Þjóðviljinn - 26.01.1979, Qupperneq 8
8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 26. janúar 1979. .
af erfendum vettvangi
Stofnandi Pahlavi-ættar var
Resa Sja. Ýmsar sögur ganga af
uppruna hans, meöal annars á þá
leiöað hann hafi ekki verið Persi,
heldur Kúrdi eöa jafnvel
rússneskurkösakki.Sú sögn er þó
llklega sprottin af þvi, aö Resa
Sja var höföi hærri en allur
iranskur lýður og þjónaöi þar aö
aukilengi I riddaraliöi, sem þjálf-
aö var aö siö kósakka, enda
rUssneskáhrifþá mikili Iran. Hið
rétta mun vera aö keisarinn sem
síöar varö hafi vaxið upp ein-
hversstaöar i fjallabyggöunum á
milli höfuöborgarinnar og
Kaspiahafs og að .foreldrar hans
hafi verið fátækir kotungar. Ung-
ur mksh Resa föður sinn og flutt-
ist móöii hans þá meö hann til Te-
heran, þar sem hann ólst upp i
eymdarhverfum suöurborgarinn-
ar. Oröinn stálpaöur gekk hann i
herinn og vann sig þar fljótt upp,
enda stór og sterkur, og þar kom
aö h ann varð æöstráöandi hersins
og tók sér keisaravöld með til-
styrk hans.
Fornar væringar
og nýjar
Resa Sja hefur veriö likt viö
samtimamann sinn, Kemai Ata-
turk i Tyrklandi, en einnig til að
mynda Pétur mikla Rússakeis-
ara. Hann var ósiðaöur hrotti til
orðs og æöis (átti til aö sparka i
klof ráðherrum sinum er honum
rann i skap viö þá), griöarlega
ágjarn og svældi undir sig þaö af
jaröeignum og lausafé rikisins,
sem hann girntist, en ekki verður
þvi neitaö aö hann var aö vissu
leyti umbótasinnaöur og leitaöist
viö aö koma á framförum eftir
evrópskri fyrirmynd og jafn-
framt gera rikiö sjálfstætt i raun.
tran var þá löngu staðnað, mú-
hameöskt miöaldariki og Bret-
land og RUsslandhöföuskipt þvi á
milli sín í áhrifasvæöi. Resa Sja
geröist nokkuö hlynntur Þjóö-
verjum og fékk hjá þeim ýmsa
aðstoð, liklega fremur vegna þess
aö Þjóöver jar voru upp á kant viö
Breta og Rússa en hins aö hann
hefði nokkra sérstaka elsku á
nasistum.
Fljótlega kastaöist I kekki með
Resa Sja og hinum sjiiska klerk-
dómi landsins, og hefur sú viöur-
eign staðið af meiri eða minni
ofsa fram á þennan dag og viröist
nú vera aö ljúka meö sigri klerk-
anna. Klerkarnir ýföust viö vest-
rænum nýjungum keisarans, sem
þeir þóttusts já aö stofnaði i hættu
andlegu áhrifavaldi þeirra yfif
almúganum, og Resa Sja vildi
fyrir sitt leyti fyrir hvern mun
knésetja klerkana.þareðhannsá
meö réttu aö þeir voru þvi nær
eins voldugir og sjálfur hann. Þar
að auki mun hann persónulega
hafa haft góða lyst á jaröeignum
klerkdómsins'. Vist er um þaö a6
hann fór ekki leynt meö hatur sitt
og andstyggö á klerkdómnum og
geröi honum allt til ills sem hann
treysti sér til. Faöir þess nú
heimsfræga manns Ajatolla
Komeinis, sem einnig var trúar-
leiötogi, var á þeim árum aö sögn
drepinn af keisarans mönnum.
Til þess aö efla andstööu gegn
klerkunum og trúarbrögöum
þeirra, komnum frá Aröbum, hlóö
keisari undír forntrú Persa,
kennda viö Saraþústru spámann,
og var það í fyrsta sinn sem Sara-
þústrumenn (af þeim eru nú aö-
eins eftir nokkrar tugþúsundir)
nutu slikrar velvildar af valds-
mönnum frá því aö Arabar lögöu
landiö undir sig á sjöundu öld.
