Þjóðviljinn - 27.08.1978, Blaðsíða 7

Sunnudagur 27. ágúst 1978 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
Sl. mánudag, á tíu ára
árásarafmæli Sovét-
manna i Tékkóslóvakiu,
sýndi sjónvarpið leikna
heimi Idarmynd, sem
fjallaði um þriggja daga
verkfall starfsmanna
skipasmíðastöðvar í
pólsku hafnarborginni
Stettin. Þar með hélt
sjónvarpið áfram þeirri
hefð sinni, að sýna vest-
rænar sjónvarpsmyndir á
merkisdögum sósialista,
sem f jalla um hráskinna-
leikinn hið eystra. Þannig
var t.d. 1. maí minnst í
sjónvarpinu með sýningu
myndarinnar um þá
kyndugu Philby, Burgess
og Maclean, starfsmenn
bresku leyniþjónustunn-
ar, sem unnu sér það til
frægðar að gerast sov-
éskir njósnarar.
t einu síödegisblaöanna sagöi
Dóra Hafsteinsdóttir, þýöandi
in lágkúra innlimuö i sjálft kerf-
ið, þar sem metoröastiginn
byggist á auðmýkt, heimsku,
framtaksleysi, uppljóstrunum
og afskiptaleysi af hinum eigin-
legu kröfum og óskum almenn-
ings. Eiginleikar sem framtaks-
semi, umhyggjusemi fyrir þörf-
um borgaranna og sannleiks-
þorstieruhins vegar stórhættu-
legir þeim einstaklingi, sem vill
koma sér áfram innan kerfisins.
Véiasamstæður valdsins fram-
leiöa þvi einkar óheppilegt úr-
val leiðtoga og ráöandi manna,
bæöi innan rikisins og ekki sist
innan flokksins.
Þaö er þvi hættulegt fyrir þvi-
Jika ráðamenn aö láta undan
kröfum þeirra, sem aðhyllast
aukið frelsi og viðtækari borg-
araréttindi, þvi slikar tilhliör-
anir geta leitt af sér aukinn
þrýsting, sem getur oröiö aö
mikilli skriðu og ógnaö rikjandi
stjórnkerfi.
Kenningar af þessu tagi skoöa
sósialisma A-Evrópu sem þræl-
dóm og benda aðeins á eina
lausn: gagnbyltingu. Umbóta-
stefnu, eöa endurskoðun á rikj-
andi kerfi er gjörsamlega hafn-
Raunsæi
eða
rómantík
sjónvarpsmyndarinnar um
verkfalliö i Póllandi: ,,Þeir voru
aö mótmæla hækkuöu vöruveröi
I Póllandi. Komiö haföi til upp-
þota og nokkrir þeirra höföu
fallið. Þá var einnig sifellt veriö
að auka kröfur um vinnuafköst
starfsmannanna og m.a. birtar
skýrslur i blöðum um aö starfs-
mennirnir heföu lofaö auknum
vinnuafköstum”. Þetta er rétt
svo langt sem það nær. En aö
baki verkfallsins liggja þó öllu
flóknari þjóðfélagsaðstæður.
Prófessor 1 útlegð
Leszek Kolakowski heitir
pólskur heimspekingur. Hann
gegndi áöur prófessorsstööu viö
háskólann i Varsjá, en vegna af-
skipta sinna af svonefndri and-
ófsstarfsemi gerðist hann þyrn-
ir i augum yfirvalda og missti
stööuna 1968. Nokkru siöar fór
hann og eiginkonan i feröalag til
útlanda. Um likt leyti áttu upp-
þotin I Gdansk og Stettin sér
staö. Kolakowski, sem átti góöa
möguleika á þvi aö fylgjast meö
gangi atburöa, þar sem hann
var staddur utan landamæra
fööurlandsins, skrifaöi langa
greinargerö um endurskoöun á
þjóöfélagskerfi Póllands, og
möguleikana á slikri fram-
kvæmd. Greinargerðina birti
svo prófessorinn i Paris undir
titlinum „Von og vonleysi”.
Þessi ritgerð varö til þess, aö
hann gat ekki snúið aftur til Pól-
lands. Hins vegar tóku Bretar
honum opnum örmum og geröu
hann að prófessor i Oxford.
