Þjóðviljinn - 15.01.1983, Blaðsíða 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 15. - 16. janúar 1983
upphafi kulda-
Erum við
skeiðs?
Hvað veldur því að köld skeið og heit skiptast á á
jarðkringlunni. Kínverskir vísindamenn hafa undanfarið
rannsakað veðurfarslýsingar sem til eru í Kína, allt að
3000 ára gamlar, og borið þær saman við stöðu himintungl-
anna og komist að þeirri niðurstöðu að þegar pláneturnar
í sólkerfi okkar séu í vissri afstöðu komi kuldaskeið á
jörðinni. Samkvæmt því má búast við að nú sé að hefjast
eitt slíkt kuldaskeið sem geti staðið í nokkra áratugi.
f
1
tímabil.
Kínversku vísindamennirnir,
sem stundað hafa þessar rannsókn-
ir, heita Ren Zhenqiu og Li Zhis-
en. Sá fyrrnefndi starfar við
geimvísindaakademíuna í Peking
en sá síðarnefndi við Stjörnuathug-
unarstöðina í sömu borg. Lykilat-
riðið í kenningu þeirra er að þegar
jörðin er öðrum megin sólar en
hinar pláneturnar skipa sér þétt
saman hinum megin sólar fylgi
kuldaskeið. Það er kallað sýnóda í
stjörnufræði þegar pláneturnar
skipa sér þannig saman. Það gerð-
ist síðast 2. nóv. s.l.
Ren og Li hafa reiknað út allar
sýnódur s.l. 4500 ár ogfundið út að
þær gerist að meðaltali á 179 ára
fresti en þó geti verið fæst 140 ár á
milli. Þá er átt við að allar plánet-
urnar liggi innan 90° horns á himni,
séð frá jörðu. Röð plánetanna er
þó ekki alltaf eins á himni þegar
slík sýnóda gerist heldur getur ver-
ið með ýmsu móti. Hún getur t.d.
verið Venus-Júpiter, Úranus, Sat-
úrnus, Mars, Merkúr, Plútó-
Neptúnus eða þá Júpíter-Satúrnus-
Venus-Neptúnus-Mars-Plútó-
Úranus-Merkúr. Einnig getur ver-
ið mismunandi hversu þétt þær
skipa sér saman. Sumar liggja
innan 40-45° horns en aðrar rétt ná
90° horni.
Síðan árið 2500 f.Kr. hafa 25
sýnódur orðið og sú sem varð 2.
nóv. s.l. var tiltölulega þétt. Þá
voru allar pláneturnar innan 65°
horns á himni.
Allt að 3000 ára
kínverskar heimildir
En hvaða heimildir höfum við
um veðrið allt frá árinu 2500 f.Kr?
Þær eru ekki mjög nákvæmar frá
elstu tíð. Þó eiga Kínverjar annála
t.d. um sérstaklega harða vetur
sem eru allt að 3000 ára gamlir. Að
öðru leyti verður að byggja á t.d.
árhringjum í trjám og jöklarann-
sóknum.
Elstu kínversku annálarnir eru
frá dögum Chou konungsættarinn-
ar frá árinu 1066 f.Kr. Mjög þétt
sýnóda (pláneturnar lágu innan 40°
horns) varð 21. mars 918 f.Kr. og
annálarnir skýra okkur frá geysi-
legri kuldatíð næstu áratugi. Þá
frusu stórfljótin í Kína. Hörðustu
veturnir voru 903 og 897 f.Kr. Að
loknu þessu tímabili komu nokkrar
tiltölulega hlýjar aldir en á því
tímabili urðu 7 sýnódur. Fimm
urðu að sumarlagi (á norðurhvel-
inu) og hinar tvær með stóru
horni.
Næsta þrönga vetrarsýnóda á
undan (40° horn) varð 30. jan. 1953
f.Kr. Um tímabilið þar á eftir eru
engar skrifaðar heimildir en rann-
sóknir á sjávarbotni, trjáhringum
og jökulkjörnum benda hins vegar
til mjög kalds tímabils í kjölfarið.
