Þjóðviljinn - 03.06.1983, Page 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN
Guðrún S. Fríðbjörnsdóttir skrifar_
Konur og
þ j óðf élagsþróun
í nýafstöðnum alþingiskosning-
um fengu kvennaframboðin öðru
sinni hljómgrunn með þjóðinni.
Konur þrefölduðu þingstyrk sinn.
Það er auðvitað mikilsverður ir-
angur og vonandi til frambúðar. Þó
er enn mikilsverðari hin þunga
undiralda póitískrar vakningar,
sem greina má að baki kvenna-
framboðunum og ná langt út fyrir
raðir þeirrar sem kusu þau.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að á því sem af er þessari öld
hefur íslenska þjóðfélagið breyst
úr kyrrstæðu bænda- og fiski-
mannasamfélagi í nútímalegt
iðnaðarsamfélag. En það eru
aðeins hugmyndir karlmanna sem
kunnar eru um þessar þjóðfélags-
breytingar, hugmyndir sem eru
mótaðar af lffsskoðun karlmanna,
bókmenntum þeirra, sagnfræði,
þjóðfélagsvísindum og fjölmiðlun.
Þessar hugmyndir hafa konur tekið
sem hárréttar og hinar einu mögu-
legu.
Þessi grein fjallar um völd
kvenna og til einföldunar verður
hér horft fram hjá stéttaeðli
þjóðfélagsins og einblínt á
hliðstæðu stéttaþjóðfélagsins, hið
kynskipta þjóðfélag. Reynt verður
að draga upp útlínur þeirra breyt-
inga sem orðið hafa eins og þær eru
séðar af konu og snerta konur og
rætt um félagslega stöðu og framtíð
þess hóps fólks, sem við innreið
iðnvæðingar og æ síðan, stundaði
ólaunuð þjónustustörf en hún er að
mörgu leyti önnur og verri en
launþega. Tekið skal fram að hug-
leiðingar þessar byggja ekki á sagn-
fræðilegum rannsóknum heldur á
tilfinningu minni fyrir þjóðfélags-
þróun aldarinnar.
Bændasamfélagið
í mjög grófum dráttum lítur
bændasamfélagið gamla þannig út í
augum nútímamanns: Karlmenn,
þ.e. bændur og karlkyns hjú þeirra
sjá um öflun hráefnis, en konur,
bændakonur og kvenkyns hjú
þeirra sjá um fullvinnslu þess. Á
búunum unnu karlmenn gróf og til-
tölulega fábreytt störf en störf
kvennanna voru flóknari og fín-
gerðari. Karlmenn réru til fiskjar
og stóðu fyrir flestum störfum utan
húss, öfluðu heyfanga, gættu fjár,
byggðu hús og stunduðu smíðar.
Konur mjólkuðu og unnu smjör,
skyr og osta úr mjólkinni, bjuggu
til slátur og stóðu fyrir allri matar-
gerð, unnu allar ullarvörur og allan
fatnað, tóku á móti börnunum og
ólu þau upp og kenndu þeim verk-
mennt og sáu þannig um að við-
halda samfélagsforminu frá kyni til
kyns, konur hjúkruðu sjúkum og
öldruðum.
Með tæknivæðingunni er farið
að flytja mjólkina í mjólkurbú og
vinna hana þar af mjólkurfræðing-
um sem eru karlmenn, seinna
koma til sögunnar mjaltavélar á
búunum og nú mjólka konur ekki
lengur. Karlmenn stjórna nú allri
matarframleiðslu í verksmiðjum,
bakaríum og meiriháttar mötu-
neytum og eldhúsum en hafa konur
sér til aðstoðar, ullin er flutt í ullar-
verksmiðjur og unnin þar og karl-
menn stjórna þeim verkum, barns-
burður verður nú vísindagrein
karlmanna, sem fara með yfir-
stjórn fæðingarheimila og karl-
menn skipuleggja og stjórna upp-
fræðslu barnanna í samræmi við ört
breytilegar kröfur vinnumarkaðar-
ins, karlkyns læknar stjórna hjúkr-
un sjúkra og aldraðra og hafa við
hlið sér kvenkyns aðstoðarfólk.