Okkur, sem búum viö vest-
rænt upplýsingadreifikerfi á
borð viö Islenska sjónvarpið,
gæti oröiö þessi ritgerö Kola-
kowskis nokkuö fróöleg lesning.
Kenningar um
steinrunnið kerfi
Kolakowski tekur fyrst fyrir
þær röksemdir, sem renna stoö-
um undir kenninguna um ó-
hagganleik rlkiskerfisins i Aust-
ur-Evrópu. Lítum nánar á þær.
í fyrsta lagi álita stuönings-
menn fyrrnefndrar kenningar,
aö hin pólitiska valdavél, sem
ræöur yfir allri framleiðslunni,
og sem er eini vinnuveitandinn,
mundi aldrei þola neinar þær
breytingar i lýðræöisátt, sem
skeröa vald kerfisins. 1 ööru lagi
mundi sú stjórn, sem situr viö
völd reynast ófáanleg til aö
leyfa upplýsingafrelsi og tján-
ingafrelsi, þvi þaö leiddi til
þess, að forustan missti
myndugleika sinn. Þá er ákveö-
aö. Kolakowski afneitar slikum
kenningum, og álitur þær ekki
aöeins óréttmætar, heldur einn-
ig hættulegar, þar sem þær geta
þjónað hugsjón uppgjafarinnar,
þar sem slík gagnbylting er ó-
hugsandi. Hann bendir á aörar
leiöir.
Allt eða ekkert
Aö dómi Kolakowskis, er
aldrei hægt aö ákvarða fyrir-
fram, hvert sé breytileikastig
þjóöfélagskerfa. óhagganleiki
stjórnarkerfis er einnig undir
þvi kominn hve mikiö þjóöiri
trúir á þennan stiröleika. Til-
gátan um þaö, aö eitthvert kerfi
sé óbreytanlegt byggist á af-
stööunni „allt eöa ekkert”.
Þessi kenning verkar sannfær-
andi á þá sem hafa vaxið upp
viö marxíska hefö, bætir
Kolakowski við, en hin sögulega
reynsla pólsku þjóöarinnar
hefur aldrei sannaö hana.
Aö áliti KólakowSkis byggjast
möguleikarnir á auknum um-
bótum i Austur-Evrópu einkum
á þvi, aö hin byrókratiska harö-
stjórn er þvæld i innri þversagn-
ir. Þarafleiöandi er þaö óhjá-
kvæmilegtaö þessar þversagnir
veiki kerfissamsetninguna.
Þetta er veigamikið, skrifar
Kolakowski, þvi þeir, sem vilja
umbætur innan sósialisks kerf-
is, geta byggt andstööuna ein-
mitt á þessum þversögnum.
Hverjar eru þá þær?
Fölsk
hugmyndafræði
Eftir dauöa Stalins breyttust
Sovétrikin úr einræöisstjórn i
fámennisstjórn. Þetta var nauö-
■
synlegt fyrir öryggi kerfisins og
þjóðarinnar þvi engan langaöi
til aö lifa i sifelldum ótta við aö
vera kastað i dýflissu eöa kálað,
ef leiötoginn gaf handarbend-
ingu. Hins vegar er ekki hægt að
sameina öryggisprinsipiö og
einingarprinsípiö, þvi þegar
haröstjórninni létti, mynduðust
óhjákvæmilega smáhópar, sem
voru uppá kant við kerfið, þótt
ekki bæri mikið á þvi út á viö.
Þetta er þó smá forleikur aö
fjölhyggju.
Ennfremur, ritar Kolakowski,
á sér staö árekstur milli þarfar-
innar á nýrri róttækri hug-
myndafræði og vonleysinu að
losna undan hugmyndafræöi
stalin-leninismans. Flestir
bera ekki hag hinnar opinberu
hugmyndafræði fyrir brjósti,
hvorki þeir, sem reka áróöur
fyrir henni, þeir sem græöa á
henni né þeir, sem veröa að búa
undir henni. Hún er engu að siö-
ur óhjákvæmileg, þvi vald ráða-
manna stendur og fellur með
þessari hugmyndafræði. Hin
eiginlega hugmyndafræöi er
hins vegar allt önnur. Hug-
myndafræöi Sovétrikjanna
byggist mikiö á þvi stolti aö
vera stórveldi meö alþjóöleg á-
hrif, og hugmyndafræöi Austur-
Evrópu byggist fyrst og fremst
á raunsæishyggju, i versta lagi
á hræðslunni viö sovéska skriö-
dreka.
