langt er nú
umliðið / siðan láréttum i hinzta
sinn þar verðir mér vörpuðu á
dyr” : Megas.) Er það nóg fyrir
flokk eða mann, sem gerir upp
við staliniska fortið sína að for-
dæma Stalin fyrir að hafa lát-
ið drepa of marga kjósendur,
eða þarf að gera alveg sérstak-
lega upp við staliniskt hugar-
far?
Það síðarnefnda virðist vera
skoðun Vésteins. Þess vegna
reynir hann að bregða upp
mynd af manni, sem aðhyllist
ekki bara sósialisma á þeim
tima, þegar Jósep var
„óumdeilanlegur leiðtogi
sósialiskrar hreyfingar um all-
an heim”, heldur er hann lika
ákveðin manngerð, sú mann-
gerð, sem trúir á forræði hins
sterka og alvitra, lýtur flokks-
aga og sjálfsaga og ætlast til
þess sama af öðrum. Sá sem
hlýðir skilyrðislaust getur llka
farið að heimta jafn skilyröis-
lausa hlýðni af þeim sem undir
hann eru settir, það fer bara
eftir stöðu hans I valda- og virð-
ingarröðinni, hversu marga
hann má krefja um hlýðni og
undirgefni. Ef þessir tveir synir
alþýðunnar eiga eitthvað sem-
eiginlegt, þá er það sannarlega
ekki nóg til þess að þeir nái jafn-
langt. Annar klifur valda- og
virðingarstigann i topp I stærsta
riki veraldar, hinn situr bara i
efstu tröppunni heima hjá sér.
Milljónir verða að sitja og
standa eins og annar vill,
heimilisfólkið eins og hinn vill.
Báðir unna alþýðunni heitt og
annar tjáir henni ást sina með
þvi að hefja sig upp fyrir hana
og elskar hana eftir það svo
ástriðufullt að honum finnst
réttast að taka alla þá af lifi,
sem ekki skilja, hvað sé velferö
hennar, hinn með þvi að teljast
til hennar alla tið og verja mál-
stað hennar úr þeirri stöðu.
Það er margt sem skilur þá
að, fleira en höf og lönd, en þeir
eru samt tengdir. Þeir eru
tengdir sömu pólitisku hugsjón,
þeir eru strangtrúaðir á hana,
þeir hafa svipaðar skoöanir á
þvi, hvernig fólk eigi að hegða
sér i þágu hugsjónarinnar,
hvernig fólk eigi aö vera, hvern-
ig fólk eigi að hugsa, hvað fólk
eigi að lesa (og ekki laumast i
neitt I öðrum húsum) og þeir
gefa skipanir þar að lútandi og
ætlast til að þeim sé hlýtt. Ef
„þörf krefur” beita þeir refs-
ingum eftir þvl sem þeir hafa
ráð á. Þeir reka fólk að heiman
eða úr flokknum og senda það til
Siberiu, og af þvi að Stalln haföi ■
svo mörgum stalinistum á að
skipa, þá gat hann gert hermd-
arverk sin mun fjölbreytilegri
en almenningur hefur ráð á.
Þrátt fyrir (dálitinn) ein-
strengingshátt og húmorsleysi
held ég að flestum þyki Þórður
traustur og heiðarlegur maður,
hann minnir á margan pabb-
ann, og snúi maður sér aftur að
Stalln þá er barnaskapur og
sögufölsun að láta eins og hann
hafi ekki gert neitt annað en láta ,.
myrða fólk. Þvert á móti lét
hann framkvæma margt svo
stórfenglegt að fólk fékk glýju I
augun og gengur kannski með
hana enn — sumt. Þeim mun
þyngra varð áfallið, þegar
myrkraverkin fóru að koma i
ljós. A sama hátt og það er áfall
fyrir sum börn að komast aö
þvi, að foreldrar þeirra eru ekki
fullkomnir, að þau aðhafast
ýmislegt I myrkrinu, að þau
hafa ekki sagt satt, hvernig
heimurinn er, hvort sem þaö er
af fávísi eða vegna þess að það
er ekki holt fyrir börn að vita
alla skapaða hluti. (Það er vist
ekki heldur hollt fyrir fullorðiö
fólk að vita alla skapaða hluti,
ekki einu sinni það sem það
þegar veit um eða i þaö minnsta
grunar, sbr. úrskurð saksókn-
ara og fleiri siðgæðisvaröa I
klámverndunarmálinu svokall-
aða, svo maður taki nýlegt
dæmi um stalinisma (?). 1 sliku
máli væru þeir allir á einu máli
Jósep og Þórður og Þórður, þó
þeir væru ekki I sama flokki.
