Þjóðviljinn - 13.01.1980, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagurinn 13. janúar 1980.
Jólahaldiö er liöiö og eins og
jafnan áöur fyrst I janúar sýn-
ast öll ánægjuleg tiBindi óra-
langt í burtu hvort sem litiB er
fram eöa til baka. ÞaB rignir,
vindar gnauöa, og Geir Hall-
grimsson reynir aB mynda þjóB-
stjórn.
Vonir og
veruleiki
Islendingar reyna helst aö
skemmta sér viö aö halda
áfram um stund læröum deil-
um um þaö hvort nýr áratugur
sé byrjaöur eöa ekki. Það er
meinlaust gaman auðvitað. En
allt i kringum okkur munu
menn, vegna þess hvernig þeir
nota sin tungumál, telja að nýr
áratugur sé hafinn. Blöð hafa
byrjað að spá fyrir honum og
eru yfirleitt svartsýn. Ajatolla
Komeini og innrásin I Afganist-
an fylgja mönnum inn i nýtt ár,
eöa þann áratug sem Islending-
ar vilja skjóta á frest, og þykir
hvorugur förunauturinn spá
góðu, sem vonlegt er. Þetta
tvennt sem nú var nefnt er
reyndar staðfesting á þvi að
vonir hafi ekki ræst. Þegar
menn fyrir nokkrum árum
bundu miklar vonir við það, að
lönd i þriðja heiminum steyptu
innlendum harðstjórum, fornu
lénsveldi og höfnuðu þeim bií-
skaparháttum arðráns sem rik
og voldug stórveldi höföu
skammtað þeim — þegar menn
bundu vonir við slik tiðindi, þá
áttu þeir á öðru von en þvf að i
staðinn kæmi kierkaharðstjórn
eins og i íran, eða þá stórvelda-
ihlutun af nýjum toga eins og i
Afganistan.
Trú, vísindi
Á þriðjudagskvöldið voru
mættir i stjónvarpi nokkrir vis-
indamenn sem höfðu fengið
Nöbelsverðlaunin. Meðal þeirra
voru trúmenn, bæði gyðingar
og fylgjandi Múhameðs. Sænski
spyr jandinn sem stjórnaði þætt-
inum notaði tækifærið til þess að
spyrja þá hvernig þeir kæmu
heim og saman trúarhugmynd-
um og þeim staðreyndum sem
þeir styddust við i visindastarfi.
Þeir voru i svörum sinum helst
á þeim buxum, að engum væri
greiði gerður með þvi að reyna
að blanda saman þessum tveim
sviðum. Þeir vildu hvorki nota
visindin til að skjóta i kaf
„óvisindalegar” helgisögur og
likingar ritninga, né heldur
vildu þeir iðka andlega fimleika
i þvi skyni að tina til eitthvað af
visindalegum staðreyndum sem
gætu verið hentugar málsvörn
fyrir sína trú.
Það er ágætt að láta tslend-
inga heyra umræðu af þessu
tagi, einmitt vegna þess hve
iðnir þeir jafnan eru við að gera
sér graut úr fróðleiksmolum,
þjóðtrú og þvi sem eftir situr i
þeim af bibliusögum með þeim
afleiðingum að þeir sitja uppi
með eitthvert gutl i sinum and-
lega maga sem hvorki er tril né
heldur visindi. Þessi sérstæða
grautargerð getur þegar best
lætur verið þjóðleg skemmtun,
afþreying. En oftar er hún
hvimleið, þvi miður, ekki sist
vegna þess að henni fylgir
gjarna mikill sjálfbirgingshátt-
ur, hugtakaruglingur og jafnvel
siðferðileg ringulreið.
Að spyrja rétt
Við þetta getur lika tengst sú
árátta aösetja upp spurningar á
hæpinn hátt. Nú kemur upp i
hugann almanaksgrein sem
kollegi Sigurdór skrifaöi hér i
Sunnudagsblaðið fyrir viku.
Hann var snakkillur út I presta
og trúarleiðtoga vegna þess að
þeir teldu sig hafa fundið sann-
leikann um guð. Hvernig getur
einhver maður sagt: minn guö
er sá rétti? spyr Sigurdór.
