Þjóðviljinn - 15.04.1981, Page 8

Rætt við
Gislason,
frumherja
íslenskrar
kvikmynda-
áttræður
ur,,Siöast^ bænum i dalnum", f.v. Valdimar Lárusson, Þóra Borg og Jón Aðils
Listahatið
fatlaðra
Byggðalagsnefnd JC-Breiöholts hjálp og Sjálfsbjörg. Auk þess
hefur undanfarift starfað aö verk- sem margir einstakiingar innan
efni, sem hlotið hefur nafnið félagann a munu sýna þarna verk
„Listahátið fatlaðra” i Reykja- sin.
vík. Verður hún haldin I Alfta-
mýrarskúlanum i Reykjavlk dag-
ana 16.—20. aprii. Hér er um að
ræöa sýningu á hlutum og verk-
um eftir fatlaöa ásamt ýmsum
uppákomum, sem fatiaöir munu
annast. Meðal þess, sem til sýnis
verður er: Myndlist, handavinna,
höggmyndir, gull- og silfurmunir,
körfugerð og margt fieira. Þá
munu fatlaöir flytja tónlist og
ýmis önnur skemmtiatriöi.
Eftirtalin félög taka þátt I þess-
ari sýningu: Blindravinafélagið,
Geövernd, Heyrnleysingja-
skólinn, Landssemtökin Þroska-
hátfð” er fyrst og fremst sá aí
vekja fólk til umhugsunar un
málefni fatlaðra og hvers þetb
fólk er megnugt, þrátt fyrir fötlui
sina. Allur hagnaður af sýning
unni mun renna til þeirra félaga
samtaka, sem þátt taka I sýning
unni.
Eins og fram hefur komið ei
þetta eitt af verkefnum JC-hreyf
ingarinnar en þeir starfa nú undii
kjörorðinu „Leggjum öryrkjun
liö”- —SK
Gefa jbtluöum þjálfumrtœki
A 61. aðalfundi Verkstjóra-
félags Reykjavikur, sem hefur
innan sinna vébanda um 600 verk-
stjóra úr öllum starfsgreinum,
voru kjörnir i stjórn form.
Haukur Guðjónsson, ritari Anna
M. Jónsdóttir, gjaldkeri Jörgen
M. Berndsen, varaform. Högni
Jónsson og varagjaldk. Birgir
Daviðsson. Einar K. Gislason
sem veriö hefur i stjórn félagsins
i 18 ár og Rútur Eggertsson fri
farandi gjaldkeri báðust unda
endurkjöri.
Fundurinn samþykkti að gef
þjálfunartæki til Styrktarfélag
lamaðra og fatlaöra I tilefni af Ai
fatlaðra.
V.F.R. á þrjú sumarhús o
dvelja aö sumarlagi 30-35 fjö
skyldur i Verkstjórahúsunum st
til hvildar og ánægju.
Bakkabræður storma upp Bankastræti. Leikararnir voru Valdimar Guömundsson, Jón Glslason og Skarphéðinn össurarson.
Þaö er allt annað en bilbelti sem okkur
vantar til öryggis vid akstur.
Það eru endurbætt umferðarlög með
nánari útfærslu, eiik sá hrærigrautur
sem umferðarlögin eru nú
8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 15. apríl 1981

l|Hcl
ijfilœuíg
^amanm
pr
óskar Gíslason er átt-
ræður í dag, þótt ekki verði
það ráðið af útliti hans,
hreyfingum eða tilsvörum.
Þessi frumherji íslenskrar
kvikmyndagerðar býr enn
yfir þeirri skapandi for-
vitni sem rak hann til að
kaupa sér kvikmyndatöku-
vél árið 1925 og festa síðan
á filmu allt markvert sem
gerðist i bænum. Það var
ekki hlaupið að því að fá
viðtal við hann í tilefni
afmælisins — ekki af því
að hann væri ekki allur af
vilja gerður að tala við
mig, helduraf því að hann
var önnum kafinn. „Ég
þarf svo margt að út-
rétta", sagði hann, „en
komdu á mánudagsmorg-
uninn".