Bæöi I tið Resa Sja og hins nú
landflótta sonar hans var lögö á
það mikil áhersla aö Iranir væru
„arfar” (þar I landi eru menn
ekkert feimnir við þaö orö), sem
sagt indóevrópsk þjóö og ættu
miklu frekar heima I hópi
Evrópumanna en múhameðskra
þjóöa, mælandi á arabisku og
tyrknesku. Hvaö söguna snerti
beindu þeir feögar sem mest þeir
máttu augum þegna sinna aö
Persaveldi fyrir tiö Múhameös-
trúar — Sassanidakonungunum
sem höföu i fullu tré viö Rómar-
veldi, og Kýrosi og Dariosi, sem
stofnuöu fyrsta heimsveldiö er
hægt var aö kalla þvi nafni.
Umboð frá dýrlingi
Rea Sja reyndist Bretum og
Sovétmönnum óþjáll i sföari
Þeir krefjast þess aö keisaradæmið sé endanlega huslaö.
Fall Pahlavi
œttarinnar
Múhameð Resa Pahlavi, annar keisarinn i röðinni
af Pahlavi-ætt, er fárinn úr landi — með skottið á
milli lappanna, orðaði einn fréttaskýrandinn það —
og yfirleitt er gengið út frá þvi sem visu að hann eigi
ekki afturkvæmt, þótt svo eigi að heita að hann sé „i
frii.” Þar með er liklega lokið sögu Pahlavi-ættar-
innar i hásæti írans og jafnliklegt er að hún verði
hin siðasta af f jölmörgum ættum konunga, keisara
og soldána allt ofan frá dögum Kýrosar mikla og
enn lengra aftur til að rikja i þvi landi.
Stytta af Resa Sja brotin niður
heimsstyrjöldinni, svo aö þeir
hernámu riki hans, settu hann af
en létu þess i staö son hans og
drottningar hans, ættaörar Ur
Kákasus, setjast i hásætiö. MU-
hameö Resa Pahlavi var þá ung-
menni og af f le stu m t alinn til lit ils
nýtur, enda enginn kraftakarl lik-
amlega eins og faöir hans. Á ár-
unum eftir striðið kvað allmjög
Keisari sá þar völdum sinum og
eignum hættu búna, en gat ekki
aö gert I bili og varö aö þoka Ur
landi, en 1953 skipulagöi banda-
riska utanrikisleyniþjónustan
(CIA) valdarán i Teheran og setti
keisarann í hásætið aö nýju.
Múhameö Resa er ekki opin-
skár prestahatari eins og karl
faöir hans, þvert á móti þykist
rikt sem haröráöasti einræöis-
herra og engum viljaö eftirláta
hlutdeild i völdunum, ekki klerk-
unum fremur en öörum. En þrátt
fyrir hrikalega óstjórn og taum-
lausa sóun á auði þessa rika þjóö-
félags hafa þó oröiö á þvi gagn-
gerar breytingar — og þær ekki
eingöngu til þess verra — i' tiö
Múhameös Resa. Gifurlegir
Erlendir rikiSborgarar flýja land
aðróttækum og umbótasinnuöum
hreyfingum, þjóðholl og til þess
aö gera lýöræöissinnuö stjórn
undir forustu Mossadeks nokkurs
reyndi aö ná oliunni, helstu auö-
lind landsins, úr klóm Breta, og
gera stjórnarfariö lýöræöislegra.
hann vera trúaöur sjiiti og aönjót-
andi sérstakrar handleiöslu af
hæöuirt. Segist hann hafa fengiö
þaö umboö frá einuin af dýrling-
um sjfftatrúar, sem vitraöist hon-
um — aösögnhans— Ibernsku. A
hinn bóginn hefur hann alla tiö
fólksflutningar hafa oröiö Ur
sveitum I borgir, sérstaklega til
Teheran, stórfelld tæknivæöing
hefur átt sér staö, og þótt meira
en helmingur landsmanna sé enn
ólæs, hafa I borgum aö minnsta
kosti oröiö miklar framfarir i
fræöslu og menntun. I Teheran
1969vakti þaö athygli undirritaös
aö bókabúöir voruá hverjuhomi,
og var honum sagt aö þær heföu
rokiö upp eins og gorkúlur slöustu
fimm árin eöa svo. Þar var ekki
aöeins aö fá bækur á persnesku,
heldur og I stórum stil á Utbrádd-
ustu vesturlandamálum, einkum
ensku. Og iranskt æskufólk virö-
ist áberandi fróöleiksfúst og opiö
fyrir upplýsingum af öllu mögu-
legu tagi.