Hvaða rétt hefur Sigurbjörn
biskup til að telja ajatollah
Komeini hafa rangt fyrir sér I
trúmálum? Og svo framvegis.
Nú er það i sjálfu sér ekkert
Um spásagnir
og óvissan tíma
undarlegt, aðmenn leiði hugann
að spurningum sem þessum:
með hvaöa rétti eru staðhæfing-
ar bornar fram? En framhaldið
verður allt 1 skötulfki nema
mennhafi það jafnan i huga að
staðhæfingar eru ekki allar
sama eðlis.
munks
rabbia.
og gyðingaprests,
Varfærni
En vlkjum aftur að visinda-
mönnunum sem fengu Nóbels-
verðlaun. Það hefur að þvi mig
Þegar visindamaður gerir til-
kall til að hafa rétt fyrir sér um
upphaf efnisheimsins, þá gerir
hann það væntanlega i ljósi
þeirrar þekkingar sem er sam-
eiginlegur starfsvettvangur
hans og annarra visindamanna
— um leið og allir gera sér grein
fyrir þvi að sú þekking er
breytileg eftir þvi sem rann-
sóknarmöguleikar breytast.
Staðhæfingar um „rétta” stefnu
i stjórnmálum eða félagsmálum
eru ekki bornar fram með öðr-
um „rétti” — en þeim, sem
verður til þegar leitað er sam-
nefnara fyrir hagsmuni ákveð-
ins hóps manna. Um leið og
menn fara aö láta eins og
stjórnmálabarátta sé visindi,
eins og stundum hefur gerst, þá
er voðinn vis. Staðhæfingar um
trúmáleruenn annarrar ættar;
þær eiga sinn „rétt” i upplifun
nokkurra eilifðarspurninga inn-
an ramma ákveðinnar hefðar.
Menn hafa áður fyrr reynt að
sanna eða afsanna trúarlegar
staöhæfingar með sama hætti
og þeir væru að fást við Pý-
þagórasarreglu eða efnagerð,
en árangurinn hlaut, eðli máls-
ins samkvæmt, að veröa skelfi-
lega rýr. „Hvert orö hans er
hlandkoppur og það vel fullur”
segir Heine i háðslýsingu sinni á
miðaldakappræðu kristins
minnir verið nokkuð fastur liður
i samræðu fyrirrennarra þeirra
sem einnig hafa verið sýndar I
islenska sjónvarpinu, að fara
með spásagnir. Við höfum um
skeið Úfað þá tima, að raunvis-
indamenn eru öðrum fremur
taldir búa yfir þeirri þekkingu
sem geri mögulegt aö segja
fyrirum framtiðarþróun a.m.k.
á vissum sviðum. Þeir vita
meira en aðrir um orkugjafa og
likur á þvi að hægt verði að nýta
þá með nýjum og hagkvæmum
hætti innan visstima —og af þvi
er að sjálfsögðu hægt að draga
ýmsar ályktanir.
Viðmælendur sem við heyrð-
um á þriðjudagskvöldið voru
óvenjulega hógværir i þessum
efnum. Þeir gerðu ráð fyrir
nýjungum i orkumálum, en fóru
ekki náið út i þá sálma. Þeir
Arna
Bergmann
skrifar
voru sumir óhressir yfir þvi, að
mengun og kjarnorkuslys hafi
skapað andúö á raunvlsindum,
en þeir viðurkenndu um leið aö
sú andúð væri eðlileg og það
væri ekki ástæða til þess að al-
menningur tryði sérfróðum
mönnum I blindni. Þeir voru i
nokkuð góðu jafnvægi og hvorki
hrokafullir né heldur auðmjúkir
fyrir hönd sinna fræða. Einn
þeirra mælti með þvi aö vis-
indamenn brytust út úr þrengsl-
um sérhæfingarinnar, legðu
nokkuð á sig til að eignast yfir-
sýn.
