Þjóðviljinn - 20.02.1982, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 20. — 21. febrúar 1982.
bókmenntir
r
Arni
Bergmann
skrifar
Sigfús Daöason:
Þórbergur Þórðarson
Andvari 1981
Þórbergur Þóröarson haföi
gaman af aö vitna til ummæla
um sem Þórbergur Þóröarson
hefur skrifaö undir, er hann ekki
bókmenntapersóna, uppdiktur
einhvers ágæts en ónafngreinds
höfundar sem kallar sig nafni
persónu sinnar?”.
Þetta heitir nú aö byrja á útúr-
dúr, en minnir kannski óbeint á
þaö aö þaö hefur ekki ýkja mikiö
veriö skrifaö um verk Þórbergs
Þóröarsonar (aö slepptum rit-
dómum sem oftast eru flýtis-
verk), aö minnsta kosti eru
samantektir um hann litlar aö
vöxtum og kenningasmiöi um
verk hans ekki langt komin ef
Lesandanum er boöiö aö tengja
saman nákvæmnisáráttu Þor-
bergs, sem er sprottin af viöleitni
hans eöa stefnuskrá sem er i senn
þjóöfræöieg og fagurfræöileg —
og svo lifsskilning sem tengist viö
guöspekihólfiö i Þórbergi. „Sam-
starfiö viö séra Árna veröur Þór-
bergi nokkurskonar próf, þraut
sem hann ákveöur aö inna af
hendi og gleyma sjálfum sér”,
segir Sigfús. ,,Ég held aö þessi
reynsla Þórbergs sé eitthvaö
skyld skoöunum hans um
persónuleikann, um blekkingu
persónuleikans eöa „múra
Hróður Þórbergs
og nytsemdin
prófessors Steblins-Kamenskis
um furður hans höfundskapar.
En sá ágæti Rússi sagöi sem svo i
bók sinni „Kúltúra Islandii”, aö
Þórbergur segði frá sjálfum sér á
bók rétt eins og hann væri upp-
diktuð persóna — það færi enginn
að segja frá sjálfum sér með þvi
háði og „hlutlægni” sem Þór-
bergur gerir, enn siöur væri
liklegt aö takast mætti aö finna i
raunveruleikanum mann sem
iéti rúmast i sér svo undarlega
blöndu af visindahyggju,
kommúnisma og hjátrú og „sú
persóna i verkum Þórbergs sem
ber hans nafn”. Og þvi, sagöi
Steblin-Kamenski „er rétt eins og
nútimafræöimenn spyrja hvort
persónur tslendingasagna hafi
verið til eöa ekki, alveg eins hægt
aö spyrja: er ekki Þórbergur
Þórðarson, sem frá segir i verk-
miöaö er viö þann háa sess sem
Þórbergur skipar i vitund lesadi
tslendinga. Og meöal annars
vegna þess er góður fengur i yfir-
liti um Þórberg og verk hans sem
Sigfús Daðason hefur skrifaö og
kom á prenti i Andvara fyrir
skemmstu.
Séra Árni
Þetta er ekki löng ritgerö, en
#furðu rúmgóö og örvandi fóöur
hverjum þeim sem reynir aö átta
sig á þessum kynjamanni Þór-
bergi. Til dæmis aö t.aka gerir
Sigfús ágætlegavei grein fyrir þvi
samstarfi séra Arna Þórarins-
sonar og Þórbergs, sem margir
hafa furðaö sig á fyrr og siöar,
samstarfi sem ber i senn vott um
iitillæti mikils rithöfundar og
einnig „þann ásetning aö brjóta
allar brýr að baki sér”.
persónuleikans" sem
nauðsynlegt sé að brjóta. Sam-
starfiö viö séra Arna hefur veriö
honum reynsla sem nálgaðist
„mystiska upplifun”: afhjúpaöi
ýmsa leyndardóma i fari okkar,”
segir hann.
Drumbsháttur
Sigfús minnir á, aö landfræöi-
leg, ættfræðileg, þjóöfræðileg
nákvæmni Þórbergs hafi oröiö
velgengni hans f jötur um fót, ekki
sist aö þvi er varöar Suður-
sveitarbálkinn. Merkilegt
reyndar að „margir þeir lesendur
sem Bréf til Láru og önnur rit þar
i kring öfluðu honum viröast hafa
tekiö heldur drumbsiega hverju
nýju riti frá hans hendi upp frá
þvi og að visu æviniega álitiö
siðasta rit stórum lakara þvi sem
á undan var komið”. Þetta eru
Þórbergur Þórðarson; svo sannarlega var rithöfundarferill hans ein-
kennilegur í laginu.
vist orð að sönnu hjá Sigfúsi. Eftir
að „Um lönd og lýöi” kom út var
spurt i þessu blaöi: „Menn voru
aö spyrja hver annan eftir lestur
bókarinnar hvort meistaranum
frá Hala væri nú tekið aö förlast”.