Allt frumkvæði hefur verið tekið úr
höndum kvennanna.
Vakning 1970
Þannig var í stórum dráttum á-
standið um miðja bessa öld og
lengur, allt fram undir 1970 en þá
verður fyrst vakning meðal kvenna
svo um munar. Á þessu tímabili
háðu konur þó harðvítuga baráttu
fyrir lagalegu jafnrétti og fengu
það. Við getum í stórum dráttum
sagt: Konur áunnu sér lagalegt
jafnrétti en þær glötuðu áhrifum
sínum á uppfræðslu og mótun
barna sinna og þær glötuðu tækni-
þekkingu sinni og hlut sínum í
stjórnunar- og framleiðslustörfum
en sneru sér að ólaunuðum þjón-
ustustörfum, sem voru nauðsynleg
til að velferðarþjóðfélagið sem var
í mótun gæti risið undir nafni.
í bíéndasamfélaginu höfðu karl-
menn séð um að versla með fram-
leiðsluvöru kvennanna. Peningar
urðu æ algengari gjaldmiðill og í
upphafi iðnvæðingarinnar réðu
karlmenn fjármagninu. Þeir höfðu
einfaldlega peninga handa á milli
til að afla sér hinnar nýju tækni-
þekkingar. Karlmennirnir höfðu
fjárráðin samkvæmt hefð og tækni-
þekkingin skapaði fjármagn og gaf
peninga í aðra hönd. Þess vegna
yfirtóku þeir tækniþekkinguna.
Þeir héldu einnig verslun og stjórn-
sýslu. Eftir sátu konurnar, rúnar
allri kunnáttu og menntun sem
telst peninga virði á nútímavísu og
veifuðu af og til lagabókstafnum
fína um jafnrétti til menntunar,
embætta og launa. Áratug eftir
áratug gerður þær kröm sína að
sinni dyggð og snérust öndverðar
gegn allri tækni. Enn þann dag í
dag má heyra konur andmæla
tækni. Mér er það minnisstætt að
ég heyrði konu eina, borgarstjórn-
arfulltrúa í Reykjavík, lýsa því yfir
með þjósti síðastliðinn vetur að
hún hefði ekki vit á vél sem malar
malbik, rétt eins og þessi tiltölu-
lega einfalda vél væri undirrót alls
siðleysis í heiminum.
Ut á vinnumarkaðinn
Alla þessa öld höfðu konur giftar
sem ógiftar stundað vinnu utan
heimilanna og gengið að félags-
störfum við hlið karimannanna og
nægir að minna á verkakonurnar
og hlut þeirra í verkalýðsbarátt-
unni. En upp úr miðri öldinni fóru
konur að streyma örar út á vinnum-
arkaðinn. Þær yfirgáfu hina vernd-
uðu tilveru sína á heimilinum og
voru nú ofurseldar hinum ópersón-
legu öflum samkeppnisþjóðfélags-
ins þar sem hnefarétturinn birtist
þeim í gervi siðgæðishugmynda,
þar sem launum þeirra var haldið
niðri með tilvísun til framfærslu-
hlutverks karlmannsins. Þetta yfir-
bragð sem kynjamismunurinn
hafði af erfðavenjunni um náttúr-
lega verkaskiptingu varð til þess að
konur leituðu sjaldan réttar síns
þegar á þær var ráðist. Þó þekktist
það, en leið þeirra til réttlætis gat
orðið lagnsótt.
