Þjóðviljinn - 20.12.1983, Blaðsíða 14

18 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 20. desember 1983
________bókmenntir
Galdrað í veruleikann
Ríki af þessum heimi
eftir Alejo Carpentier.
Guðbergur Bergsson þýddi og
ritaði eftirmála.
Iðunn 1983, 139 bls.
Þetta er stutt skáldsaga ef talið er
í blaðsíðum um mikil tíðindi í sögu
eyríkisins á Haítí, söguleg skáld-
saga. Slíkur merkimiði segir þó fátt
eitt um þessa margslungnu bók, og
er kannski villandi. Hér er ofinn
listilegur vefur margra tóna og
mynda úr göldróttri veröld, ímynd-
un og veruleiki renna eina slóð, lýs-
ingar á félagslegu misrétti, átökum
stétta og skelfilegri grimmd eru
færðar í búning goðsagna og fjar-
stæðu, og afl uppreisnar er sótt í
ríki náttúrunnar til frumkraftanna,
guðirnir eru leiðtogar í byltingar-
baráttu.
Frakkar ríktu á Haítí og þeir
fluttu þangað þræla frá Afríku til
að vinna á plantekrunni, en þeir
höfðu með sér í farangrinum guði
sína og minningar um glæsta fortíð
víðlendra negraríkja. Þessir guðir
tóku síðan lit af kaþólsku húsbænd-
anna án þess að glata heiðnum
frumkrafti og fordæðuskap, úr því
varð vúdú, galdratrúin - launhelg-
ar hinna undirokuðu sem kúgar-
arnir skildu aldrei og kunnu engin
svör við. Minningarnar og galdur-
inn kveiktu svo elda uppreisnar,
hinir kúguðu risu gegn kúgurum
sínum.
Segja má að þessi saga skiptist í
þrjá hluta. Fyrst segir af uppreisn
þrælanna undir forystu mandinga-
negrans Mackandals árið 1757.
Hann missti handlegg í sykurkvörn
ánauðugur þræll og öðlaðist fyrir
bragðið visku og þroska líkt og
þegar Óðinn lét augað forðum og
varð margs vísari um hulda dóma.
Hann leitar á vit náttúrunnar og
hún færir honum í hendur eitrið
sem varð vopn negranna í barátt-
unni við hina hvítu landeigendur.
Hann verður um síðir öflugur
galdrakarl og öðlast töframátt til
að bregða sér í allra kvikinda líki:
„Öllum var auðsætt að græna eðl-
an, næturfiðrildið, ókunni hundur-
inn, ótrúlegi súlnakóngurinn voru
aðeins dulargervi. Mackandal var
gæddur þeim hæfileikum að geta
breytt sér í klaufdýr, fugl, fisk eða
skordýr" (25). Hinir negrarnir trúa
ákaft á goðmætti hans, með sífelld-
um hamskiptum dylst hann fénd-
um og hefur gát á fylgismönnum
svo eldmóður þeirra dvíni ekki.
Eitrið sem hann uppgötvaði er líka
öflugt vopn, búsmalinn stráfellur
og brátt taka hvítu mennirnir að
týna tölunni, sléttan ómar af ógn
og skelfingu.
Hér er líka teflt saman andstæð-
um: líflausri veröld hvítu drottnar-
anna og ríki hinna svörtu sem
þrungið er frumstæðum lífskrafti
og afli sem ekki verður stöðvað;
hinum slóttuga hermdarverka-
manni Mackandal sem var árum
saman í dýralíki til að hjálpa mönn-
unum og þrælnum unga Ti Noel,
sem situr við fótskör meistarans og
trúir í blindni á eilíft Iíf hans. Ti
Noel situr oftast nærri miðju sög-
unnar og horfir á atburði enda þótt
margar lykkjur séu lagðar á leið
söguþráðar, hann bindur bókina
saman þar til stormsveipur hrifsar
hann á brott í sögulok, gamlan
mann. Fyrir óvarkárni var Mack-
andal handsamaður um síðir,
hnepptur í fjötra og brenndur á báli
öðrum til viðvörunar. En þó var
ekki allt sem sýndist um dauða
hans og hann lifir áfram í hugum
negranna, í ríki af þessum heimi,
og þeir bíða óþreyjufullir endur-
komu hans.
