Þjóðviljinn - 09.07.1978, Side 16

16 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 9. júli 1978
Siglaugur Brynleifsson skrifar um
The Anatomy of Human De-
structiveness. Eric Fromm.
Penguin Books 1977.
Höfundur skrifar i inngangi að
bókinni að svo virðist sem árás-
arhneigð og eyðingarhvöt hafi
aukist með mönnum á siðustu
áratugum og þvi hafi ýmsir orðið
til þess að reyna að kryfja þessa
þætti mennskrar hegðunar og
finna ástæður fyrir þeim. Hann
getur i þessu sambandi kenninga
Freuds um dauðahvötina, sem
hann segir að hafi horfið i skugga
fyrir kynlifskenningum Freuds,
en hafi verið annar höfuðþáttur-
inn i hvatakenningum hans.
Nagandi ótti
Ottinn ýtti mjög við mönnum á
sjöunda áratugnum, vegna ým-
issa atburöa sem virtust votta
slikan árásarlosta að ýmsir sál-
og liffræðingar og fleiri tóku að i-
huga þessa þætti nánar. Afleiðing
inn ber i sér hvata til þess að ráð-
ast gegn þeim sem ógna honum,
eða þá að hann gripur til flóttans.
Þetta er sameiginlegt viðbragð
meðal manna og dýra. Hin tegund
árásarhneigðar er einskorðuð við
manninn, sem er árásarhneigð
byggð á grimmd og eyðingar-
áráttu. Sú hvöt finnst ekki meðal
hryggdýra. Meðal manna virðist
tilgangurinn vera að fullnægja
.,sadistiskri” lostasemi.
Fromm leitast við að finna á-
stæðurnar fyrir þeirri tegund
árásarhvatar sem einkennist af
sadisma og hefur þann tilgang að
valda sem mestum kvölum fórn-.
ardýrsins og sem mestri losta-
semi kvalarans. Hann lýsir
margvislegum aðstæðum, sem
vekja þessa tegund árásar-
hneigðar. Lorenz gerir ekki
grundvallarmismun á þessum
tveimur tegundum árásarhneigð-
ar og telur báðar vera af sömu rót
og vera einkenni manna, þ.e.
grimmd og sadismi séu mönnum
meðfæddar hvatir.
ERFÐA-
Bfllinn er ástmögur þjóðanna.
Þeir sem telja manninn eitthvert illviljaðasta rándýr jarðarinnar
(Mynd: Kjartan Guðjónsson)
þeirra athugana urðu m.a. rit
Konrads Lorenz, ,,Das sogen-
annte Böse, Zur Naturgeschichte
der Agression”, sem kom út 1963.
Höfundurinn er fyrst og fremst
dýrafræðingurog hefur rannsakað
hátterni ýmissa fugla og fiskteg-
unda. Höfundurinn var ekki tal-
inn sérstaklega hæfur til þess að
fjalla um mennska eiginleika,
samkvæmt skoðun sálfræðinga og
liffræðinga, en bók hans varð
engu að siður mjög lesin og kenn-
ingar höfundar teknar sem loka-
niðurstaða um meðfædda árásar-
hneigð mannsins. Fleiri höfundar
tóku sig til og skrifuðu meðal ann-
ars „Nakti apinn” (Desmond
Morris) og ,,On Love and Hate”
(Eibei-Eibelsfeld, sem var læri-
sveinn Lorenz).
Fromm álitur að hljómgrunnur
sá er þessar bækur fengu stafi af
þvi að fólk, kvalið af nagandi ótta
við styrjaldir og ósköp, hafi tekið
þessum kenningum svo vel, til
þess að geta réttlætt ótta sinn og
jafnframt réttlætt fyrir sjálfu sér
vanmegnan sina til að breyta
nokkru til bóta. Kenningar Lor-
enz urðu á skömmum tima að
fullvissu um meðfædda árásar-
hvöt og henni varð ekki breytt.
Þessar kenningar féllu i góðan
jarðveg meðal þeirra, sem tala
um óbreytanlegt mannlegt eðli og
telja manninn eitthvert illviljað-
asta rándýr jarðarinnar og að
maðurinn sé manninum úlfur.
Samkvæmt dauða-hvöt Freuds
og árásarhvöt Lorenz er visa
Nathans rétt lýsing á mennsku
eðli: '
Hrekkja spara má ei mergð
manneskjan skal vera
hver annari hris og sverð
hún er bara til þess gerð.
Atferliskenningarinnar eða
„behaviorismans” tók að gæta
upp úr 1920 og nú ráöa kenningar
Skinners rikjum i sálfræðideild-
um bandariskra háskóla. Sam-
kvæmt henni má móta menn eins
og hunda Pavlovs. Atferlissál-
fræðin hentar nútima iðnaðar-
samfélögum einkar vel. Sam-
kvæmt henni geta stjórnvöld og
fjölþjóðahringar mótað manninn
i þá átt, sem hentar best til fram-
leiðslu og hegðunar á hverjum
tima.