Við fyrirtæki eitt í Reykjavík
hafði kona starfað um árabil við
bréfaskriftir og þýðingar úr er-
lendum málum. Nú réðst sendill að
fyrirtækinu, karlmaður, og fékk
hann unsvifalaust hærri laun en
konan. Konan reyndi að rétta hlut
sinn en tókst ekki, en hún hafði
samvinnuskólapróf og nú tók hún
stúdentspróf og lauk námi í lög-
fræði og starfaði eftir það lengi sem
lögfræðingur í Reykjavík.
Konurnar tíndust út á vinnu-
markaðinn ein og ein og unnu þar
störf sín undir tvöföldu vinnuálagi.
Lífi þeirra stjórnuðu andstæð öfl,
til þeirra voru gerðar andstæðar
kröfur. Þær kröfur sem vinnu-
markaðurinn gerði voru mjög ólík-
ar þeim kröfum sem fjölskyldan
gerði til þeirra og sem þær sjálfar
gerðu til sín sem mæðra. Þær unnu
störf sín í skugga siðvenja sem voru
svo sterkar og samgrónar lífi kyn-
slóðanna að erfitt var að skilgreina
þær. Þessi andstæðu öfl, þessar
óskilgreinanlegu siðvenjur drógu
úr þeim kjarkinn og fylltu þær sekt-
arkennd sem gerði þær illa til sam-
keppni fallnar. Þær flökuðu fisk og
pökkuðu í frystihúsunum en karl-
menn brýndu hnífa þeirra, því að
það er ekki kvenlegt að brýna
hnífa. Þær hraðsaumuðu fatnað á
saumastofum, unnu í matvæla
iðnaði, stunduðu afgreiðslustörf í
verslunum, vélrituðu, unnu við
framreiðslustörf, skúruðu, gættu
barna á barnaheimilum og voru
hjálparfólk á spítölum. Verkkunn-
átta þeirra var arfur kynslóðanna
en ekki skólamenntun og störf
þeirra áttu það sameiginlegt að þau
voru illa launuð. Þegar konur
kvörtuðu var því svarað til að
svona hefði þetta alltaf verið og að
náttúran hefði ætlað kynjunum
mismunandi hlutverk.
Lærdómur síðustu
áratuga
Við konur verðum að grann-
skoða þjóðfélagsþróun síðustu ára-
tuga og rita um hana á okkar máli
og með okkar rökum. Það er hægt
að draga af henni einfalda lær-
dóma. Til þess að breyta valdahlut-
föllum þjóðfélagsins þurfa konur
að stunda atvinnurekstur. Þær
þurfa að hagnýta sér hina sérstöku
vöruþekkingu sína sem byggð er á
kvenlegri reynslu þeírra og leggja
stund á verslun. Þær þurfa að
stunda tækni og vísindi og kapp-
kosta að sétja sitt kvenlega svipmót
Ýmsar
konur
telja að
hin þver-
pólitíska
reynsla
þeirra
nægitil
stofnunar
stjórn-
mála-
flokks.
Vissulega
hefur það
alltaf
veriðtalin
prýði
hverrar
konu að
vera vel
menntuð.
Guðrún Sigríður Friðbjörnsdóttir:
konur hafa nú reynt mátt sam-
stöðunnar og séð að það er fleira
sem sameinar þær en það sem
sundrar þeim.
á tækniþróunina. Og þær verða að
stunda stjórnsýslu.
Upphaflega var það auðvitað
fjármagnsleysi kvennanna að
kenna að þær lögðu ekki út í
atvinnurekstur. Og svo var það
hefðin. Kynslóð fram af kynslóð
hafði það verið hlutverk karlanna
að afla en kvennanna að spara. Bú-
ið var að ræna konur frumkvæðinu
og það var erfitt að ná því aftur.
Síðast en ekki síst var það umhugs-
unin um hina sjúku og öldruðu. í
velferðarsamfélaginu varð það
hlutskipti kvennanna að vera
tengiliður milli hinna sterku þjóð-
félagshópa sem sköpuðu auðinn og
hinna veiku sem þurftu á umhyggju
að halda og voru þiggjendur.