Loks er ég komin inn i stofu til
Óskars i Þingholtsstrætinu. Þetta
er ein af þessum stofum sem anda
frá sér hlýju og minningum.
Óskar kemur með pilsner handa
okkur og kveikir sér i smávindli.
„Ég hef ekki reykt sigarettur i
10—15 ár, „ segir hann,”. þetta
ku vera aðeins hollara”. Eg spyr
hann hvenær hann hafi fengið
kvikm yndabakteriuna.
— Ég held ég hafi alltaf haft
áhuga á kvikmyndum. Ég fór
mikið i bid þegar ég var strákur.
Fimmtán ára byrjaði ég að læra
ljosmyndun hjá Ólafi Magnús-
syni. Svo var það 1919 að verið
var að kvikmynda Sögu Borgar-
ættarinnar hér i Reykjavik. Þeir
höföu byggt kirkju og baöstofu á
túninu þar sem Iðnaðarmanna-
húsið ernúna og þangaö fór ég oft
tilað fylgjast með. Ég stalst til að
taka myndir úr fjarska, en það
var stranglega bannað. Svo
kynntist ég kvikmyndatöku-
manninum, sem hét Larsen, og
eftir það fékk ég að taka myndir.
Kynni min af Larsen hófust
þannig, að hann hafði beðið Ólaf
Magnússon að framkalla fyrirsig
prufur vegna kvikmyndarinnar,
ai Ólafur var önnum kafinn og
bað mig að taka þetta að mér.
Larsen gaf mér uppskrift að
framkallara og kom siðan alltaf
með prufur til min og ég fram-
kallaði. Þettavar nauösynlegt til
að sjá útkomuna hjá þeim, aðal-
lega vegna lýsingarinnar. Ég gat
svo notfært mér þessa kunnáttu
mina sfðar, þegar ég fór sjálfur
að taka kvikmyndir.
— Og hvenær gerðist það?
— Það var 1925. Ég var þá
búinn að læra, haföi verið i
Kaupmannahöfn og stundað þar
nám hjá Peter Elfdt, sem var
konunglegur ljósmyndari og jafn-
framt brautryðjandi i danskri
kvikmyndagerð. Ég hafði lika
fengið að fylgjast meö kvikmynd-
atökum hjá Nordisk film i Valby.
Svo kom ég heim 1922 og setti upp
ljósmyndastofu að Kirkjustræti
10 ásamt Þorleifi Þorleifssyni
eldra.
Keyptar „græjur”
En 1925 gerist þaö svo, að til
min á stofuna kemur Guðmundur
Daviðsson kennari. Hann átti
kvikmyndatökuvél og sýningar-
vél. Ég segi svona við hann: „Þú
ættir nú að selja mér þessar
græjur, Guðmundur”. Og það
Frá upptöku á „Nýju hlutverki” Óskar (t.v.) og Ævar Kvaran, leikstjóri, ræðast viö.
Þorleifsson yngri samdi fyrir mig
handritið að þessari mynd og
mörgum fleiri. Hann var lika aö-
stoðarleikst jöri. Þorleifur var
mjög klár strákur-, hann var ljós
myndari og svo laghentur að
hann stjórnaði leikmynda-
gerðinni fyrir mig — ég hafði
ekkert vit á trésmiöi eða þess-
háttar. Þorleifur hefur búið til
lágmyndir sem eru orðnar mjög
þekktar hér i bænum. En hann
var ógurlega litillátur, vildi
aldrei láta bera neitt á sér.