Tvenns konar
Dýrkun dauðra
Fromm álitur að þessar kenn-
ingar Lorenz ásamt núverandi
samfélagsformum og fram-
leiðsluháttum, samkeppni og
mötun, einkenni nútimasamfélög.
Með þvi að telja hina „neikvæðu”
árásarhvöt grundvallaða i
mennsku eöli má réttlæta þau
einkenni nútimans, sem Fromm
telur þjóna öflum dauðans.
Tryllta samkeppni, mengun,
framleiðslú gjöreyðingarvopna
og dýrkun dauðra hluta, eyðilegg-
ingarmátts og tækni. Þessvegna
einkennir hann þessa rikjandi
stefnu, þ.e. i nútimasamfélögum,
með hugtakinu „necrophilia” eða
lostafulla dýrkun dauðra. Nútima
öfugþróun er andstæð lifinu, eðli-
legum þroska mannsins, og leit-
ast er við að finna tilgang i dauð-
um hlutum. Tilgangurinn er að
sigrast á náttúrunni. „Framfar-
irnar” byggjast á mótun vél-
vædds heims þar sem maðurinn
verður nokkurskonar viðbót við
vélina, og vélheilinn ræður ferð-
inni mataður af vélmennum eða
tæknikrötum.
Höfundurinn segir að F.T.
Marinetti sé fyrsti frumkvöðull
dauðadýrkunar i bókmenntum i
Fútúrista-manifestinu frá 1909 og
að aðdáun þessi komi glöggt fram
i listum og bókmenntum siðustu
áratuga, dýrkun alls þess sem er
rotið, dautt, eyðileggjandi og vél-
rænt. 1 öðru manifesti frá 1916
tala fútúristar um hraðann.
Dýrkun hraðans er eitt einkennið,
,,með hraðanum komist menn
næst guðnum, vélinni”.
Biladýrkunin er áberandi.
Fromm segir að svo virðist sem
bíllinn sé ástmögur þjóðanna,
menn kjassi hann og klappi, sinni
honum likt og ungbarni, þvoi
hann og bóni og eyði fritimum
sinum mestan part i það að hirða
um blikkbeljuna, Sama eigi við
ýmiskonar önnur vélræn fyrir-
brigði. Myndavélaæðið og idiotisk
myndataka við öll möguleg og ó-
möguleg tækifæri byggist á löng-
uninni að „eiga” fyrirmyndina,
það er ekki nóg að horfa á ein-
kennileg náttúrufyrirbæri eða
landslag, það verður að festa
þetta á mynd, það er aðalatriðið.
Menn leggja á sig ferðalög til þess
eins að taka myndir. Sama er
varðandi hljómburðartæki, það
er ekki endilega hljómlistin sem
sóst er eftir, heldur kjánaleg gleði
yfir að sjá hvernig sjálfvirk appa-
rötin hlýða, þegar ýtt er á vissa
takka. „Vinnusparandi” tæki eru
svo eftirsótt, að fólk leggur á sig
helmingi meiri aukavinnu til þess
að vinna fyrir peningum til þess
að geta keypt þau, heldur en
sparast við notkun þeirra.
Forheimskun
Æðsti draumur tæknikrata er
að geta útbúið vélmenni, róbót,
Nýtt tímarit Proutista
árásarhneigð
Bók Fromms fjallar um þessar
kenningar og þriöja aflið, sem
hann telur að geti bjargað mann-
kyninu frá þeim öflum sem vilja
nýta manninn sem villidýr eða
þægan þræl.
Fromm telur að greina megi
milli tveggja tegunda árásar-
hneigðar meðal manna. Maður-
Komiö er út nýtt timarit sem
nefnist Vitund og Veruleiki og er
gefið út af Þjóömálahreyfingu
tslands og Samtökum um Fram-
tiöarhyggju. Þjóðmálahreyfingin
er deild úr hinni alþjóðlegu hreyf-
ingu Proutist Universal. Hún
byggir á nýrri þjóöfélagsheim-
speki, Progressive Utilisation
Theory (PROUT) og mun starfa
að menningar. og félagsmálum.
PROUT er altæk hugmyndafræði
er hefur sina eigin söguskoðun,
stéttagreiningu, hagfræðikenn-
ingar og bendir á nýjar leiðir i
uppeldis, menntunar og þjóðmál-
um. PROUT er i andstöðu við
bæði hughyggju og efnishyggju þó
hún tengi saman sannleikann i
þeim báðum.
Samtök um Framtiðarhyggju
er óháður og ópólitiskur vett-
vangur fyrir áhugasama ein-
staklinga til að sameinast i um-
ræðuhópa,rannsóknarhópa og
starfshópa er taka fyrir málefni
er varða félags og menningarmál
samtimans.