Og eitthvað svipaö haföi heyrst
fyrr. Þaö má vist rekja þaö af rit
dómum (sem oftast reyndu að
verða lofsamlegir undir lokin að
minnsta kosti), aö þegar menn
lásu Ofvitann söknuöu þeir upp-
reisnarandans i Lárubréfinu,
þegar séra Arni byrjaði að koma
út, þá sögðu þeir aö nær heföi
Þórbergi verið að halda áfram
með skemmtilegar sögur úr
Unuhúsi, en ekki eltast við svona
skringilegheit („Hvaöá maöur aö
gera við svona sögur?” segir i
ritdómi sem ég fletti upp á. „Veit
gamli maöurinn (séra Arni)
ekkert hvað hann er að segja?
Eða er hann að gera gys að
Virk mannúðarstefna
I nóvember i fyrra sendi hinn
þekkti danski rithöfundur Per
Stig Möller frá sér bók sem hann
nefnir „t ráðvendninni miöri”.
Þetta er fjóröa bindi i bókaflokki
sem höfundur hefur skrifaö um
nútimasamfélag — og þá hiö
danska fyrst og fremst. Hin al-
menna gagnrýna og mannúðar-
lega afstaöa, sem fram kemur i
bókum þessum, gerir þær fróö-
legar miklu fleirum en þeim
dönskum lesendahópum sem þær
eru fyrst stilaöar fyrir. „Midt i
redeligheden” er niburstaöa og
aö nokkru endurtekning á þvi efni
sem fram kemur i fyrri bindum.
Lifi óvissan
Per Stig Möller hefur máls á
svonefndri nýrri franskri heim-
speki. Hann gerir upp sakir viö
lokuð hugmyndakerfi eins og
hann telur marxisma og frjáls-
hyggju vera, og ber fram rök-
semdir fyrir þvi að bæöi leiði til
fjarstýringar á einstaklingnum.
Marxisminn með þeirri einstefnu
sem hann markar manneskjunni
braut eftir fyrirfram gefinni hug-
mynd um þaö hvernig maöurinn á
aö vera, og frjálshyggjan með þvi
aö marglofað frelsiö verður tak-
markalaust frelsi hinna fáu á
kostnað hinna mörgu. öndvert
þessum hugmyndakerfum setur
Per Stig Möller upp virka mann-
úöarstefnu, sem setur manneskj-
una I miöju og leggur áherslu á
þaö hve ólikir menn eru hver öðr-
um og að viðurkenning á þeim
mun sé forsenda þess að lýðræö-
isþjóöfélag eigi sér lif i vændum.
Ein helsta röksemd Per Stigs
Möllers er sú að enginn þekki
sannleikann, þvi aö hann er af-
strakt stærð, sem tekur lit eftir
þeim gleraugum sem i gegnum
þau er horft á hann. I stað þess aö
leggja sannleikann til grundvall-
ar skilningi sinum á mannlifi og
samfélagi ber mönnum aö ganga
út frá óvissunni. Sá sem fellst á
þessa óvissu hefur forsendur til
aö vera i raun umburöarlyndur
andspænis lifsskilningi og áform-
um annarra manna.
Höfundur telur að ekki aöeins
séu hugmyndakerfin sjálf háska-
samleg manninum heldur hafi
einnig hægfara skrið hans inn i
hið sósialtæknikratiska riki (svo
kallar hann Danmörku t.d.) oröið
til óbætanlegs tjóns. I staö þess aö
vera þjónustutæki fyrir þegnana
er rikiö oröiö valdaaðili, sem sér
um borgarana. Ýmis grundvall-
arverömæti mannleg eru horfin i
nútima þjóðfélagi — svo sem
miskunnsemi, bliöa, ósérplægni,
tilfinningin fyrir hinu fagra osfrv.
senn liöiö.
