Þjóðviljinn - 08.12.1983, Blaðsíða 8

8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 8. desember 1983
Eina vonin að verða venjuleg?
Stefanía Þorgrímsdóttir.
Sagan af Önnu.
Iðunn 1983.
116 bls.
Anna er Kanabarn sem elst
upp í afskekktri sveit, Selshreppi,
og var fallegt barn og gáfað. En
varð ósköp „venjuleg" í héraðs-
skóla, fór svo að vera með
kommastrák af næsta bæ, Helga,
með þeim afleiðingum að hann
féll í menntaskóla. Þau lögðu
saman í barn og fluttu suður þar
sem Helgi lærði rafvirkjun og þau
bæði fylgdust með hræringum ut-
arlega á vinstri vængnum í pó-
litík. Og svo snúa þau aftur heim í
fæðingarsveit sína, sem er
reyndar allt önnur sveit orðin en
hún var.
Þetta er byrjandaverk og það
leynir sér ekki. Stefanía Þor-
grímsdóttir fellur t.a.m. of oft í
þá freistingu að nota ákveðnar
formúlur („sem kunnugt er“) til
að ná fram ávæning af háði og fer
á ýmsa vegu um árangurinn. En
höfuðgalli bókarinnar er þó sá,
að hún er að mestu leyti endur-
sögn. Þar með er átt við það, að
frásögnin er einatt í ætt við mjög
ágripskennda upprifjun - en
miklu minna umþað, að persón-
urnar fái að standa fyrir sínu máli
með því að valin séu atvik sem
skipta verulegu máli í þeirra lífs-
hlaupi og þau sýnd beint. Endur-
sagnaraðferðin er einkum áber-
andi framan af, en þegar nær
dregur samtímanum í sögunni
breytist frásagnarmátinn til batn-
aðar.
Og þá fer líka að glitta í
persónulýsingu eða öllu heldur
lýsingu á konu í vanda, sem ýmsir
bjórar eru í. Stefanía hafði
snemma látið Önnu gefast upp
við að beita gáfum sínum. Eða
eins og þar segir: „Anna var svo
gáfuð, að hún ákvað eftir tiltölu-
lega skamma skólagöngu að
verða heimsk. Af bóklestri sínum
var henni fyllilega ljós eigin fram-
tíð, yrði ekkert að gert: ljót,
skorpin, beisk, -gáfuð karlkona.
Alein, útskúfuð, nema meðal
annarra slíkra. Eina vonin var að
reyna að verða venjuleg, ætti hún
að sleppa við þau örlög sem bíða
kynvillinga og gáfaðra kvenna á
hliðargötu tilverunnar" (bls. 32).
Þessi orð hljóma að sönnu eins
og tímaskekkja, þegar þau eru.
látin eiga við um barnaskóla-
stelpu í sveit um 1960. En það
gengur betur að heimfæra þau
upp á persónuna eins og hún
verður síðar:. hún er einatt að vísa
frá sér kostum og þá reyndar
bæði þeim „venjulegu" og
„óvenjulegu". Hún vísar frá sér
bæði menntunarviðleitni vinkon-
unnar Ásu og sveitalífi sem henni
er boðið upp á að endurheimta,
hún hristir hófuðið - ekki barasta
yfir raunasögum kvenna sem eru
Árni
Bergmann
skrifar
ver staddar en hún, heldur og yfir
hvatningarorðum eiginmannsins,
sem vill fá hana til að taka þátt í
kvennahreyfingu eða fé-
lagsmálum öðrum („hvatti hana
alltaf til dáða og sjálfstæðis").
Það eru að sönnu ýmsar gloppur í
lýsingunni á því hvernig þetta
gerist (endursagnastíllinn) - en
einmitt þetta, hvernig einskonar
vítahringur hleðst upp utan um
unga konu án þess að hægt sé „að
henda reiður á“ - er það sem
heldur athygli lesandans: „Hún
veit ekki einu sinni hvort hún vill
þennan mann sem hún getur ekki
án verið, eða hvort hún vill það líf
sem hún lifir. Líf þar sem henni
virðast allir sitja um sig, njósna,
fordæma og gagnrýna, þar sem
allir virðast leggjast á eitt um að
móta hana í mynd, sem hún er
ekki viss um að hæfi sér“. (106)
Þannig er komið Önnu þegar
sögu hennar lýkur í einskonar
spurningarmerki andspænis nýju
lífi sem fæðist á myrkum harðind-
avetri. Lesandinn er skilinn eftir
með spurningar Önnu, sem
minna meðal annars á nokkrar
þær hliðar kvennamálanna sem
ekki eru að jafnaði efst á baugi í
daglegri umræðu. ÁB.
Á slóðum
útilegumanna
Ólafur Briem.
Útilegumenn og auðar tóttir.
Önnur útgáfa endurskoðuð og aukin.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1983.