I Nýju hlutverkisegir frá göml-
um verkamanni sem getur ekki
hætt að vinna, þótt lúinn sé og
veikur. Óskar Ingimarsson lék
gamla manninn, og þau
Guðmundur Pálsson og Gerður
Hjörleifsdóttir léku son hans og
tengdadóttur. Þetta var fyrsta
islenska kvikmyndin þar sem
talið var tekið upp samhliða
myndinni.
Þegar íslenska sjónvarpið hóf
starfsemi sina var Óskar ráðinn
þangaö til að skipuleggja ljós-
myndadeildina, og starfaöi þar i
tiuár. Eftiraðhann hætti störfum
hjá sjónvarpinu efndi hann til
mikillar ljösmyndasýningar að
Kjarvalsstööum sumarið 1976.
Lokaspurningin til Óskars að
þessu sinni er: Hvað hefurðu
verið að fást við siðan? (Það er
augljóstað þessi sikviki maður er
ekki sestur i helgan stein).
— Ég hef nú mest verið að
dunda við að skrásetja ýmsar
filmur minar, sem ég hafði ekki
komist til að ganga frá áður. Nú
og svo kvikmynda ég enn....fyrir
sjálfan mig, á 16mm filmu.
Ég stend upp og þakka fyrir
mig, enda er Óskar farinn að gjóa
augunum á klukkuna. Hann á
sjálfsagt eftir aö útrétta margt i
dag. — ih
— Hvar eru myndirnar þfnar
geymdar núna? Eru þær allar I
þinni vörslu?
— Já, og þær eru flestallar
frummyndir. Ég á að visu kopiur
af Siðasta bænum I dalnum og
Reykjavíkurævintýri Bakka-
bræðra, enda hafa þær verið
sýndar oftast, fyrir utan
Björgunarafrekið við Látrabjarg,
en þá mynd á Slysavarnafélagið.
Ég hef verið að hugsa um að
sækja um styrk til að gera kopiur
af hinum myndunum.
Björgun
við Látrabjarg
— Var Björgunarafrekið gerð
eftir pöntun frá Slysavarnafélag-
inu?
— Já, þeir báðu mig að gera
mynd um björgun úr sjávarháska
og um starfsemi félagsins. 1
desember 1948, ári eftir að breski
togarinn Dhoon strandaði undir
Látrabjargi, var ég staddur fyrir
vestan og var að kvikmynda.
Þórður á Látrum, sem tekið hafði
þáttibjörguninni árið áður, skrif-
aði handrit fyrir mig og stjórnaði
tökunni, mjög klár maður. Og svo
gerist það sem Þórður kallaði
„lán I óláni” — það strandaði
breskur togari undir Hafnarmúla
við örlygshöfn. sunnanvert viö
Patreksf jörð. Björgunarsveitin
var þá öll með okkur I kvik-
myndatökunni, og það var lagt af
stað um leið og fréttin barst,
gengið alla nóttina og komið á
strandstaðinn um tiuleytið morg-
uninn eftir. Veður var mjög
slæmt, kafaldsbylur. En um leið
og við komum á strandstað var
linu skotið út i togarann og menn-
irnir halaðir i land hver á eftir
öðrum, og ég kvikmyndaði allt
saman. Þannig náöi ég raunveru-
legri björgun, sem var mjög lik
þeirri sem við vorum að fjalla
um, þ.e. björguninni við Látra-
bjarg.
Þegar fréttist um strandið og
að björgunin hefði veriö kvik-
mynduð buldu skeytin á mér úr
öllum áttum — allir vildu fá að
sýna myndina. En ég vildi halda
mig við handritið sem gert hafði
verið fyrir Slysavarnarfélagið og
fella björgunina inn i þá mynd,
sem ég gerði.
— Þú hefur þá ekki orðið ríkur
á þessu?
— Nei, ég fekk bara það sem
um var samið frá Slysavarna -
félaginu. Reyndar hafði ég sett
upp 20.000 krónur, en þeir
hækkuöu það upp i 30.000 vegna
þess að ég náði þessari frægu
björgun. Myndin var sýnd út um
alla Evrópu og ég frétti siðar að
hún heföi haldið Slysavarna -
félaginu uppi i tvö ár. Ég var
hæstánægður meö það — þetta
var mitt framlag til þessa merka
félags.
