Þjóðviljinn - 03.12.1983, Blaðsíða 15

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN He,8in 3 *4- desember 1983
Fyrlr nokkrum dögum rifjaði Morg-
unblaðið upp mál, sem f rægt varð
| fyrir20árumsíðan, þegar Heimdall-
' ur, félag ungra íhaldsmanna, lét
fremjarán tilaðkomastyfirskýrsl-
ur og einkabréf, sem kallað var SÍA
1 skýrslunar. Fyrir bæjarstjórnar-
; kosningar 1962 birti svo Morgun-
[ blaðið þessar stolnu skýrslur og aft-
! urfyrir Alþingiskosningar 1963og
| loks gaf svo Heimdallur þær út í bók
sem nefnd hefur verið „Rauða bók-
in“ og fræg varð á sínum tíma. Þar
sem mjög stór hópur fóiks man ekki
þessa atburði og hefur því aðeins
fyrir sér hina frægu einhliða túlkun
Morgunblaðsins á þessu máli öllu,
er við hæf i að ræða við tvo af þeim
mönnum sem fyrir 20 til 25 árum
voru félagar í SIA og áttu sinn þátt í
skýrslugerðinni um málið. Hvað var
SÍA, um hvað fjölluðu skýrslurnar
og hversvegna þótti íhaldinu svo
mikill fengur í stolnu skýrslunum?
Þjóðviljinn bað Hjalta Kristgeirsson
hagfræðing um að rifja þetta mál að-
eins upp og svara þessum og
nokkrum öðrum spurningum, svo
og Hjörleif Guttormsson alþingis-
mann en þeir voru báðir félagar í
SÍA.

Hjalti Kristgeirsson með SÍA bréfín og skýrslurnar, sem skipta þúsundum
SKYRSLURNAR
eru okkar „gerska ævintýri“
Hvað var SÍA ?
Hjalti Kristgeirsson var fyrst spurður um
hvað SÍA var í raun og veru og um skýrsl-
urnar frægu:
Sjáðu nú alian þennan mikla bréfabunka
sem ég hef hér fyrir framan mig, þetta eru
hinar frægu SÍA skýrslur og bréf sem við
féiagarnir skrifuðum hver öðrum á námsár-
um okkar víðsvegar í A-Evrópu á árunum
1956 til 1962. Ég hef nú ekki flett þessum
blöðum í yfir 20 ár, þannig að hér ægir öllu
saman óuppröðuðu, eins og ég kom með
það heim frá Ungverjalandi á sínum tíma.
Oft er nú kannski erfitt að greina á mili
hváð er skýrsla og hvað er einkabréf. Sjáðu
þennan pappír dagsettan í Hlaupsigum
(Leipzig) í nóvember 1958. Hérna er Hjör-
leifur Guttormsson að boða mér skýrslu um
innanlandsástandið í Austur-Þýskalandi og
um útgöngu „endurskoðunarsinnans“ Ak-
sels Larsens úr danska kommúnistaflokkn-
um, en þessi efni ætli þeir Þýskalandsmenn
að ræða á fundi hjá sér eftir 10 daga rétta.
Hann eigi von á skýrslu að heiman eftir fáa
daga og sé þar fjallað um málefni Æsku-
lýðsfylkingarinnar og nýlokið ÆF-þing.
Rætt við Hjörieif Guttormsson alþingismann
Það mætti okkur
engin glansmynd
Eins og Hjalti Kristgeirsson segir í
samtalinu hér að ofan mun uppruna
SÍA að rekja til námsmanna í A-
Þýskalandi, vegna þess að þar var
við nám fjölmennasti hópurinn í
einu landi. HjörleifurGuttormsson
alþingismaður var einn af stofnend-
um SIA og hann var fyrst spurður
hvarog hvenærfélagiðhafi verið
stofnað.
Félagið varð til einri sumardag árið 1957,
ég man ekki nákvæmlega hvenær, enda hef
ég ekki gögn þar um við hendina, en það var
uppá lofti hússins að Tjarnargötu 20 sem
við mynduðum með okkur félag nokkrir
námsmenn sem þá höfðum byrjað nám
austantjalds.
Flestir í
i Austur-Þýskalandi
Voru þáð fyrst og fremst flokksleg tengsl
Sósíalistaflokksins hér heima við flokka í
A-Evrópu, sem réðu því að þið fóruð til
náms í þessum löndum?