Útilegumenn hafa heldur bet-
ur hrært upp í ímyndunarafli
landsmanna allt til skamms tíma.
Vitanlega er alllangt síðan gamla
útilegumannatrúin lagði á flótta
undan betri þekkingu á óbyggð-
um landsins, sú trú sem fann sér
blómlega dali þar sem útilegu-
þjóð átti sér góða daga og betri en
byggðamenn - mun það fólk
reyndar skylt huldufólki eða þá
framliðnum í heimi spíritista nú
um stundir. En eins og Ólafur
Briem rekur í bók sinni um, úti-
legumenn, sem nú kemur út
aukin og endurbcétt, þá hafa frá-
sagnir Islendingasagna, annála,
almenn vitneskja um menn eins
og Fjalla-Eyvind, ýtt undir þá til-
hneigingu að fjölga útilegu-
mönnum í þjóðarvitundinni -
eins þótt hugmyndir manna um
líf þeirra hafi gerst raunsærri.
I bókinni eru fyrst raktar ýmsar
heimildir um útilegumenn, og er
að vonum sérstakur kafli um
Eyvind og Höllu. En mestöll er
bókin athugun á þeim hellum,
kofatóttum, og rústum sem heim-
ildir eða munnmæli hafa tengt við
dvöl útilegumanna. Ólafur og
kunningjar hans höfðu það „sér
til gamans" í sumarleyfisferðum
um óbyggðir að athuga sem allra
flestar byggðaleifar sem taldar
eru eftir útilegumenn - á þeim
athugunum er bókin byggð. Og
Gísli Gestsson, sem skrifar suma
kaflana, var einmitt annar helstu
förunauta Ólafs. Hann hefur
einnig séð um ágætan myndakost
bókarinnar.
Af þessum ferðalögum hefur
til orðið einkar læsileg bók, skrif-
uð á ágætu máli. Höfundur er
ekki gefinn fyrir að taka mikið
upp í sig - hann fellir sína dóma
með gát. Hann getur þess sem
vonlegt er, að erfitt muni að
henda reiður á frásögnum ís-
lendingasagna um útilegumenn -
en vill ekki fórna Gretti sterka.
Hann viðurkennir oftar en ekki,
að í mörgum dæmum sé erfitt að
vita, hvort raunverulegt útileg-
umannabæli sé fundið - ekki síst
Ólafnr Briem.
vegna þess, að sum þeirra bjóða
aðeins upp á að vera felustaður í
skamman tíma, athvarf fyrir ein-
hvern sem naut verndar ein-
hverra byggðamanna skammt
undan. Heildarútkoman er svo
þessi: „Ýmsir sakamenn hafa
lagst út um stundarsakir, en fæst-
ir þeirra hafa verið langan tíma
fjarri mannabyggðum. Og aðeins
er vitað um einn mann á hvoru
tímabili (þ.e. tíma íslendinga-
sagna og frá seinni öldum) sem
gert hefur óbyggðirnar að
heimkynni sínu árum saman“.
(bls. 17).
Vel er frá þessari útgáfu gengið
og fylgja textanum nauðsynlegar
myndir og kort. ÁB.
Dýrt varð
dómsorðið
Barry Reed.
Dómsorð.
Gissur Ó. Erlingsson íslenskaði.
Skjaldborg, Akurcyri 1983.
Spennusögur eru af ýmsu tagi,
en flestar eru undnar saman úr
hrikalegum atburðum og yfirleitt
næsta „ótrúlegum“ ef mönnum
finnst ástæða til að gefa gaum að
slíku. Þessi saga hér ber um
margt einkenni spennusagna - en
hefur líka mjög ákveðna sér-
stöðu. Ekki aðeins vegna þess að
hún er í ríkum mæli byggð upp á
samtölum og á köflum eins og til-
búið kvi cmyndahandrit (sagan
hefur reyndar verið filmuð). Nei
- hún hefur um leið og hún segir
frá þeirri spennu, sem skapast í
réttarsal vegna þess að mikið er í
húfi, með fyrirsjáanlegri eða
ófyrirsjáanlegri bragðvísi mála-
færslumanna, þá hefur hún vissan
keim af heimildasögu. Enda er
höfundurinn sjálfur málafærslu-
maður og þekkir sitt heimafólk.
Hann hefur líka sérhæft sig í mál-
um af því tagi sem Frank Galvin
sögunnar rekur: skaðabótamál-
um gegn læknum og sjúkrahúsum
sem hafa gerst sek um vanrækslu
eða eitthvað þaðan af verra.
Galvin þessi hefur tekið að sér
mál ungrar konu, sem fyrir glæp-
samlegt gáleysi er orðin ósjálf-
bjarga aumingi. Frægir læknar og
kaþólska kirkjan í Boston, sem á
spítalann þar sem harmleikurinn
gerðist, reyna allt hvað hægt er til
að kveða málið niður. En Galvin,
kjaftfor og drykkfelldur og kann-
ski á leið í svaðið, skorar þær
klíkur allar á hólm - og hefur bet-
ur.