Nýtt hlutverk
— Sumar myndir þinar þekkja
allir, einsog t.d. Siðasti bærinn i
dainum og Reykjavikurævintýri
Bakkabræðra. En mig langar tii
að spyrja þig um mynd sem ég
hef aldrei séð, Nýtt hlutverk.
— Já, fyrstu talmyndina mina.
Hana gerði ég 1954. Hún var
svört-hvit og ég framkallaði film-
una sjálfur. Það var mjög þægi-
legt og heilmikill sparnaður. Ég
framkallaöi á kvöldin og gat svo
sýnt leikst jóranum, Ævari
Kvaran, árangurinn að morgni.
Nýtt hlutverk var gerð eftir
smásögu Vilhjálms S. Vilhjálms-
sonar. Hún var lesin i útvarpi og
mér leist vel á hana. Þorleifur
varð úr, að ég keypti þær af
honum. Kvikmyndatökuvélin var
kölluð Pathé Baby, og filmu-
stæröin var níu og hálfur milli-
metri, þ.e. svolitið stærri en 8
mm, sem nú er algengt. Filman
var lika ööruvisi að þvi leyti að
götin á henni voru á milli ramm-
anna, en ekki meðfram þeim
einsog nú tiðkast.
Á þessum tlma þurfti maður
náttúrlega að senda filmuna út i
framköllun og biða svo eftir henni
i mánuö eða meira. Mér leiddist
biðin og fór að pukra við að fram-
kalla sjálfur, bjó til einfaldar
græjurogþetta tókstbærilega hjá
mér. Kvikmyndatakan var mér
ennþá einsog hvert annað heima-
hobbi, ég var ekkert farinn að
sýna opinberlega. En ég kvik-
myndaði ýmsa viðburði I bæjar-
lifinu. Seinna varð ég fyrir miklu
óhappi þegar kviknaði i á háa-
loftinu hjá mér og megnið af
þessum filmum brann. Nú væri
hægt að stækka 9 1/2 mm filmuna
upp i 16 eða jafnvel 35 mm og
sýna hana hvar sem er, og
áreiðanlega hefði verið gaman að
eiga margt af þvi sem brann.
Seinna keyptiég mér 16 mm töku-
vél og sfðan hef ég tekið allar
minar myndir á 16 mm.
— Hver var fyrsta myndin sem
þú sýndir opinberlega?
— Það var Lýðveldishátiðin,
1944. Ég kvikmyndaði alla
hátiðina og framkallaði jafn-
óðum, þvi mér þótti nauðsynlegt
að sýna hana sem allra fyrst. Ég
vakti við þetta i þrjá sólarhringa
og frumsýndi hana svo i Gamla
biói, og bauð alþingismönnum og
ýmsum embættismönnum á
frumsýninguna. Myndinni var
ágætlega tekið og hún var sýnd i
uppundir hálfan mánuð i Gamla
biói.
— Og þar með varstu kominn
út i kvikmyndagerðina af fullum
kraft i?
— Já, næst gerði ég mynd um
sjómannadaginn, sem hét tslands
hrafnistumenn og svo kom
Reykjavlk vorra daga, sem var
frumsýnd i tveimur hlutum 1947
og 1948. Hún er mjög löng, eitt-
hvað um 6 timar i allt.
— Var þetta ekki erfitt, fjár-
hagslcga?
— Jú, þetta var óttalegt basl.
Enég gat alltaf fengið lánað ef ég
var orðinn blankur, og alltaf var
einhver sem vildi skrifa upp á
vixla fyrir mig. Svo samdi ég við
leikarana, að þeir fengju ekki
borgað fyrren ég væri byrjaður
að sýna myndina. Mér skilst að
þeir hafi sama háttinn á, ungu
mernirnir núna, a.m.k. sumir
hverjir.