Jafnvægiog
athöfn
„Midt i redeligheden” er sterk
málsvörn fyrir hiö borgaralega —
en með þvi orði er þá alls ekki átt
við kyrrstöðu, enn siöur aftur-
hald. Per Stig Möller visar á bug
hverju tilboði um að fylgja út i
æsar hugtökum eins og frelsi og
jafnrétti og leitar jafnvægis, sem
aö hans áliti gefi einstaklingnum
mesta möguleika á að láta þaö
koma fram sem i honum býr —
um leiö og hann tekur ábyrgö
gagnvart heildinni, samfélaginu.
Þessi afstaöa leiðir til þess aö
hann setur stórt spurningamerki
við heföartryggð frelsishugtök
eins og t.d. einkarétt á fram-
leiðslutækjum. Sá réttur á sér
sögulegar forsendur, en það
ástand sem setti þann rétt er
senn liöiö.
Menn mega ekki heldur lita svo
á að meö borgaralegri mannúð-
arstefnu eigi menn viö óvirka af-
stöðu. Það er einmitt verið að
ræða um athöfn, og oftar en ekki
má rekast á oröin „herská mann-
úöarstefna”. Mannúöarstefnan
getur og veröur aö gripa (i bók-
stafiegri merkingu) til vopna til
aö verja sinn rétt frá árásum
fjandmanna mannúðarhyggju.
Frelsisvinir i borgarastyrjöldinni
spænsku eru teknir til fyrirmynd-
ar og hinir óvirku mannúöar-
stefnumenn i Þýskalandi eru
nefndir sem viti til varnaöar.
Hér er miklu efni þjappaö sam-
an á 144 blaðsiöum. Þaö leiöir af
sjálfu sér að þar er meira um
staöhæfingar en röksemdafærsl-
ur. Þetta dregur úr gildi bókar-
innar fyrir lesanda sem vill djúp-
tækari meðferð mála en gerir
hana læsilega þeim sem hefur
meiri þörf fyrir fótfestu.
Hinar þrjár
„Midt i redeligheden” er sem
fyrr segir siöasta bók i flokki. 1
hinum bókunum þrem geta menn
fundib röksemdafærslurnar og
þaö efni sem vinna má úr. Fyrsta
bindið „I leit aö horfinni mann-
eskju” — meb fróölegum undir-
titli „Um mannúðarstefnu og
andhúmanisma i stjórnmálum,
visindum og siöfræöi vorra tima”
— kom út árið 1976. Hún er i tveim
meginhlutum. I fyrsta lagi er þar
borin fram ýtarleg og skörp gagn-
rýni á marxismann og óbeint á
frjálshyggjuna og visaö til þess
aö skilningur beggja á manni og
samfélagi leiöi til bælingar á þvi
sem i manninum býr. Siðari hlut-
inn geymir lysingu á mannsmynd
spánýrra vísinda, sem leggur
áherslu á að maöurinn er einnig
lifvera búin vissum arfteknum
eigindum, sem ekki geta notið sin
i rikjandi þjóðfélagsgerö. Annað
bindi heitir „Lifiö i gaukshreiör-
inu”: Umhverfis fullgert samfé-
lag með tilbúna manneskju
(1978). Þar eru geröar upp sakir
við hverskyns tæknikratafjar-
stýringu á manneskjunni. Megin-
hugsunin er sú, aö enginn hafi rétt
til aö taka sér einkaleyfi á sann-
leikanum út frá frumhæföri inn-
sýn i dýpra samhengi, vegna þess
aö slik innsýn sé aldrei annaö en
endurspeglun á áformum þess
Per Stig Möller
sem aö verki stendur. Per Stig
Möller beitir sér af afli gegn hug-
myndum um aö nokkrir menn
(forystumenn) hafi fyrirfram-
vald til að leiða aöra til paradisar
sem þeir ákalla. Marxisminn
hvilir á þeirri metafisisku grund-
vallarhugmynd aö fáir útvaldir
geti séð framtiðina fyrir og geti
þvi leitt fjöldann. Dregnar eru
fram hliöstæður viö kristindóm-
inn og þvi fellur marxisminn sem
visindi og lendir á bás með trúar-
brögöunum. Marx gengur út.
Röksemdafærsla af þessu tagi
geta menn ekki látið ómótmælt út
frá marxisku og visindalegu sjón-
armiði.
Loks lýsir þriöja bindi verksins
„Trú, von, félagsskapur”: Um
það sem sundrar og þaö sem
sameinar (1980) valkostinum
andspænis sósialisma og frjáls-