Tvær miljónir á
mótmælafundi
En þótt ýmsu hafi þokaö til
betri vegar I tran i tið Múhameös
Resa, þá vegur þaö i augum
landsmanna skammt á móti
óstjórn og vanrækslusyndum. Og
ekkihefur dregið Ur andófi klerk-
anna gegn sjainum, nema siöur
sé. Þeir eins og aörir hafa óbeit á
harðstjórn hans og óstjórn, en
auk þess óttast þeir mjög aö vest-
ræn áhrif, sem stóraukist hafa á
marga vegu I stjórnartiö hans,
muni gera aö engu fom og gróin
itök þeirra i þjóðarsálinni. Og
vitaskuld munar þá i þau völd,
sem þeir höföu, áöur en gamli
Resa fór aö taka i lurginn á þeim.
Þá var talaö um tvær höfuöborgir
I Iran, Teheran og KUm (aöal-
bækistöö klerkdómsins). Allt
þetta hefur lagst á eitt til þess að
skapa einhverja þá viðtækustu
samstööu gegn þjóðhöfðingja og
stjórnarvöldum, sem sögur fara
af. Föstudaginn 19. jan. safnaöist
ótölulegur manngrúi — að sögn
sumra fréttamanna um tvær mil-
jónir — saman i Teheran, lýsti
konung konunganna afsettan og
kraföist þess aö „krúnuráðiö”,
sem keisari skipaöi aö fara með
vald sitt, og rikisstjórn Sjapúrs
Baktjar færu frá. Andstööuhreyf-
ingin, sem greinilega finnur nú
betur til máttar sins en nokkm
sinni fyrr, virðist staðráöin i þvi
aö slaka i engu á verkföllum og
öörum mótmælaaögeröum uns
siöustu leifar keisarastjórnarinn-
ar hafa verið upprættar og hiö
„Islamska lýðveldi”, sem Kom-
eini, ajatollar hans og múllar ætla
aö stofna, er komiö á fót.
Loðin svör um
„islamskt lýðveldi”
Aberandi er þaö, hve Komeini
sjálfur, aörir ajatollar og leikir
talsmenn andspyrnuhreyfingar-
innar eru loðnir i svörum, þegar
þeir eru inntir eftir þvi, hvernig
þetta i'slamska lýöveldi veröi.
Inntakiö i málflutningi þeirra er .
einna heist þetta: Þegar keisar-
inn fer og Komeini kemur veröur
allt gott. Þá stofnum viö okkar
islamska lýðveldi, sem verður
hamingjuriki, byggt á lögmáli
Islams og án allra vestrænna
vandræða. Komeini og talsmenn
hans segja að klerkarnir muni
ekki gerast ráöherrar eöa stjórn-
sýslumenn yfirhöfuö (sem lika
væri andstætt meginreglum
sjiita), en hinsvegar „hafa auga
meö” stjórninni.
Enn er alltof snemmt aö spá
nokkru ákveöiö um þaö, hvernig
slik stjórn myndi reynast, ef hún
kæmist til valda. En andstöðu-
hreyfingin er jafn sundurleit og
hún er viötæk og fylgismikil.
Klerkamir hafa tamiö sér tungu-
takróttækra ogjafnvel byltingar-
sinnaöra umbótamanna til þess
aö afla sér fylgis þeirra, en einnig
má benda á aö samkvæmt erföa-
venju eru sjlítar miklu siöur und-
irgefnir stjórnarvöldum en
súnnitar, hinir „rétttrúúöu” Mú-
hameöstrúarmenn. En einnig er
varla vafi á þvi aö á bak viö vig-
oröajatollanna um róttækar um-
bætur og lýöræöi leynist einnig
heilmikiö ihald, aö maöur segi
ekki rammasta miöaldaaftur-
hald. Andstaða þeirra viö þá
Pahlavi-feöga beindist frá upp-
hafi meöal annars gegn marg-
háttuðum vestrænum nýjungum,
sem óne.itanlega voru til fram-
fara. Enn á þvi eftir að sjást
hvernig ajatollunum i KUm sem-
ur viö hinn „veraldlega” arm
andstöðunnar, sem aö miklu leyti
samanstendur af róttækum og
by ltingarsinnuöum mennta-
mönnum, þegar andstaöan hefur
aö fullu ogöllu náö völdum, ef svo
skyldi til takast. dþ.