Það verður að hafa vit fyrir
fólki þegar Veldi tilfinninganna
erannars vegar. „Klám” er eitt
af því, sem verður að banna. En
hvað er klám? „Loðið og teygj-
anlegt hugtak eins og listin”
sagði prófessor Jónatan i sjón-
varpinu og brosti út I annað. Ég
stokkroðnaði. Er hægt að
demba svona tviræðni yfir hvert
einasta blásaklaust heimili i
landinu, Hvar eru samtökin
Varið velsæmi?)
Þessi litla klámsaga innan
sviga kemur kannski umræddu
leikriti Vésteins ekki beint við,
ekki að öðru leyti en þvi að
„klám” væri aldrei leyft á
heimili Þórðar Karlssonar, þar
er allt stripl bannað, nema á
bak viö læstar dyr, þegar búið
er að slökkva ljósið. Þaö að ein-
hverjum þyki gama'n að sofa hjá
heyrir ekki Þórður. Blessaður
kallinn. Hann heyrir það eitt
sem hann vill heyra og „skilur
þaö eitt sem þarf að skilja”. En
börn hans vilja neyða hann til að
sjá hlutina I nýju ljósi, þau leyfa
sér að segja föður sinum til
syndanna. Þetta eiga krakkar
til. Það er ekki hægt aö skoða
þetta leikrit bara út frá þvi
hvort pólitlska umræðan sem
fram fer I þvl sé hugsanleg árið
1957, sennilega er hún það þó,
það er llka og ekki siður verið að
fjalla um samskipti foreldra og
barna. Þess vegna er það, að
þegar börn Þórðar snúast gegn
honum, þá er það ekki bara I
pólitikinni, þau snúast gegn
honum persónulega, þau brjót-
ast undan ráðrlki hans og tjá
það með pólitiskum slagorðum.
Þaö er svo miklu fleira sem ger-
ist á pólitiskum fundi en að fólk
skiptist á rökum og skoðunum,
það hatast og elskast og bist um
völdin. Og þvi meiri tilfinningar
sem eru meö I spilinu því hat-
rammari veröur deilan. Eins og
á milli foreldra og barna. Eins
og i fjöldskyldum. Pólitik er
eins gott yfirskyn og hvaö annað
til að hleypa ástriðunum út,
hefna persónulegra harma
sinni, pólitikin rúmar alls kyns
mannleg undarlegheit.
Hulda fyrirgefur ekki pabba
sinum það, að hann brást henni I
eina tiö, aö hann gaf henni
heimsmynd, sem ekki stóöst
nánari skoðun, að hann notaöi
hana kannski til að bæta sér upp
hjónabandsóhamingju, (hann
talar við hana um flokkinn) og
hún fyrirgefur honum ekki held-
ur, hvernig fór um framkvæmd
sósialismans, það er honum og
mönnum eins og honum að
kenna að tilraunin mistókst!
Stalínistunum! Þessari ákveðnu
manngerð, karlmanninum sem
hefur og trúir á valdið, imynd
hins stranga föður, sem alltaf
hefur á réttu að standa og þorir
aldrei að sleppa hendinni af
börnum sinum, fyrr kremur
hann þau i greip sinni. Það er
lika kyrkingur I þessum krökk-
um hans Þórðar, þau eru ekkert
sérlega yndisleg, þau eru til-
finningalega bækluð eins og fólk
verður, sem er alið upp undir
harðstjórn. Það er niðurstaðan
af því að skoða þessa fjölskyldu-
mynd.
Hvernig á þá að ala upp börn,
hverjir eiga að gera það og
hvenær hætta börn að vera
börn? Þetta eru slgildar spurn-
ingar ekki sist fyrir sósialista og
aðra þá sem vilja breyta heim-
inum frá grunni. Ef á að gera
þaö, þá verður nefnilega að
byrja á byrjuninni. Þess vegna
er jafn mikilvægt að huga að
einkalifinu og efnahagsllfinu.