Raunsæi
eða rómantík
Aö dómi Kolakowskis er vilji
fyrir hendi hjá valdhöfum kerf-
isins aö auka velferö þjóöanna i
Austur-Evrópu. Hins vegar
veröur erfitt að sameina aukna
framleiöslu, (sem er einungis
framkvæmanleg ef hæfustu sér-
fræöingarnir fá aö hafa áhrif á
gang mála) og rikjandi kerfi
sem tekur flokkstrúna framyfir
starfshæfileika.
Þeir, sem berjast fyrir um-
bótum, segir prófessorinn, geta
ekki búist við neinum skilningi
eöa mannúðlegri meöferö af
hálfu valdhafa. Hins vegar er
möguleiki á aö miða viö þver-
sagnir kerfisins, i þvi skyni aö
skapa flokksþrýsting, sem get-
ur upprætt rikjandi misrétti og
breytt þjóðfélaginu i ókominni
framtið.
Þetta var vonin, sem birtist i
ritsmiö Kolakowskis 1971.
Þessi málamiðlunarpólitik er
á engan hátt ný af nálinni i
pólskri sögu. Norski prófessor-
innJohan Vogt hefur skrifaö á-
gæta bók, sem heitir „Okku-
pasjon og statsfornuft”. Titilinn
mætti kannski þýöa „Hernám
og rikisraunsæi”. Þar rekur
hann m.a. sögu Pólalands og
drepur á, að þegar sagnfræö-
ingar skrifa um samskipti
þjóöarinnar og Sovétrikjanna,
noti þeir ákveöin hugtök. Raun-
sæi er stillt gegn rómantik, eða
raison d’etat kontra idelisma,
en þeir, sem eru landflótta, og
eru i stöðugri andspyrnu viö
rússneska björninn, nota gjarn-
an hugtökin landráð/þjóöernis-
hyggja.
Flestallir pólskir þjóöarleiö-
togar, sem stjórnaö hafa þjóö
sinni undir smásjá Sovétmanna
hafa orðið aö hugsa af raunsæi
og hegöa sér samkvæmt þvi.
Edward Gierek er engin undan-
tekning. Hann vissi, þegar hann
mætti til skrafs og ráöagerða I
skipasmiöastööinni i Stettin,
var hann að þræöa þetta ein-
kennilega og erfiöa einstigi milli
skyldunnar við Sovétrikin og
vilja pólsku þjóöarinnar. Þetta
er I hnotskurn aö vera mikill
raunsæispólitikus.
Við megum ekki heldur
gleyma þvi, aö umbótasinnar
eins og Kolakowski eru sósi-
alistar. Hugmyndir hans byggj-
ast ekki á gagnbyltingu eða á
ameriska draumnum. Hug-
myndir pólsku þjóðarinnar og
annarra Austur-Evrópuþjóöa
um betra samfélag grundvall-
ast ekki heldur á kapitaliskri
þjóðf élagsby ggingu.
Þetta væri lýðræöissinnaðri
hægriæsku á Vesturlöndum
hollt að hafa i huga. Eöa eins og
fulltrúi pólsku byltingar-
stjórnarinnar i London, Alex-
ander Wielopolski, orðaði þaö
fyrir rúmum 130 árum:
„Viö fyrirlitum hina ómerki-
legu samúö, ódýru frasa og allt,
sem þessi viöhafnarmikla þjóö
nefnir rétt pólsku þjóöarinnar;
þessar rytjur, sem hin
evrópska miskunnarsemi kast-
ar til okkar, en sem geta hvorki
hulið sár okkar né ör.”
—IM
sunnudagspistill Jmnnh eftir ingólf margeirsson
Erfðagallar
aukast stöðugt
Einn af þekktustu erföa-.
fræðingum Sovétrikjanna hefur
skýrt frá þvi að tala þeirra
barna sem fæöist meö erföa-
galla hafi tvöfaldast á siöasta
aldarfjóröungi, og sé orsökin
fyrst og fremst aukin mengun I
umhverfinu.