Negrarnir gera aftur uppreisn
undir lok átjándu aldar. Nú höfðu
þeir skynjað mátt sinn og afl trúar-
innar og fundið bragð af valdinu,
minningin um sigur vakti enn í vit-
und þeirra. Þar kom að þeir
stökktu hvítu landeigendunum á
flótta til Kúbu þar sem þeir lifa lán-
lausu lífi þeirra sem eiga ekkert
land. Um skamma hríð skín björt
sól Pálínu Bónaparte yfir eyjunni
en um síðir fékk landið sjálfstæði,
árið 1804. í skemmtilegum eftir-
mála bókarinnar segir Guðbergur
Bergsson: „Eftir að lýðveldi hafði
verið stofnað á Haítí fékk þjóðlífið
á sig ruglingslegan alþýðublæ. Eitt
Alejo Carpentier.
einkenni alþýðublæsins er það að
skálkar alþýðunnar komast jafnan
til valda í frjálsum kosningum. Al-
þýðan dáir fátt jafn innilega og
góða kokka og uppstrokna þjóna á
veitingahúsum. Óg óðar en kokkar
og þjónar komast á valdastóla fara
þeir að líkja eftir þeim sem þeir
þjónuðu áður og sátu að krásun-
um. Þeir skipta um þjónabúninga
og fara í her- og heldrimannabún-
inga en gera þá enn íburðarmeiri.“
(134).
Örnólfur
Thorsson
skrífar
Það mun hafa verið svarti harð-
stjórinn Henrí Christophe sem
kom Carpentier á slóð þessa sögu-
efnis, þegar hann var á ferð á Haítí
og komst í heimildir um þennan
furðukóng. Hann hefur reyndar
freistað fleiri höfunda til bók-
menntaverka: Eugene O’Neill
hafði hann bakvið eyrað þegar
hann skrifaði leikritið Emperor
Jones, magnað verk um harðstjór-
ann á flóta þar sem trommur frum-
skógarins færast sífellt nær og
kveða hann um síðir í helju, og
blökkuhöfundurinn Aimé Casaire
frá Martinique byggir einnig á
þessum sannsögulegu heimildum í
leikriti sínu Le roi Christophe.
Henrí Christophe hafnaði galdr-
inum og guðum afrískra forfeðra
sinna og reyndi að berja kaþólsku
inní þegna sína. Fyrir bragðið varð
hann viðskila við þá sem höfðu lyft
honum til valda, einangraðist í
Gleði-höll sinni sem átti að verða
ennþá glæstari en evrópskar fyrir-
myndir hennar. Hann hneppti þjóð
sína í ánauð sem var engu betri en
hin fyrri, kannski miklu verri:
„enda vakti það takmarkalausa
eymd að þola barsmíðar af negra,
negra sem var eins og maður sjálf-
ur, jafn varaþykkur og lambshærð-
ur og flatnefja, alveg eins, fæddur í
sömu eymdinni, jafn brennimerkt-
ur kannski og maður sjálfur. Þetta
var áþekkt því og á heimili berðu
börnin foreldrana, barnabörnin
ömmuna, tengdadæturnar tengda-
móður sína sem væri að elda.
Landnemarnir forðum höfðu gætt
þess þó vandlega að drepa ekki
þræla sína, nema þeim yrði höndin
afar laus, vegna þess að dauður
þræll var fjármissir." (78). Þannig
spillir valdið, frelsisbarátta snýst í
andhverfu sína og byltingar reynast
skammgóður vermir hinum kúg-
uðu. Henrí Christophe endar ævi
sína aleinn í glæsilegum speglasal
þar sem hann fellur' fyrir eigin
hendi en gætti þess þó að hafa silf-
urkúlu í byssunni.