Þetta er um margt vel gerð saga
og hefur það Iíka sér til ágætis að
fjalla um ýmislegt það sem máli
skiptir. Hver er ábyrgð lækna,
hver er réttur hinna sjúku? Um
leið gefur hún vissa innsýn bæði
inn í fordómakerfi, bundið stétt
og uppruna, sem og þá sérstæðu
tvísýnu sem réttlætið einatt ratar í
í hinu engilsaxneska kviðdóma-
kerfi. ÁB
Skriffinnur
tölvuvæddur
Sigurður Á. Friðþjófsson.
Sjö fréttir.
Smásögur. Svart á hvítu 1983.
Sjö manneskjur í vandræðum í
þessum sjö sögum: húsmóðir í
Firðinum sem er að bíða eftir
manninum sínum af sjónum þeg-
ar sprengjan fellur, sænskur mað-
ur utanveltu á íslandi, listamaður
utanveltu í listasögunni og
heimspekinni og þar fram eftir
götum.
Höfundur sýnir það oft í þess-
um sögum að hann býr yfir hug-
myndaflugi og stflgáfu sem dugir
allvel til þess að bregða upp að-
stæðum. En það getur líka verið
að honum standi fyrir þrifum
nokkur óvissa um það, hvert
hann á að halda með sitt fólk.
„Eyða“ segir frá andvöku fráskil-
innar konu sem hefur spurt að
maður hennar fyrrverandi eigi
von á barni með nýrri konu. Góð
lýsing - svo langt sem hún nær -
það er eins og enn vanti þann
neista sem þarf til að kveikja í
söguefninu. Svipað má kannski
segja með söguna „Varúlfur"
sém ér „íslendingaþáttur“ af
þeirri tegund sem menn hafa ver-
ið að setja saman í hálfkæringi
meðal annars til að skopast að
„íslenskum, örlagaþáttum“. Það
er margt skemmtilegt í sögunni -
en eitthvað sem vantar samt.
En það eru líka til sögur í þess-
ari bók sem ekki vekja upp slíkar
kvartanir. Ein þeirra er „Væð-
ing“ - og segir frá skriffinni sem
Finnur heitir og gætir skjalasafns.
Finnur verður fyrir þeim hremm-
ingum að það á að tölvuvæða
skjalasafnið og henda sjálfum
pappírnum og hann verður að
sjálfsögðu að grípa til sinna ráða.
Það er að sönnu ekki nýtt, að því
sé lýst hvernig maður er orðinn
að stofnun eða kerfi en hvað um
það: það er vel og skemmtilega
unnið úr þessari hugmynd, ýkju-
stfll hennar gengur alveg upp,
ósköpin verða rökvís á sinn hátt.
Sagan Mannæturnar segir af
undarlegri vígslu á heimskulegu
hæli sem reist hefur verið úti í
óbyggðum og enginn vill nýta
nema svínin og er þetta alþekkt
furðumál. Sú saga er ekki eins
heilleg og t.a.m. Væðing, en
leynir samt á sér sem tilbrigði við
fáránleikastef veruleikans. ÁB
Ljóð og lög Bellmans
Út er komin hjá ísafoldar-
prentsmiðju h.f. bók Sigurðar
Þórarinssooar jarðfræðings,
Bellmaniana. Hún fjallar um
Carl Michacl Bellman, skáldið
sænska sem hefur verið uppáhald
vísnasöngvara og Ijóðaunnenda í
fjölmörgum löndum.
íslendingar hafa sungið á
, þriðja tug Bellmanslaga ef marka
má vinsælar söngbækur- sum eru
alþekkt eins og t.d. Gamli Nói,
Guttakvæði og Nú göngum við á
gleðifund. Sigurður Þórarinsson
var eins og allir vita snjall vísnas-
öngvari og samdi sjálfur vinsæla
texta.
í Bellmaniana eru auk ritgerð-
ar um Ballman sjö þýðingar hans
á Belmanskvæðum og sex þýð-
ingar eftir aðra menn, sem eru
Kristján Jónsson Fjallaskáld,
Hannes Hafstein, Jón Helgason,
Árni Sigurjónsson og Jóhannes
Benjamínsspn. Þá eru í bókinni
tvö kvæði á frummálinu. Sigurð-
ur samdi skýringar við öll þessi
kvæði, og einnig eru í henni nótur
að lögunum við kvæðin og gítar-
grip. Eins og höfundurinn bendir
á hafa íslendingar þekkt lög Bell-
mans vel, en kvæði hans síður, og
er bókinni m.a. ætlað að bæta úr
því.
Bellmaniana er skreytt fjölda
mynda. Árni Sigurjónsson bók-
menntafræðingur hafði umsjón
með útgáfu bókarinnar og ritaði
inngang að henni. Bellmaniana er
105 bls. að stærð.