Beiskir drykkir
Raunvisindamenn sýndust sem
sagt hikandi viö að fara i spá-
mannskufla. En hvað um
stjórnmálafræöinga og hag-
fræðinga og það fólk? Þeir sýn-
ast einnig vilja segja heldur
færraen f ieira. Vinstri helming-
ur þeirra a .m.k. var bjartsýnn i
spásögnum sinum þegar siðasti
áratugur var að hefjast: unga
fólkið vildi brjóta niður fúnar
stoðir, þriðji heimurinn var að
vakna, Sovétrikinhöfðu sjálf sig
i endurskoðun, allt virtist þetta
hægstætt sósialisma sem menn
ekki þyrftu að skammast sin
fyrir. Niðurstaðan varð ekki
vonbrigðin eintóm, en samt allt
annað en glæsileg. Þeir sem
hafa sett traust sitt á borgara-
legt þjóðfélag, á lífsmagn
kapitaliskra úrræða hafa einnig
mátt svelgja beiska drykki.
Kannski skiptir það mestu,
hvort sem horft er til vinstri eða
hægri, að sameiginleg forsenda
bjartsýninnar, trúin á aukna
framleiðni og hagvöxt, hefur
orðiö fyrir mörgum skakkaföll-
um. Og endurskoðun sú, sem
vitundin um takmarkaða mögu-
leika mannkyns krefst, er rétt
að hefjast.
Næmi skálda
Stundum hafa skáld reynst
furðulega næm á það sem Iiggur
I loftinu, á það sem gerst gæti.
Oftast eru þeirra spásagnir þá
fólgnar I einhverskonar alls-
herjar hrollvekju og reynast
vissir hlutar hennar koma furðu
kunnuglega fyrir sjónir síöar.
Stundum er fyrst og fremst um
hliðstæður að ræða. Sala-
möndrurnar sem tékkneski rit-
höfundurinn Karel Capek lætur
leggja undir sig heiminn i skáld-
sögu frá fjórða áratugnum, eru
vissulega að nokkru leyti hlið-
stæður við sigurgöngu nasism-
ans á þeim tima — en þær reyn-
ast llka hliðstæða við þá tækni
sem fer úr böndum við mengun
eða I kjarnorkustriði. Einstaka
sinnum gerist það svo að rithöf-
undar segja fyrir óorðin tiðindi
með furðulegri nákvæmni.
Ég var einmitt um áramót að
lesa skáldsögu eftir rússneska
gyðinginn Ilju Erenbúrg, Julio
Jurenito, hún er skrifuð árið
1921.1 þessaribók.sem látin er
gerast um og i heimsstyrjöld-
inni fyrri, er meöal annars efnt
til ráðstefnu um útrýmingu
gyðinga — þetta er á þeim tima
skrifaö, þegar enginn hefur enn
heyrt Hitler nefndan. Auk
þess kemur fyrir I sögunni
bandariskur stórkapitalisti sem
Cool nefnist og selur hann bæði
Bibliur og vopn. I miðju striði
hefur hann komist yfir nýtt og
stórvirkt vopn til fjöldamorða —
en hann ákveður að biöa með
það til betri tima og nota það á
Japani! Þetta er i raun stór-
furðulegt: sagan er skrifuö eftir
styrjöld þar sem Japanir og
Bandarikjamenn voru banda-
mennoghúner skrifuð 44árum
áður ai bandariskir flugmenn
köstuðu kjarnorkusprengju á
Hirosima og Nagasaki.
Kuldaskeið
Erenbúrg gamli gafst löngu
siðar upp við að finna skýringu
á þessari forspá sinni. Verst er,
að bæði hann sem og þeir góðir
og vondir kvikmyndameistarar
sem nú gera stórslysamyndir
með heimsslitasvip virðast
helst næmir á skelfilegar hliðar
pólitiskrar þróunar og tækni-
þróunar. Við lifum ekki tima
fagnaðarerinda, hinnar já-
kvæðu útópfu. Við erum á held-
ur dapurlegum timamótum
þegar likur vaxa á köldum og
heitum striðum, bæði vegna
þess firnalega vopnamagns sem
til er i heiminum og svo vegna
þverrandi auölinda. Þeir sem
njóta vilja nokkurrar hlýju af
hugsjón um fegurra mannlif,
mega hafa sig alla viö til að tapa
ekki áttum. Þeir eru einnig
neyddir til að vera I stakk búnir
fyrir napurt kuldaskeið.
Arni Bergmann.
* sunnudags
pistiil