Þetta kom fram i AP frétt frá
Moskvu, sem danska blaðið
Information birti, en á mánu-
daginri hófst i Moskvu fyrsta
alþjóðlega ráöstefnan um
erfðafræöi, sem haldin er i
Sovétrlkjunum. Þessi ráðstefna
þykir nokkrum tiöindum sæta,
þvi aö lengi vel, meöan Trofim
D. Lysenko var mikið
átrúnaöargoö i visindum Sovét-
rikjanna, litu sovétmenn á
nútíma erföafræöi sem
borgaraleg falsvisindi. En á
siöustu árum hefur þetta ger-
breyst, og hafa sovéskir erföa-
fræöingar meö Nikolai P.
Dubinin i broddi fylkingar koll-
varpað öllum áhrifum Lysenkos
og fylgismanna hans. A ráö-
stefnunni sem nú er haldin eru
meira en 2000 erföafræðingar
frá mörgum löndum, þ.á.m. 200
Bandarikjamenn, og veröa 1700
visindaritgerðir teknar til
umræðu.
Þegar ráöstefnan var sett hélt
Nikolai P. Dubinin langt erindi
um erföagalla, og sagöi hann að
meöal helstu mengunarvalda
nútimans væru ýmis efni sem
gætuborist inn i frumur og eyöi-
lagt DNA-sameindirnar, en þær
ráöa erföum allra lifandi vera.
Sagöi Dubinin aö visindamenn
þekktu nú á dögum meira en
2000 efni sem gætu valdið erföa-
göllum á þennan hátt. I hverri
kynslóö fæöist ákveöin tala
barna með erföagalla, og 1956
var talið aö um 4% barna i
Bandarikjunum og öðrum
iðnaðarlöndum fæddust meö
slika galla. Ariö 1968-9 geröi
heilbrigðismálastofnun Sam-
einuöu þjóöanna rannsókn um
allan heim og reyndist þá tala
slikra barna vera nálægt 6%.
Siðusturannsóknina gerði nefnd
Sameinuöu þjóðanna, sem fjall-
ar um geislavirkni, áriö 1977, og
varð niöurstaða hennar sú aö
10,8% barna fæddust meö
einhverja erföagalla.
Dubinin varpaði siöan fram
þeirri spurningu hvernig túlka
ætti þessa stööugu aukningu.
Þótt hún kynni aö nokkru leyti
aö stafa af þvi aö nú eru til mun
fullkomnari aöferöir til aö finna
erfðagalla en áöur og skýrslu-
gerð hefur einnig aukist, taldi
hann samt aö meginástæöan
væri aukin mengun af völdum
efnasem breyttgeta erföaeigin-
leikum frumanna. Hann sagöi
siöan að þessi þróun væri mjög
varhugaverö og væri mann-
kynið komið inn á mjög hættu-
legar brautir. „Aukin eyöi-
legging þess liffræöilega grund-
vaDar sem öll tilvera manna
byggist á getur leitt til hnign-
unar alls mannkyns” sagöi
Dubimn.
Hann bætti þvi siöan viö aö
eitt meginhlutverk erföafræð-
inga nú væri aö finna leiðir til að
sjá fyrir þær afleiöingar, sem
mengun getur haft á erföir, svo
að unnt sé aö gera ráðstafanir
til úrbóta.
Ráð við rúm-
vætingum?
TEÍr AVIV 21/8 (Reuter) —
tsraelskir visindamenn telja aö
þeir hafi fundiö upp fullkomiö
ráö viö þvi þegar börn vætí, rúm
á næturnar: eru þaö elektronisk
náttföt.
I náttfötunum er næmur raka-
mælir, rafmagnsgjafi og bjalla.
Þegar mælirinn finnur fyrstu
merki um óeölilegan raka fer
rafmagnsgjafinn af staö og
sendir rafstraum sem valda þvi
aövöövarherpastsaman. Síöan
hringir bjallan og vekur barniö.
Þessiaðferöhefur veriö reynd
á tugum barna og gefið góöa
raun, sögöu visindamennirnir.
Aætlanir eru um aö framleiöa
þessi tæki til sölu innan
skamms.