En með bættum fjárhag almenn-
ings og aukinni þjónustu samfé-
lagsins ættu möguleikar kvenna til
þjóðfélagslegra áhrifa að aukast.
Víst grípa konttr ekki upp mikið
fjármagn í einum svip. En hægt er
að hugsa sér að samvinnuformið sé
það sem hentar konum einmitt nú
og að tímabært sé að virkja sér-
þekkingu kvenna með því að
stofna sérstaka samvinnuhreyfingu
þeirra. Sem dæmi um sérþekkingu
húsmæðra má nefna þekkingu
þeirra á matvælum. Það ætti að
liggja beint við að húsmæður sæju
sjálfar um innflutning og dreifingu
á þessum vörutegundum, svo og
iðnað.
í bændasamfélaginu var tækni-
þekkingin svo að segja eingöngu
fóigin í varðveislu vinnubragða.
Þetta tók vitaskuld jafnt til karla
sem kvenna. En nútíma tækni-
þekking gerði kröfu til nýsköpunar
sem aftur krefst sjálfstæðis, frum-
leika og dirfsku. Þessa eiginleika
gerðu karlmenn að persónuein-
kennum sínum en hafi konur reynt
að ávinna sér þá hafa þær verið
taldar frekar og framhleypnar og
mátt eiga von á harkalegum árá-
sum umhverfisins. Konur hafa
jafnan hörfað fyrir þessari hættu á
félagslegri útskúfun og skortur á
umræddum eiginleikum hefur
komið í veg fyrir að þær næðu ár-
angri í sjálfstæðum vísindarann-
sóknum til jafns við karlmenn.
Fyrst á síðustu 10-15 árum hafa
konur, að einhverju marki boðið
félagslegu mótlæti byrginn og helg-
að sig heils hugar vísindalegum,
listrænum og pólitískum viðfang-
sefnum.
Vissulega hefur það alltaf verið
talin prýði hverrar konu að vera vel
menntuð. En menntunin átti
aðeins að vera prýði hennar og
hugsanlega launaflokkur hennar
og aukageta á allra síðustu tímum.
Þess var aldrei vænst af konum að
þær beindu skapandi orku sinni að
samfélagslegum viðfangsefnum í
krafti menntunar sinnar. Þeim var
og er enn beint og óbeint refsað
fyrir slíka framhleypni.
En um 1970 verður mikil vakn-
ing með konum. Það mun órann-
sakað hverjar hinar raunverulegu
orsakir voru, víst bárust nýir
straumar utanlands frá en þeir
gripu sterkar um sig nú en áður.
Við getum sagt sem svo að fjöldi
hinna félagslega óvirku einstak-
linga á vinnumarkaðinum hafi nú
verið kominn yfir eitthvert ákveðið
mark. Það valdajafnvægi sem verið
hafði til staðar raskaðist, rót komst
á hugi kvennanna, hið kvenlega
sjálf breyttist eins og á einni nóttu
og konurnar tóku hver af anarri að
skilgreina stöðu sína sem þjóðfé-
lagsþegna. Á þeim liðlega 10 árum
sem liðin eru síðan þetta gerðist
hefur andrúmsloftið á Islandi
vissulega breyst á ævintýranlegan
hátt í augum utanaðkomandi. Hin
stöðnuðu sjónarmið um náttúrlega
verkaskiptingu og réttmæti kynja-
mismunar og forsendur framfærsl-
uskyldu eiga þar engan tilverurétt
lengur. Samt sem áður er ástandið
þannig á vinnumarkaðnum í upp-
hafi níunda áratugarins að aðeins
3% kvennanámeðallaunum. Kon-
ur eiga mikið starf óunnið í stéttarf-
élögum. Það er algjör réttlætis-
krafa kvenna að störf þeirra séu
metin að nýju og tekið tillit til hins
kvenlega reynsluheims þeirra og
að gengið verði út frá sömu meðal-
launum karla og kvenna.