Sem fyrr segir er það Ti Noel
sem bindur bókina saman. Hann
var einn þeirra 200.000 sem byggðu
ánauðugir höllina fyrir kokkinn
sem varð kóngur og er líka einn
hinna fyrstu til að ræna hallarmun-
um eftir fall harðstjórans. Um síðir
situr hann sjálfur einvaldur í yfir-
gefnum rústum búgarðsins þar sem
hann hafðir áður verið þræll
skrýddur grænum jakka kóngsins -
alvaldur Don Kíkóti í ímynduðu
ríki sínu: „Gamalmennið fyllti
tómið milli veggjabrotanna með
fögrum hlutum og skipaði hvern
sem leið átti fram hjá ráðherra en
sláttumennina gerði hann að hers-
höfðingjum, veitti greifadæmi, gaf
blómvendi, blessaði telpur og af-
henti blóm fyrir veitta þjónustu."
(110). Og það rennur upp fyrir
honum elliærum skilningsljós: „Og
nú skildi hann að maðurinn veit
aldrei fyrir hvern hann þjáist og
bíður. Hann þjáist og bíður og erf-
iðar fyrir fólk sem hann kynnist
aldrei en þjáist líka og bíður og
erfiðar fyrir aðra sem eru ekki
heldur hamingjusamir, vegna þess
að maðurinn þráir ævinlega ham-
ingju sem er handan við þá ham-
ingju sem honum er skömmtuð. En
mikilfengleikur mannsins er ein-
mitt fólginn í því að vilja bæta eðli
sitt, að skylda sig til starfa... Mað-
urinn getur þess vegna aðeins fund-
ið mikilfengleik sinn og náð hæst í
ríki af þessum heimi, þjáður af kvöl
og starfi, dýrslegur í eymd sinni en
þess umkominn að geta elskað þótt
plágur herji.“ (116).
í þessari bók sameinast ljóð-
skáldið, málarinn og tónlistarmað-
urinn í farsælli sambúð. Stíll henn-
ar hefur þá eiginleika ljóðsins að
geta vísað í margar áttir í senn, með
hnitmiðuðum lýsingum og ná-
kvæmum stórýkjum verða atburðir
ljóslifandi og minnisstæðir. En frá-
sagnarlist Carpentiers minnir líka
um margt á málara. í stað ítarlegra
og breiðra lýsinga velur hann sér
ákveðna þætti sem hann málar
skýrt með sterkum litum og gerir
þannig sviðið allt nákomið lesand-
anum. Af þessu með öðru leiðir að
í sögunni er mikill hraði og tónlist.
Annars er lesendum bent á
greinargóðan og skemmtilegan eft-
irmála þýðandans þar sem bæði er
gerð grein fyrir höfundinum og
verkum hans ýmsum en líka þessari
bók og vaktar ýmsar vangaveltur
um túlkun hennar.
Þýðingin virðist bæði blæbrigða-
rík og orkar sannfærandi. Guð-
bergur hefur með þýðingum sínum
á spænskum og suðuramerískum
bókmenntum unnið þarft verk ís-
lenskum bókmenntum, flutt hing-
að miklar bókmenntir sem íslend-
ingar höfðu litlar spurnir af.
Enn af ástum
og unglingum
Ármann Kr. Einarsson.
Þegar ástin grípur unglingana.
Vaka 1983.
Hér á dögunum voru til umfjöll-
unar tvær nýjar skáldsögur um
unglinga og þeirra fyrstu ástamál.
Þessi er hin þriðja. Hún er þó frá-
brugðin þeim tveim sem fyrr voru
nefndar, að ástir sögumanns og
sætustu stelpunnar á svæðinu eru
ekki eins fyrirferðarmiklar, um-
hverfi þeirra er virkara í heildar-
myndinni.