Af þeim 19 sýnódum sem hafa
gerst síðan sögur hófust í Kína voru
9 að vetrarlagi og sambærilegar við
þá sem var 2. nóv. 1982. Um ára-
tuginaeftireina þeirra er eyða í sög-
unni, en eftir flestar hinar eru til
skráðar sögur um kuldatímabil
næstu áratugi. Tvær þeirra voru
með stórt horn. Sú sem varð 12.
des. 449 f.Kr. var aldrei með
þrengra horn en 100° og sú sem
varð 11. jan. 269 f.Kr. var með 84°
horn. Skv. heimildum fylgdi
blönduð veðrátta þessum tveimur
vetrarsýnódum en hinum sem
þrengri voru fylgdu rakin kulda-
tímabil.
Sýnum úr Grœnlands-
jökli ber saman
Að sjálfsögðu verður að taka
fornum annálum með varúð því að
þeir lýsa ekki hitastigi en á síðari
árum hefur verið þróuð tækni til að
finna út hita langt aftur í tímann.
Fyrir nokkrum árum tókst dönsk-
um hópi undir stjórn Willi Dans-
gaard prófessors að finna upp íshit-
amæli sem finnur út hitastig þús-
und ár aftur í tímann með mæling-
um á ísótóbum frá Grænlandsjökli.
Grænland er á norðurhveli jarðar
eins og Kína og þess vegna er mjög
fróðlegt að bera saman niðurstöð-
ur Dananna og Kínverjanna. Það
kemur í ljós að kuldatímabil á
Grænlandi og í Kína s.l. 1000 ár
fara saman.
Síðan árið 1000 hafa orðið 5 sýn-
ódur og það vill svo til að allar hafa
þær orðið að vetrarlagi og í öllum
nema einni hafa pláneturnar sést
innan við 65° horn frá jörðu.
Sýnódan 1665 og
kuldaskeiðið á eftir
Hinn 6. janúar 1665 varð þrengsta
sýnódan á þessu tímabili (45°
horn) og er það sú þrengsta s.l.
3000 ár. Næsta hálfa öld á eftir var
sú kaldasta sem um getur í sögunni
og hefur verið talað um Litlu ísöld í
því sambandi. Á þessu tímabili
urðu mjög hörð ísaár á íslandi og
kom fyrir að ísinn færi suður fyrir
land og inn á Faxaflóa. Á Englandi
fraus áin Thames sem er fáheyrður
atburður.
Víð sýnóda varð hins vegar 24.
jan. 1844 (86° horn) og í kjölfar
hennar kom ekki kuldatímabil
heldur miklu fremur hitaskeið sem
hefur gert 20. öld hlýrri en flestar
aðrar s.l. þúsund ár. Ef kenningin
um sýnódurnar er rétt virðist því
aðeins koma kuldatímabil séu þær
innan 70° horns og því harðari sem
þær eru þrengri.
Skv. mælingum Dansgaards og
félaga á borkjörnum úr Græn-
landsjökli koma öll kuldaskeið s.l.
1000 ár í kjölfar sýnódanna og á
u.þ.b. 180 ára millibili - með
undantekningu þó þar sem var sýn-
ódan 1844.
En þá má spyrja: Hvers vegna
voru fyrstu tveir áratugir 19. aldar
kaldir? Engin sýnóda var undan-
fari þeirra. Þar er talið eldgosum
um að kenna enda hefur engum
dottið í hug að staða plánetanna
hafi ein áhrif á veðurfar á jörðinni.
Samt er það skrýtin tilviljun að það
eru nákvæmlega 180 ár frá því að
þetta kuldaskeið hófst og þar til
sýnódan 2. nóv. s.l. varð.
Frá árinu 1000 til 17. aldar kóln-
aði loftslag smám saman og náði
það hámarki í fyrrnefndri Litlu
ísöld. Eftir það hefur farið hlýn-
andi og á því tímabili varð sýnódan
1844 þar sem pláneturnar voru til-
tölulega langt hver frá annarri
séðar frá jörðu. Kínversku vísind-
amennirnir hafa sett upp töflu þar
sem stærðin á horni hverrar sýnódu
er í öfugu hlutfalli við hitastigið á
kuldaskeiðinu sem kemur í kjölfar-
ið. Þessi tafla er í samhljóman við
niðurstöður frá Grænlandi.
Kínverskir vísindamenn hafa komist aö þeirri
niðurstöðu að staða plánetnanna á
himinhvelflnu stjórni hita- og kuldaskeiðum á jörðinni