Vissulega hjálpaði flokkurinn til við að
koma okkur til náms í Austur-Þýskalandi,
því að engin stjórnmálatengsl voru þá milli
Islands og DDR, en við urðum að sækja
formlega um skólavist með öllu sem því
tilheyrir. Á árunum uppúr 1950 sóttu ís-
lenskir stúdentar mjög til V-Þýskalands og
munu um tíma hafa verið á annað hundrað
manns þar í námi sem var jafnvel fleira en í
Danmörku. Svo uppúr 1955 fóru menn
einnig að fara til náms í A-Þýskalandi í
auknum mæli. Var þar um að ræða bæði
háskóla- og tækniháskólanám. Flest munu
hafa verið um 20 manns samtímis við nám í
A-Þýskalandi. Ástæðurnar fyrir því að ís-
lenskir námsmenn leituðu til þýsku ríkj-
anna var fyrst og fremst sú að eftir stríð
höfðu verið byggðir þar upp nýtískulegir
skólar og eldri skólar endurbyggðir. Auk
Þar hafi gerst sá gleðilegi atburður að í
stjórnmálaályktun hafi verið krafist stjórn-
arslita, ef ekki verði staðið við samkomulag
stjórnarflokkanna um brottför hersins.
Svona eigi að vinna, segir Hjörleifur og að
svo mæltu biður hann mig vel að lifa, - það
er að segja: lifa í von um fleiri skýrslur! Og
víst léttu þessi bréfaskipti líf okkar „útlag-
anna“, segir Hjalti mér, nú 25 árum síðar.
Nú, en þú spyrð hvað SÍA var. í maí 1956
fékk ég bréf frá Moskvu, sem var svar við
bréfi frá mér og þar er komist svo að orði að
tillagan um stofnun „SÍU“, sem svo var
nefnt í bréfinu, hafi „fengið eindregnar
undirtektir allra þeirra íslensku stúdenta
sem hér eru staddir“. Ég hef það nú ekki
alveg hjá mér hvenær SÍA var formlega
stofnað, en hugmyndin er komin á loft
1956. Þá var þetta orð hugsað sem „sía um
síu“. Mun hugsunin hafa verið skammstöf-
un á Samband íslendinga austantjalds og
svo sá hálfkæringur að við hefðum síast
austurfyrir, hefðum sem sé farið í gegnum
þess var tiltölulega hagstætt fjárhagslega að
nema í þýskum skólum á þessum árum.
Námsstyrkir voru ef til vill ekki háir, en þeir
gátu létt mönnum róðurinn.
Á þeim árum sem ég var í A-Þýskalandi
við nám, var ekki mikið um stúdenta frá
öðrum Norðurlöndum en íslandi. Aftur á
móti voru margir stúdentar fá 3ja heimin-
um, svo og einnig frá Kína og N-Kóreu.
Annars gekk þetta dálítið í bylgjum eftir því
hvernig vinskapurinn var milli Sovétríkj-
anna og hinna svokölluðu sósíalísku ríkja.
Sem dæmi má nefna að 1961 hurfu kínver-
skir og albanskir námsmenn svo til alveg á
braut þegar kastaðist í kekki milli Sovét-
ríkjanna og Kína.
Veruleikinn var grárri
Heldur þú að dvöl ykkar austantjalds og
skoðanaskipti innan SÍA-félagsins hafi haft
mikil áhrif á ykkur íslensku námsmennina í
A-Evrópu?
Já, einkum dvölin, en einnig skoðana-
skiptin^ég er ekki í vafa um það. Sjáðu til,
Helgin 3.-4. desember 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 15
Rætt við Hjalta Kristgeirsson
um SÍA og skýrslurnar frægu
æði mikla síu. Síðar varð þetta formlegra og
félagið nefnt Sósíalistafélag íslendinga
austantjalds.
Segja má að starfsemi þessa félags hafi
fyrst og fremst farið fram í A-Þýskalandi,
enda voru þar lang flestir landar. Þeir hitt-
ust all oft og gerðu sér glaðan dag, auk þess
sem þeir ræddu alvarleg málefni og þá helst
pólitíkina heima á íslandi, í ljósi þess að
þeir voru allir sósíalistar og félagar í flokkn-
um heima. Auk þess sem pólitíkin almennt
var til umræðu hjá þeim. Síðan fóru þeir að
setja niðurstöður úr þessum umræðum sín-
um á blað og senda til félaga sinna í öðrum
löndum í A-Evrópu, sem þar voru við nám.
í þessu sambandi má geta þess að Hjör-
leifur Guttormsson fór heim til að sitja
flokksþing Sósíalistaflokksins einu.sinni á
þessum árum og skrifaði síðan um það
skýrslu, sem hann svo sendi okkur hinum.