Jón Valur hefur orðið og á hann
að fermast næstu hvítasunnu. A
Tónlist
á hveriu heimili
timjólin
| meðan hann bíður eftir þeim tíð-
indum er hann yfir sig hrifinn af
Hönnu Lísu - eins og reyndar allir
aðrir í bekknum. Sagan gerist í
sjávarplássi úti á landi, og það er
reyndar bryddað upp á ýmsum
söguefnum til hliðar við ástarsög-
una. Sagt frá miklu veldi útgerðar-
mannsins sem á allt í plássinu, frá
Kobba, sem vill ekki hætta við sinn
smábúskap, frá fiskihrotu og
fleiru. En þó er einkum reynt að
sýna hvernig unglingarnir í bekk
sögumanns koma heim og saman
við þetta pláss og hvernig þeir eru á
skjön við það.
Bekkjarsagan er sá þáttur bókar-
innar sem er mest Iifandi og per-
sónur ýmissa jafnaldra hjóna-
leysanna vel gerðar - t.d. Palli
prins sem á að erfa plássið og Láki
sem er í einhverskonar uppreisnar-
ham. Eða þá ýmsir fulltrúar hinna
fullorðnu - Kobbi, plásskóngur-
inn, Lóa móðir Láka. Daufari eru
þau sem ástin grípur - einkum
Hanna Lísa, sú heittelskaða, sem
hefur tilhneigingu til að leysast upp
í dagdraumum sögumanns.
Tónn sögunnar er skilningsríkur
og vinsamlegur í garð unglinga og
þeirra fyrstu ásta. En það fer öðru
hverju í þessari sögu eins og
fleirum sem stílaðar eru um ung-
linga, að persónurnar eru á víxl
helst til kotroskin og fullorðinsleg -
Ármann Kr. Einarsson.
eða þá helst til saklaus og barnaleg.
Skal þó um leið viðurkennt að
vandi höfundanna er mikill: ung-
lingar eru margir hverjir einhver
slík undarleg blanda á staðnum.
ÁB.
Hvað segja i
stjörnurnar
um þig?
Bókaútgáfan Vaka hefur gefio
út nýja stjörnuspárbók. Grétar
Oddsson tók saman efni bókarinn-
ar en Gunnar Baldursson mynd-
skreytti hana.
í bókinni eru spár fyrir einstök
stjörnumerki, nánari spár eftir
fæðingardögum og upplýsingar um
áhrifastjörnur hvers tímabils. Mið-
að hefur verið að því að gera efnið
sem aðgengilegast fyrir fólk á
öllum aldri þannig að það geti feng-
ið upplýsingar um sjálft sig og aðra.
A bókarkápu er meðal annars
varpað fram þessum spurningum:
Langar þig að skyggnast inn í ó-
komna tíð? Viltu kynnast eðlis-
þáttum þínum og annarra nánar en
þú hefur getað hingað til? Hefurðu
hug á ábendingum úr stjörnuspek-
inni um ástamál þín, makaval, störf
eða viðfangsefni?
Þrjár þýddar ástarsögur
Bókaútgáfan Hildur hefur sent
frá sér þrjár þýddar ástarsögur.
Eftir Victoriu Holt kemur nú 16.
bókin, Töfrar hvíta kastalans.
Bækur hennar hafa átt vinsældum
að fagna hér á landi, ekki síður en
annars staðar. Bækur Victoriu
Holt hafa oftar en einu sinni verið
bækur mánaðarins í Englandi og
Ameríku.
Eftir Ib H. Cavling kemur nú 24.
bók þessa vinsæla danska höfund-
ar, sem látinn er fyrir fáum árum.
Bókin nefnist Stúlkan frá Rapallo.
Syni ítalska dómsmálaráðherrans
er rænt og eiginkona enska sendi-
ráðunautarins, Sir Rogers Wint-
hers, hverfur á dularfullan hátt.
Skömmu síðar fær ráðherrann bréf
með kröfum um að hann láti lausa
tvo mafíuforingja, sem sitja í fang-
elsi. Saga ástar, örlaga, lífshættu og
sigra að lokum.
Endurútgáfa af einni af bókum
hinnar vinsælu norsku skáldkonu
Margit Ravn, Æska og ástir. Þessar
sögur virðast í engu hafa misst vin-
sældir sínar frá því að þær komu út
hér á landi fyrir um 30 árum.