Þjóðviljinn - 06.03.1982, Page 18

18 SIÐA — ÞJÖÐVILJÍNNHelgin 6. — 7. mars 1982.
Steinar Sigurjónsson skrifar
Mat manna á skáldskap er afar slikaforneskju sem i orðinu þulur þann dag i dag: að skáldskapur
viðkyæmt. Það, að meta skáld- íelst. hljdti þó að vera til meðal
skap.erekki hægt! sembeturfer, mannanna!
og sem betur fer mun það aldrei Það er varla hægl aö komast ,,Þegar við ljúkum lestri
takast að mæla hann við kvarða hjá að hugsa um það hið innra Mabinogion,” segir Nora Chad-
eða vog. Umfjöllun um hann virð- skraf i manninum sem biður um wik i bók um kelta, „kveðjum við
ist jafnvel krefjast meira ómaks sögur, undrast það, þrá það: hinn forna keltneska hugarheim.
nú til dags en hin eiginlega sköp- Menn eru allan timann að vona Við tilkomu hins norræna anda,
un hans. Þvi, nota bene, besti heim til sin, þess að fá dvöl i sem hverfði i burt hinu huglæga
skáldskapur er yfirleittsjálfkræf- frumbemsku sinni, dulvitund eða andrúmslofti kelta, þá er haldið
ur og fyrirhafnarlaus! fyrralifi: þess að fá að heyra sér inn á skipulagt umráðasvæði: þar
Frakkar hafa löngum verið sagða sögu. sem orsök og afleiðing fylgja
duglegirað rýna iskáldskap. Þeir Okkur lángar heim! hvort öðru með stærðfræðilegri
hafa fiindið nöfn á öllum gerðum Við eigum öll heima hjá þessum nákvæmni, þar sem atburðir
hans og ismað allt sem við skáld- forna þuli — og þángað reynum fylgja hver öðrum i rökréttu sam-
skap erkennt, og þeir hamast við við að halda, ef til vill alls óaf- hengi, þar sem hægt er að treysta
að frægja skáidin, svo að höggva vitandi, svo undarlegt sem það á grundvallað samhengi timans,
verður fleiri tré, þvi miður — og kann nú að vera. Og það má lika þar sem landfræðileg þekking
trsk sagnakona: „en hvaö verður þá um okkur sem enn og ávallt
lángar jafnt ákaft heim til hinnar tæru sögu...”
frægð ým sra ómerkilegra
núti'maskálda ætlar aldrei að
ljúka sér af.
Ekki haggastsamt skáldskapur
ýmsra irskra þula við það, enda
hefur duglega verið mokað yfir
þá. Maður veit að ýmis viðfræg
skáld þessarar aldar verða frem-
ur litilmótleg við hliðýmsra nafn-
lausraþula,semsagt hafa sögur i
fátæklegum hreysum Irlands,
það er allt og sumt.
Ef ég ættiað standa við slik orð
væri mér erfitt að reyna til að
skýra eitt og annað með orðum.
Einum og öðrum hættir við þvi,
verði hann heillaður af einu eða
öðru i manneskjunni og fær ekki
tjáð sig um slikt, að gefast upp
fyrir sjálfum sér — nema þá að
hann kunni að minnast á eitt og
annað sem hann verður i
ráðaleysi sinu að kalla eitthvað i
manneskjunni.en skilur þó ekki,
sem betur fer — og stendur þá lik-
lega á sama stað!
Það sem um er að ræða er
aðeins það aðáhrifinaf skáldskap
sumra þessara nefndu karla
heilla mann meir en allt sem
heillað getur, og sá seiður sem
um hugann sveimar verður með
engu móti metinn til orða, svo að
ráð mitt er aðeins það að njóta
þess að undrast.
Hver nennir að lesa hina umtöl-
uðu Valerya, Mallarméa og
slika? Þeir gera bara hávaða!
Eftir hálfa öld verða stórvirki
Proust og Joyce komin á grafar-
bakkann, en þá fer sturlað
mannkyn að leita sér huggunar
og réttlætingar og afsökunar hjá
þessum gömlu þulum, og mann-
kynið mun hrópa með gleðitár i
augum: Við erum þó menn! Við
höfum þó verið manneskjur! Og
við, sem kynnst höfum þessum
nafnlausu þulum, biðjum þvi
þessi lærðu og innantómu
nútimaskáld að hljóðna, þegar
þulurinn sest við eldinn; en þau
hljóta að sætta sig við það, þvi
ekki eru þau gædd þvi hinu
einstæða einhverju i manneskj-
unni, sem ég hef hugsað um sem
hið sjötta skilníngarvit.
Það hefur verið talað um sögur
sem gamlir þulir áttu að hafa
sagt, að okkur grunar að enn
þann dag i dag sé eitthvað um þá
talað, þótt fáir eða engir hafi
heyrt i lifandi þuli. En það er nú
svo að jafnvel þótt enginn núlif-
andi maður hafi heyrt i' sönnum
þuli, þá, þóttkynstur megi kalla,
heillast fólk þegar það heyrir
nefna, að það ágæta fólk sem ein-
att er að tala um skáldskap og
aldrei finnur beina leið til þessa
heimssins, en blindandi heldur að
hún liggi til nýjustu bóka — það
smitar ekki aðeins frá sér, það er
allt að tala um þennan gamla þul!