Ungu mennirnir
— Vcl á minnst, hvernig list
þér á þessa ungu menn, sem eru
núna að gera kvikmyndir?
— Alveg ljómandi vel, og
myndirnar þeirra eru reglulega
góðar. Þeir hafa lika verið að
læra þetta erlendis i mörg ár,
flestir, og eru mjög klárir. En ég
er nú svo gamaldags, ef ég á aö
segja þér alveg einsog er, að mér
finnst ekki gaman að myndum
sem eru afstrakt. Mér finnst það
ekki eiga heima i kvikmyndum.
— Þú varst nú ekkcrt gamal-
dags þegar þú varst að taka
myndina Agirnd á slnum tima,
fyrir þrjátiu árum. Var hún ekki
sannkölluð frammúrstefnumynd
á þeim tima?
— Jú, sjáðu til, það er kannski
annaöþegar maöur er ungur. Jú,
það má segja það, aö Agirndhafi
verið frammúrstefnumynd.
______________Miðvikudagur 15. aprll 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
i dagskrá
Bílbelti á alls
ekki að lögieiða
Umferðarmál okkar hafa verið
og eru enn I slæmu ástandi.
Flestir geta verið sammála um
aö þar þurfi mikilla og skjótra úr-
bóta við. En hvað er mest aðkall-
andi? Sjálfsagt verða menn seint
sammála um það frekar en
annað, eöa hvað?
ökukennarafélag íslands hélt
fund fyrir nokkru og bauð á þann
fund yfirmanni Umferðarmála
ráðs til aö spyrja hann hvaö efst
væri á baugi I umferöarmálum.
Hann kvartaði um fjárskort og
húsnæöisleysi en sagði þó að
unnið væri aö þvi máli af fullum
krafti sem nauösynlegast væri og
drífa ætti i gegnum Alþingi á
þessum vetri. Þetta brennandi
áhugamál hans var að lögleiöa
bilbeltin.
Þá vil ég nefna fund klúbbsins
„öruggur akstur” I Reykjavik,
nú fyrir stuttu. Þar lýstu þeir svo-
kölluðu ráðamenn þvl yfir, að
málið væri svo til komið I gegn.
Það er stórmerkilegt hvaö við
hér á hjara veraldar erum sein-
heppnir með ýmsa svonefnda
„ráöamenn”, sem oft nota póli-
tiska aðstöðu til þess að komast I
valdastöður, og finnst manni
sumir þeirra litið hafa til brunns
að bera nema valdahrokann.
Hvað snertir skipulag gatna og
umferðarmála álit ég að við séum
meira en óheppnir, við erum aö
sigla hraöbyri inn i lögregluriki.
Umferðarmál okkar eru I þvi
ófremdarástandi að vart er hægt
aö sökkva dýpra. Og hvað er
gert? Ekkert. Þeir háu herrar,
sem sitja inni skrifstofum og
hugsa og „spekúlera”, virðast
ekki vera i takt við veruleikann
né skilja hvaö að er og hverra úr-
bóta þarf við. Þeirra verkefni er
að finna upp ný lög til að dreifa
athygli almennings frá þvi
ófremdarástandi, sem óvönduð
og óákveöin umferðarlög hafa
skapaö, svo og fáránleg túlkun
þeirra þ.e. afskiptaleysi lögreglu
af margvislegum brotum en
hreinar ofsóknir i sambandi viö
þaö, sem gefur sektir: meintan,
of hraðan akstur.
Nú er þaö svo, að ýmsar hefðir
hafa skapast hér I umferðinni,
sumpart vegna fáfræði og sum-
part vegna óákveðinna umferðar-
laga og úreltra. Við höfum tapað
af lestinni og fylgjumst ekki með
eölilegri þróun umferðarmála.