Segja má því að félagið hafi fyrst og fremst
verið fyrir þá sem voru í A-Þýskalandi, en
við hinir nutum þess aðeins í bréflegu sam-
bandi. Við vorum því eiginlega bréflegir
meðlimir, eins og stundum er í „akadem-
ískum“ félögum.
Hversvegna svona
margir við nám?
Segja má að SÍA verði til vegna þess að
svo margir íslendingar voru við nám í A-
Evrópu á þessum árum. Og þá vaknar ef til
vill sú spurning hvers vegna við vorum
svona margir einmitt á þessum tíma, engir á
undan okkur og fáir síðar. Þá ber fyrst að
líta á það, að á þeim árum, sem ég og mínir
jafnaldrar vorum að ljúka menntaskóla,
var það ekki einfalt mál að komast í nám
erlendis fyrir þá sem ekki áttu stönduga að.
Sú aðstoð sem nú er við námsmenn var ekki
komin þá og velferðarþjóðfélagið íslenska
var skemmra á veg komið en nú er. Því var
ásókn af hendi ungs fólks að komast til
náms þar sem námsstyrkir voru, eins og var
í löndum A-Evrópu.
í annan stað voru þessi lönd svolítið að
opnast til vesturs eftir hið harða tímabil
ofstjórnar og ógnarstjórnar sem yfir þau
hafði gengið, á árunum um og eftir 1950. í
þriðja lagi nýtti forysta Sósíalistaflokksins á
Islandi sér sambönd sín í austurvegi til að
greiða fyrir því að námsmenn frá íslandi
fengju aðgangaðskólum í þessum löndum
og námsstyrkjakerfum þeirra. ísland naut
þarna, eins og stundum endranær, þeirrar
stöðu að vera talið vanþróað land. Við ís-
lensku námsmennirnir komum þarna á
svipuðum forsendum og fólk frá Afríku eða
Asíu. Hinsvegar var þetta fólk oftast af
tignu eða auðugu fólki í sínu heimalandi.
Ég get nefnt sem dæmi að herbergisfélagi
minn um langt skeið var af auðugri
kaupmannsætt í Súdan, móðurbróðir hans
var háttsettur í stjórnarráðinu og annar
frændi hans einn af hershöfðingjum lands-
ins.
Allir íslensku námsmennirnir, sem voru
við nám í A-Þýskalandi meðan það ríki var
ekki viðurkennt af vesturlöndum komust
þangað fyrir tilstilli þessara flokkslegu sam-
Hjörleifur Guttormsson
við fórum flest utan uppúr miðjum 6. ára-
' tugnum, róttækir námsmenn úr skóla.
Einkum voru það stúdentar frá Laugar-
vatni sem fóru þar fyrir, ég kom hinsvegar
banda. Svo var einnig með mig þegar ég fór
til náms í Ungverj alandi. Ég hygg hinsvegar
að námsmenn í öðrum A-Evrópulöndum
hafi komist þangað eftir venjulegum opin-
berum leiðum, fyrir tilstilli menningar-
sambanda á ríkisstjórnarplani. Samt sem
áður var það svo að námsstyrkirnir voru
ekki háir og í húsnæðismálum heldur bágt
ástand. Ég þykist vita að íslenskir náms-
menn í dag myndu ekki láta bjóða sér þau
kjör sem við bjuggum við.
Öll vorum við sósíalistar og flokksbundin
hér heima áður en við héldum til náms og
ásóknin í að fara til þessara landa í nám var
fyrst og fremst bundin við sósíalista. Því var
það afar nærtækt að stofna félag sósíalista
austantjalds eins og við gerðum. Og ég vil
taka það fram að við vorum aldrei að fara í
felur með neitt og vorum í raun eitt af þeim
félögum sem myndaði Sósíalistaflokkinn
hér heima, þótt við yrðum aldrei formleg
deild innan flokksins.