Fyrsta tölublaðið er fjölbreytt
aðefni og inniheldur m.a.: Hring-
borðsumræður um mannúðar-
stefnu, kynningu á bandariska
sem gæti leyst af hendi ýmis
verkefni, en nú er svo komið viða,
að ef slikur róbót tæki að ganga
um meðal okkar, myndum við
likast til finna litinn mun á honum
og venjulegum mennskum vél-
mennum.
Rýrnun meðvitundarinnar, til-
finningasljóleiki, græðgi og gróf
framagirni ásamt hlutadýrkun
virðist einkenna ýmsa hópa nú-
tima samfélaga. Fromm lætur
liggja að þvi að þessi einkenni
minni mjög á schizophreniu á
lágu stigi að þvi leyti að fólk lifir
með þessum einkennum i ákaf-
lega þröngum heimi, lokuöum
heimi nútimans þar sem engin
tengsl eru við fortið og sögu og lit-
il manna á milli, og þá einkum
aðeins á yfirborðinu. Hann talar
um hugtakið „normala” geðbilun
i þessu sambandi og vitnar i Spin-
osa, sem skrifar i Siðfræði sina
„að græðgi og framagirni séu i
rauninni tjáning geðbilunar,
venjulegt fólk fyrirliti þessháttar
einstaklinga”, en nú á dögum fer
þvi fjarri að þessháttar einstak-
lingar séu fyrirlitnir, „þeir eru
dáðir og þannig eiga einstakling-
ar að vera”, bætir Fromm við.
Framleiðsluöflin hljóta að á-
stunda forheimskun einstakling-
anna til þess að geta grætt á
þeim. Þvi verða þeir fjölmiðlar
sem ná viðast og eru beint og ó-
beint á snærum framleiðsluafl-
anna að stefna að þvi að sem mest
sé hægt að selja af ónauðsynleg-
um varningi. Ef það væri óger-
legt, myndu hjólin stöðvast.
Góöur vilji?
Lýsing Fromms á nútimasam-
félögum gæti vissulega átt við
samfélög fyrri alda að nokkru, en
aðalmunurinn er fólginn i þvi, að
nútimasamfélög byggjast á
mengun og eyðileggingu, þannig
að með samskonar framhaldi
verður jörðin óbyggileg innan
viss timaskeiðs. Þvi stefnir nú-
verandi öfugþróun að ragnarök-
um. Fromm tekur nokkur dæmi
um samfélagsform frumstæðra
þjóða og þjóðflokka til þess að
sýna fram á mismunandi afstöðu
þeirra til árásargirni. En i þvi
sambandi hættir honum til þess
að ætla að frumstæðar mannteg-
undir hafi verið gæddar svipuðum
eiginleikum og siðari tima teg-
undir. Meginmunurinn er sá að
meðvitundarlif einstaklinga á
frumstigi manna var mjög tak-
markað, hóplifið var mun meiri
þáttur en siðar yarð og hópmeð-
vitundin réði gerðum ættflokks-
ins, einstaklingurinn hvarf inn i
hjörðina og meðvitund hans var
bundin meðvitund hjarðarinnar.
Það er áberandi að þetta er ein-
mitt að gerast i ýmsum nútima-
samfélögum og örlar á þessu i
ýmsu formi t.d. i sambandi við
hópefli og kommúnulif. Það virð-
ist sem stefnt sé að hópmeðvit-
undinni, en það er mjög hagstætt
fyrir þá aðila, sem ráða fram-
leiðsluháttum og kapitali.
Fromm lýsir nokkrum persón-
um sem haldnar voru „sadist-
iskri” árásarhneigð og leitast við
að skilgreina hvað varð til þess að
þeir sýktust. Þessar persónur eru
Himmler, Hitler og Stalin. Kafl-
arnir um Hitler er mjög itarlegi r.
1 bókarlok ræðir Fromm um úr-
kosti sem hann telur að séu fyrir
hendi til þess að hamla gegn
feigðargöngu mannkynsins. Góð-
ur vilji nógu margra og stöðug
skirskotun til mennskra kennda
og upplýsingar um ástandið eru
helstu úrkostirnir. Þótt bókin sé
mjög fróðleg og kenningar höf-
undar séu reistar á mikilli þekk-
ingu og raunsæi þá verður mann-
kyninu ekki bargað með góðum
vilja meðan „necrophilar” ráða
ferðinni.
sálkönnuðinum Erich Fromm og
heimspekingnum Buckminster
Fuller. Greinar eftir Birgi Svan
Simonarson, Egill Egilsson, Gutt-
orm Sigurðsson o.fl.
Einnig er i þessu fyrsta tölu-
blaði ljóð eftir Gunnhildi Heiðu
Axelsdóttir, Bardús og Sigurð A.
Magnússon og myndverk gerð af
Guðmundi Oddi Magnússyni..
Blaðið er ritstýrt af Guðmundi S.
Jónassyni og prentað hjá Offset-
tækni s.f. Það fæst i helstu bóka-
verslunum og er ákriftarslminn
29434 milli kl. 5—7.