Það hefur eitthvað heyrst! er
skrafað innst i huga mannsins,
jafnvel enn þann dag i' dag, og
hann hefur grun um að heillandi
forneskjan sé að vekja hann til
lifsins. Ef slikur rómur væri ekki
einatt á flakki i dulvitund manna
væri skáldskapur einskis virði, og
allt er þetta hinum gamla þuli að
þakka!
Okkur varðar ekki ýkja mikið
um þær skáldsögur sem hvað
mest eru auglýstar nú til dags, en
um þær mega þeir annars tala
sem nenna þvi. Við erum að ræða
um lángtum æðri tilfinníngu fyrir
skáldskap, og nú er komið að
háspekilegri forvitnium manninn
og bókmenntirnar. Okkur varðar
um lifið, við erumupptekinaf þvi,
við höfum jafnvel ekki við að lifa
þvijog þess vegna, að þvi' er virð-
ist, fer allur þessi orðaleikur
fram : Við lifum alla ævi i þeirri
von að einhverjum óljósum
þorsta hið innra með okkur verði
svalað. Og þar sem þannig er
komið komumst við engan veginn
hjá þvi að hugsa um skáldskap.
Ef við vikjum nú til ira, þá
mættum viðöfunda þá af uppruna
sinum, sérstaklega þvi: að frum-
saga þeirra er öll i þoku! Við
þekkjum hvern þann háls sem i
öndverðu kom til þessa lands, en
irum er flest ein gáta um sinn
forna tima, og hversu heillandi
þaðer! Þeir fylltu þessa þoku litt
þekktum forfeðrum og byggðu
þeim dýrleg lönd neðan jarðar
sem ofan. Ef enn nánar er að gáð
má sjá áhrifin af irskum þokum i
sögum okkar, og þessi áhrif má
enn nánar rekja til þjóðflokks
sem nefndur erTutha de Danann.
Allt um það er þetta hugsanlegt.
Þeir danannmenn urðu til forna
að verjast innrás svokallaðra
milesiumanna, og þeir göldruðu
þokur á móti þeim svo að þeir
andskotar mættu vaða i villum.
Þessar galdraþokur blasa við i
nokkrum af fornsögum okkar, og
hvort eru þessir þætúr þeirra
ekki nokkuð kostulegir.
Einhverjar sögur voru sagðar!
hvislar hugurinn. Einhver átti að
hafa sagt sögu, og það er nóg;
menn stynja sem i leiðslu, þvi þá
grunar þetta óljóst, jafnvel enn
takmarkar mennska könnun,
þar sem menn og dýr haga sér
samkvæmt fyrirfram ákveðnum
lögum. Við hina fyrri skipan
meðal kelta greiddu öll slik mál
úr sjálfum sér og voru endur-
nýjuð að ráði mannlegs þánka,
ekki ávallt að lögum, en eftir
hefðbundinni umræðu skáldsins
eða þörf hans á að endurnýja efni
sitt. Minningin hverfir hlutum,
hið talaða orð er sveigjanlegra en
söguleg skráning. Ollu þessu var
óhjákvæmilega breytt við
kynningu skrifaðs máls. Við hina
rómversku hersetu i Gallíu, við
hin ágengu áhrif frá norrænu
fólki, varð breytingin alger.
Raunveruleikinn haslaði sér völl
og timinn var merktur með
tölum. Jafnt timi sem rúm urðu
vensluð hinni óhjákvæmilegu tak-
mörkun mannlegs hugmynda-
flugs, þekking fékk hliðstæða
merkingu við nákvæmni. Og hér
erum við komin að mótum hins
nýja heims.”
Þrátt fyrir mikið skipulag og
stórmikið ómak við að koma bók-
um á framfæri við okkur eru
skapandi bókmenntir með
óyndislegu yfirbragði í dag og
ekki nema fáar ef nokkrar sem
hafa til að bera slika mennsku og
slika einlægni að þeir nái að fá
okkur til að leggja eyrun við
þeim. Og það sem mestu ræður
um það að þær ná ekki að fánga
hugiokkarer einfaldlega það: að
þærgefa ekki, að þær hafa ekki til
að bera þá töfra eða þann seið
sem hinirnefndu þulir náðu (frá
Viö lifum alla
œvi í þeirri von
aö einhverjum
óljósum
þorsta hiö innra
með okkur
veröi svalaö...
upphafi irskrar sögu óslitið fram
á tuttugustu öld).
Ef ég er ekki að ljUga þessu!