Hin nýja
kvennahreyfing
Á fyrstu dögum og vikum hinnar
nýju kvennahreyfingar komu fram
hugmyndir um sérframboð kvenna
en var hafnað sem óraunhæfum.
En áratug seinna verða þær að
veruleika. Ýmsar konur telja að
hin þverpólitíska reynsla þeirra
nægi til stofnunar stjórnmálaflokks
enda séu hinir hefðbundnu flokkar
óárennilegir og ekki byggðir upp í
samræmi við óskir þeirra. Hér
verður ekki farið út í að reifa upp-
byggingu stjórnmálaflokka en
aðeins 20-35% meðlima þeirra
munu nú vera konur. Það er ekki
nægilega hátt hlutfall til að þær geti
haft veruleg áhrif á starf flokk-
anna. Hafa ber í huga að ef hefðin
hindrar konur í að ganga í flokkana
og vinna þar að málum sínum þá
hindrar hún ekki síður karlmenn í
að setja sig inn í sjónarmið kvenna.
Geta konur raunverulega búist við
að karlmenn geri það fyrir þær sem
~þær fá sig með engu móti til að gera
sjálfar? Er það jafnréttið? Er hið
viðtekna svipmót kvenleikans, hlé-
drægnin, feimnin, skoðanaleysið -
afleiðingin af aldagamalli undirok-
un - raunverulega svo þungt á
metunum í samskiptum kynjanna
að það hindri konur í að starfa með
karlmönnum á jafnréttisgrund-
velli? Mér hefur fundist andrúms-
loftið breytt. Hugarfar karla ekki
síður en kvenna breyttist til muna
með jafnréttisvakningunni um
1970.
Eins og áður er sagt þarf fram-
sókn kvenna að verða á öllum svið-
um til að valdajafnvægi samfélags-
ins breytist. Draga verður í efa að
kosning pólitískra fulltrúa úr
röðum kvenna ráði úrslitum þar
um. Við núverandi ástand eru þeir
aðeins fulltrúar hinna valdalausu í
þjóðfélagi þar sem karlmenn hafa
völdin.
Máttur samstöðunnar
Samt skal ekki gert lítið úr því að
konur reyni mátt samstöðunnar og
vissulega er hollt að við hugleiðum
það af og til að það er fleira sem
sameinar okkur en það sem sundr-
ar okkur. En afleiðingar undirok-
unarinnar mega með engu móti
verða pólitísk yfirlýsing okkar. Og
við ættum ekki að láta okkur nægja
að skipta um sæti við karlmennina
og yfirtaka valdastólana með nú-
verandi undirstöðum þeirra. Kon-
ur hljóta að leita að nýjum grund-
velli fyrir völdum og hann geta þær
því aðeins fundið að þær geri
reynslu sína virka á öllum sviðum
þjóðlífsins. Konan sjálf þarf að
breytast. Hún þarf að vilja gera
það sjálf sem hún ætlast til af karl-
mönnum. Völdin innan fjölskyld-
unnar þurfa að breytast, því að þau
móta hugmyndir okkar um vald-
svið kynjanna. Hinir hefðbundnu
stjórnmálaflokkar verða að
breytast. Völdin þurfa að taka mið
af reynsluheimi bæði kvenna og
karla sem nú verður sameiginlegur
reynsluheimur þeirra.
Konur hafa nú reynt mátt sam-
stöðunnar og séð að það er fleira
sem sameinar þær en það sem
sundrar þeim. Tímarnir eru
breyttir. Ekkert lýðræðisþjóðfélag
fær nú lengur risið undir nafni
nema það opni sig fyrir kröfum
þegnanna um jafnrétti. Nú þurfa
konur aðeins að fá að reyna að það
eru fleiri með þeim en þeir sem eru
á móti þeim.