Kannski er það einmitt þess-
vegna sem þeir menn, sem ferð-
inni ráöa i þessum málum, vilja
nú láta aö sér kveöa? Nú skal
hengja hvern einasta Islending I
bilbelti. Ég skora á hvern einasta
alþingismann aö hugsa sig um
tvisvar áður en hann greiöir þvi
atkvæöi. Viö skulum athuga hvaö
þetta i raun og veru þýðir.
1 fyrsta lagi þýðir það mestu
skattheimtu, sem nokkurn tima
hefur þekkst á tslandi. Athugið,
aö nú munu ekki nema brot úr
prósenti allra landsmanna nota
beltin. Almennt mun yfirgnæf-
andi meiri hluti þjóðarinnar vera
andvigur slikri skikkan. Lög-
leiöing þýöir sekt. Lögleiðing
þýðir slys, meiri og alvarlegri en
margan grunar. Lögleiðing þýðir
að ef útaf ber og bilbelti eru ekki
notuð ganga tryggingarfélög á
lagið og ökumaður eða eigandi
bifreiðar er bótaskyldur fyrir
hverskonar slys og tjón. Lög-
leiöing þýöir aukningu á lögreglu
til að taka menn og sekta, en það
þýöir aftur fleiri slys og óhöpp,
eins og reyndar aðferðir lögregl
unnar við radarmælingarnar
gera nú þegar.
Þaö er allt annaö en bilbelti
sem okkur vantar til öryggis við
akstur. Það er endurbætt um-
ferðarlög með nákvæmari út-
færslu, ekki sá hrærigrautur, sem
nú er.
Hversvegna eru færustu menn i
umferðarmálum ekkert spurðir
um þessi mál? Til dæmis baul-
vanir ökumenn eins og leigubil-
stjórar? Er það kannski vegna
þess að þaö á að skikka þá til þess
að hengja hvern einasta mann i
bilbelti? Hvaö á leigubllstjóri aö
gera ef farþegi t.d. neitar að nota
bílbelti? Svar óskast. Hvaö á
leigubilstjóri að gera ef leigutaki
neitar að borga bilinn án þess aö
hafa notað hann? Hversvegna eru
ökukennarar ekki spurðir um bil-
beltin? Svarið verður það sama
og áöur hjá þeim háu herrum:
Það skal i gegn.
Fyrir nokkrum árum kom ég
þar að, sem fólksvagn hafði oltið
nokkrar veltur. Nokkru áður
sáust tveir menn sitja i framsæti
þessa bils. Þegar að var komið
var toppurinn — þakið —• lagt
niður og krumpað fast að sætis-
bökunum, stýriö „kýlt” inn I bak
framsætis, ökumaður lá endi-
lagur skáhalt eftir framsæti og
niður á gólf, með höfuðiö fjær
stýri en með f ætur skorðaða undir
stýri við ökumannssæti. Farþegi
lá á gólfinu aftur I. Þessir menn
sluppu óbrotnir vegna þess, aö
þeir voru ekki i bflbeltum.
Um tvo bændur veit ég, sem I
óhöppum lentu i vatni. Báðir voru
I bilbeltum og heföu drukknað ef
þeim hefði ekki tekist aö skera
þau af sér. Annar þessara manna
taldi þó kraftaverk aö þetta tókst,
svo aöframkominn var hann, og
vissi aðeins, að hann var með hnif
I vasanum og tókst aö ná honum.
Um eitt slys hef ég heyrt þar
sem fórnarlambiö tætti hold frá
beini á mörgum fingrum við aö
reyna að losna úr bilbelti niðri i
vatni. Maöurinn drukknaöi.
Ég skora á alla alþingsmenn að
ana ekki að óhappaverki sem
þessu. Abyrgðin er svo mikil að
réttara væri aö láta fara fram
þjóðaratkvæöagreiðslu um slikt
mál.
Vilhjálmur Sigurjónsson,
ökukennari.