Að visu kýs ég að verja mig
gegn hugsanlegri tortryggni
stakra lesenda og forðast sem ég
get að ræða hérna náið hinii
háspekilega þátt málsins: að hér
hljóti ekki aðeins þulurinn að
vera að verki, heldur ekki siður
þjóðin, þar með okkur næsta
óþekkt andrUmsloft sem með
henni rikti, likt þvi sem maður
verðurað ætla vegna tilorðningar
islendingasagna, sem hljóta að
hafa verið munnlegar fremur en
bóklegar, hversu mikið sem rætt
er um staka höfunda þeirra.
Þjóðin! Þjóðin! Og þetta læt ég
mér verða ofviða að ræða hér. En
sú hin óskýranlega töfraða ást
sem kviknað hefur i manninum
jafnvel til alls óþekktrar sögu,
slik ást getur ekki kviknað til
neinnar sögu sem skrifuð er á
þessum timum, og hún verður
ekki búin til fyrir markað. En hún
hefur orðið til! Hún kviknar enn
til sagna gamalla þula (og f jar-
lægðin við þá hjálpar þeim vissu-
lega!),og þessum elskendum má
sagan hafa verið illa heyrð, eða
jafnvel óheyrð, svosterkt er þetta
dulvitaða minni; en hér verður
ekki minnst á ýmis látbrögð og
svipi sem hljóta einnig að hafa
haft djúp áhrif á þá sem hlustuðu
á lifandi þuli.
Okkur lángar til þessa þular!
Okkur lángar að finna það undur
sem okkur grunar aðbúi i sjálfum
okkur, okkur lángar aðeins að
leiða okkur til okkar sjálfra. Þess
vegna viljum við gjarnan til
þessa þular — hvert annað ættum
við svo sem að vilja! — þvi hann
náði einhvern tima að vi'sa okkur
eitthvað áleiðis.
Þvi miður er li'til von til þess að
slikir sögumenn fái nokkurn tfma
framar að láta til sin heyra. Þeir
eru ekki lengur hér. Hina siðustu
þuli sem eftir voru á Irlandi hefur
sjónvarpið flæmt frá eldum sin-
um og þaggað niðri i þeim.
Raddirþeirra eru nú varla raddir
lifandi manna heldursuðar i þeim
rafmagnaður sjónvarpssónninn.
En okkur lángar heim! En við
erum ef til vill of lángt flæmd frá
okkar eigin lagi til þess að dirfast
að láta okkur rata hina réttu leið :
til þess eina lags sem hljóma
kann i strengjunum innra með
okkur og þulurinn einn kann að
slá? En jafnvel þótt við séum
mjög Ur lagi færð lángar okkur
samt enn til þularins. Okkur
lángar að lesa texta sem er þann-
ig að við getum sest róleg hjá einu
eða öðru orði (úr þvi við fáum
ekki framar að hlusta á lifandi
þul), ekki til að einblina á þau i
stöku lagi, heldur, og það eitt er
mikilvægt, til að gera horft i
krlngum okkur til fjarlægari
orða, i þeirri von þó að þau myndi
iokkur nokkurs konar tónlist, þar
með að fá einhverja andartaks
fróun. Við viljum umfram allt fá
tóm til að skoða orðin i' kringum
okkur — svo að við megum
undrast hvernig þau haga sér
hver við önnur, og hvernig það
verður til þess að sagan ljómi á
eftir okkur lángt frám á veg.
Þannig ætti að búa til orð i
bækur, til þess að maðurinn sé
ekki dæmdur til að vera andlaus
og einn meðal stakra orða: sem
er það að verða eftir á hinni eðli-
legu ferð lifsins um náttúruna,
þar m eð að geta ekki tjáð sig, sem
er einnig það að geta ekki lifað.
Svona einfalt er þetta: svona
umfángsmikið er það.
Ég leyfi mér að hugsa um það,
og spyrja, hvort skáldskapnum
var ekki stórlega spilltum leið og
kvikmyndin fór að búa sig til
ásamt öllum þeim fleðulátum
sem henni fylgja. Allt um það ann
hUn þulinum ekki sins gagn-
takandi skrafs, og þar með er
hann dreginn út úr hugarheimi
sinum, vatni skvett á elda hans —
og svo er hann flæmdur að hinum
gráa skermi.
Sá skáldskapur sem okkur er
boðinn I dag er oft jafn óyndisleg-
ur og hann er hávær, þvi hann er,
gagnstætt sögum þessara þula,
gersneyddur seiðmagni. Hann
má vel hrósa sér af þvi að vera
skorðaður eftir klárum reglum,
gott og vel, en það er lika það eina
sem hann getur státað af: hann er
lærður og klár, en hélaður samt.
Það er lángt frá þvi að hann sé
þesslegur að hann komi manni til
að reika um með höfuðið i skýj-
um. Þvert á móti þreytir hann
einatt hinn stöðugt þreyttari
mann og gerir hann enn innan-
tómari en nokkurn tima fyrr.
Hugsunarháttur vinsældanna
er orðinn flestu fólki svo þrálát-
lega kynntur að það er þegar
orðið stórslasað á likama og sál,
þrátt fyrir það að ýmsir reyni að