Innihald skýrsinanna
Þú spyrð um hvað þessar skýrslur okkar
fjölluðu. Fyrst og fremst eru þær hug-
leiðingar okkar um ástand mála á íslandi,
pólitík og annað og í öðru lagi fjölluðu þær
um ástand mála í hinum ýmsu löndum A-
Evrópu og áreiðanlega ekki í þeim stíl sem
valdhafar þar eystra hefðu talið sannan og
réttan og sér samboðinn.. Ég er ekki þar
með að segja að við höfum verið þess um-
komnir þá að kryfja þjóðfélögin þar eystra
til mergjar eins og æskilegt hefði verið. Við
vorum ungt fólk með litla reynslu og haldin
barnaskap í ýmsum greinum. Auðvitað
vorum við bjartsýn og við þóttumst alls-
staðar eygja von. Við vorum á því að þessi
þjóðfélög væru að þróast í rétta átt og rétt
átt að okkar mati var þjóðfélag allsnægta,
þjóðfélag lýðréttinda og þjóðfélag þar sem
allir gætu tekið og væru að taka þátt í fram-
þróuninni. Við vildum vera raunsæ og þótt-
umst skilja æði vel erfiðleika sem stæðu í
vegi fyrir því að framtíðarþjóðfélagið gæti
verið hér og nú. Við vorum þess fullviss að
þróunin yrði þessum þjóðfélögum hagstæð
og þarna væri í sköpun eitthvað sem kalla
mætti sósíalískt samfélag. Þess vegna
sögðum við í þá daga „Sósíalísku löndin“.
Það er hinsvegar ljóst að við vorum
leitandi, það kemur víða fram í skýrslum,
vorum að leita okkur áfram og vorum því
óhrædd að lýsa fyrir sjálfum okkur og fyrir
félögunum heima ýmsu miður fögru í þess-
um löndum.
Sem dæmi get ég nefnt skýrslu frá mér til
félaganna í A-Þýskalandi, en þangað fór ég
einu sinni í orlofi mínu, en þeir fengu hins-
vegar aldrei vegabréfsáritun til að koma til
mín þó oft væri eftir leitað. Ég er í skýrsl-
unni að skopast að kosningum í Ungverja-
landi 1958, þetta voru dæmigerðar 99%
kosningar og ég tel þær í skýrslunni með
öllu marklausar. Ég segi þar á einum stað
að það hafi verið nokkur brögð að því í
borgunum að menn hafi farið inní kjörklef-
ann til að brjóta kjörseðilinn saman, en úti
á landi hafi menn yfirleitt stungið honum
Sjá næstu síðu
úr MA. Við vorum auðvitað með róttækar
hugmyndir og nokkra glýju í augum varð-
andi ríki A-Evrópu og þær vonir sem menn
tengdu við þau þjóðfélög, sem þá voru að
rísa úr rústum styrjaldar. Á þessum tíma
var kaldastríðið í algleymingi og menn
skiptust mjög ákveðið í fylkingar, ungir
jafnt sem aldnir, í sambandi við afstöðu til
heimsmála. .
Sá veruleiki sem við kynntumst austurfrá
breytti áreiðnalega mjög miklu í sýn okkar
til þessara mála. Það var engin glansmynd
sem mætti okkur þarna, heldur þjóðfélög,
sem voru talsvert öðruvísi en við höfðum
gert okkur í hugarlund. Veruleikinn var
grárri og það sem stakk okkur strax, jafnvel
méira en efnahagslegar þrengingar og lak-
ara efnahagsástand en gerðist vestan tjalds,
voru þær hömlur á skoðanafrelsi sem þarna
ríktu og sá frumstæði áróður sem forráða-
menn flokkanna beittu.
Sjá næstu 'síðu
Nokkru eftir að Rauða bókin kom út mælti ég
mer mót við Styrmi Gunnarsson formann
Heimdallar til að ræða málin. Hann tók á móti
mér með stafla af Rauðu bókinni á borðinu.
Rétt eftir að ég var sestur kom ljósmyndari
Morgunblaðsins þjótandi inn, smellti af Ijós-
mynd og fór út með það sama. Ég spurði þá
Styrmi hvort ekki væri rétt að minn Ijósmynd-
ari kæmi líka inn, en Ari Kárason bcið úti í bíl.
Ég kallaði á Ara og hann tók þessa mynd...
Árni Bergmann og
Hjalti Kristgeirsson,
skólafélagar á Laugar-
vatni (myndin tekin
1953). Þeir Laugvetn-
ingar voru allmargir
sem fóru til nóms í So-
vétríkjunum, Ung-
verjalandi og þó eink-
um Austur-Þýskalandi.
Nokkrir landar á fundi í Leipzig, líklega veturinn 1959. Frá vinstri: Franz A. Gíslason, Þorsteinn
Friðjónsson, Björgvin Salómonsson, Þór Vigfússon og Hjörlcifur Guttormsson.
ZWiSCHEN ARBEiT
SSE UND
SCHAFFENDER INTELLIGENZ GARANTIEREN
DAS GLUCK UND DEN WOHLSTAND
UNSERES VOLKES