Þess vegna er ekki gott að
pólitisk hugtök séu of þröng.
Þess vegna er nauðsynlegt að
vita, hvað stalinismi er. Og ef
það er ekki heppilegt fyrir
sósialismann að menn séu óbil-
gjörn stálmenni heima og heim-
an, þá verður maður að vita
hvernig sllkt fólk verður til,
Stalinar og Stalinur.
I leikritinu Stalln er ekki hér
er ekki fundin nein leið út úr
ógöngunum, en þar er þó gerð
tilraun til að ræða vandamáliö.
Þótt það sé viðkvæmt mál.
Samdrykkja um skáldskap og túlkun
Þrír kunnir heimspekingar, Paul Ricoeur, Lars Hertzberg og Peter Kemp
Félag áhugamanna um heim-
speki, Norræna húsið og heim-
spekideild Háskóla Islands gang-
ast fyrir samdrykkju um skáld-
skap og túlkun helgina 18. og 19.
febrúar.
Fyrirlesarar á samdrykkjunni
verða Paul Ricoeur, prófessor i
Paris og Chicago, Peter Kemp,
lektor I heimspeki við Kaup-
mannahafnarháskóla og Lars
Hertzberg, heimspekingur frá
Helsinki.
Dagskrá samdrykkjunnar er
sem hér segir:
Laugardaginn 18. feb.
13.00-15.00
Lars Hertzberg:
„Psychology as a Hermeneutic
Study”
15.00-16.00
Kaffihlé
16.00-18.00
Peter Kemp:
„Videnskap og sprog I det
politiske engagement”
Sunnudaginn 19. feb.
14.00-16.00
Paul Ricoeur:
„The Narrative Function’
Allir fýrirlestrarnir verða flutt-
ir i Lögbergi, húsi lagadeildar, og
eru öllum opnir.
Um Paul Ricoeur
Paul Ricoeur, prófessor í Paris
og Chicago, er heimskunnur
fræðimaður á sviði heimspeki og
einn virtasti heimspekingur
Frakka nú á dögum. Hann er
fæddur árið 1913 i Valence i
Frakklandi. A striðstlmanum var
hann fangi Þjóðverja og vann i
fangelsinu við að þýða þýsk heim-
spekirit yfir á frönsku.
Meginritverk Ricoeurs er
Heimspeki viljans (Philosophie
de la Volonté), en því verki sem
er í mörgum bindum er enn ólok-
ið. I þeim bindum sem birst hafa
fæst Ricoeur við að greina þau
hugtök sem liggja viljalífi manna
og þar með athöfnum þeirra til
grundvallar. Þá er þar einnig að
finna vlðtæka heimspekikenningu
um manninn sem þekkingarveru,
viljaveru og tilfinningaveru,
ásamt greiningu á trúarlegu
táknmáli sem tjáir reynslu
manna af hinu illa, sekt þeirra og
sakleysi.
Með þessum ritum sinum og
mörgum öðrum ritgerðum hefur
Ricoeur haslað sér völl i sam-
timaheimspeki sem einn merk-
asti fræöimaður okkar tfma á
sviðikenninga og aðferða I mann-
vfsindum. Rannsóknirsinar hefur
hann nefnt túlkunarfræði, fræði
um aðferðir við rannsóknir á
mannlifinu, sögu manna og
menningararfi, — fræði um það
hvernig mönnum sé unnt að öðl-
ast skilning á eigin lífi og tilveru.
SiDasta bók Ricoeurs nefnist
Hin lifandi liking (La métaphore
vive) og kom Ut 1976: eru I þvi riti
átta ritgerðir um llkingamál með
hliðsjón af fornum sem nýjum
rannsóknum I skáldskaparfræði,
guðfræði, mannfræði og heim-
speki. Fyrirlestur Ricoeurs á
sunnudaginn hinn 19. þ.m. nefnist
á ensku „The Narrative Func-
tion” og f jallar um tengsl sögu og
skáldskapar, en kenning Ricoer-
us er sú að mjög náin tengsl séu
með svonefndum sönnum frá-
sögnum og skálduðum.
’ Framhald á bls.2i