Þjóðviljinn - 22.12.1983, Blaðsíða 8

8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 22. desember 1983
„Þegar vonin ein er eftir“
Rithöfundurinn og draumur hans (Bessi Bjarnason og Ásdís
Thoroddsen).
Skilaboð til Söndru
Leikstjórn: Kristín Pálsdóttir
Handrit: Guðný Halldórsdóttir
Kvikmyndun: Einar Bjarnason
Tónlist: Gunnar Reynir Sveinsson,
Bubbi Morthens
Förðun og búningar: Ragnheiður
Harvey
Hljóðupptaka: Böðvar Guðmunds-
son
Leikmynd: Hákon Oddsson
Framleiðandi: Umbi sf.
Sýningarstaður: Háskólabíó
Miðaldra rithöfundur fær
„tækifæri lífs síns“: hann á að
skrifa kvikmyndahandrit um
Snorra Sturluson fyrir ítalskt
kvikmyndafélag. Hann sendir
eiginkonu sína til Hawai, fær lán-
aðan sumarbústað og ræður til sín
ráðskonu, sem á að elda ofan í
hann hollan og næringarríkan
mat meðan hann vinnur ótruflað-
ur að verkefni sínu. Einsog gefur
að skilja fer þetta þó á annan veg,
og fyrsta vísbendingin um það er
sú einfalda staðreynd að . ráðs-
konan kann ekki að elda - ekki
einu sinni hafragraut. Hún er
hinsvegar dugleg að prjóna og
hefur þar að auki til að bera
eitthvað dularfullt og truflandi
sem verður þess valdandi að rit-
höfundurinn snýr við blaði í Iífi
sínu.
Skilaboð til Söndru er kvik-
mynduð skáldsaga og ber þess
nokkur merki. Hún ber þess
einnig merki að vera byggð á
skáldsögu eftir höfund sem var
fyrst og fremst leikskáld. Þetta er
engan veginn sagt myndinni til
hnjóðs - bókmenntir þurfa ekki
að vera neitt verri grunnur að
byggja á kvikmynd en veru-
leikinn sjálfur, einsog dæmin
sanna. Mér sýnast aðstandendur
þessarar myndar hafa unnið mjög
skynsamlega úr þeim efnivið sem
skáldsaga Jökuls bauð upp á. Eitt
þeirra atriða myndarinnar sem
mér hafa orðið minnisstæð er
mjög „bókmenntalegt“, en jafn-
framt svo nauðsynlegt fyrir fram-
vindu sögunnar og útfært á svo'
skemmtilegan hátt að það stend-
ur fyllilega fyrir sínu sem kvik-
'mynd: þetta er atriðið þar sem
Jónas rithöfundur (Bessi Bjarna-
son) er að rifja upp bernsku sína í
mjög hnitmuðuðum texta og
kvikmyndavélin sýnir okkur
reykvíska stofu frá uppvaxtarár-
um hans, þar sem rjúpan hans
Guðmundar frá Miðdal gegnir
aðalhlutverki.
Það er vitaskuld í samtölum
myndarinnar sem leikskáldið
Jökull er í essinu sínu - og skiptir
þá ekki máli að orðalaginu hefur
verið breytt lítillega til að setn-
ingar verði þjálli í munni leika-
ranna. Þetta eru skemmtileg
samtöl og eiga stóran þátt í að
gera myndina að þeirri ágætu
skemmtun sem hún er.
Til viðbótar við þá skérnmtun
sem frá Jökli er komin fáum við
svo dágóðan skammt af gaman-
semi þeirra sem gerðu kvikmynd-
ina. Skóladæmi um þá gaman-
semi er sú frábæra hugmynd að fá
Birnu Þórðardóttur til að leika
rannsóknarlögreglumann - og
reyndar sú útreið sem lögreglan
fær í myndinni og fellur einkar vel
inn í þá umræðu sem á sér stað um
þessar mundir um lögregluna og
aðferðir hennar.
Ekki svo að skilja að Skilaboð
til Söndru sé eintómt grín. Mér
virðist myndin innihalda nægi-
lega mikið af alvöru og lífsháska -
jafnvel örvæntingu - til að flokk-
Ingibjörg Haraldsd.
skrifar um
kvikmyndir
ast undir tragíkómedíur. Þar á
leikur Bessa Bjarnasonar stóran
hlut að máli. Hann er einn af
þessum fágætu leikurum sem
geta leikið á tvo strengi í einu,
komið manni til að hlæja og gráta
í sömu andrá. Vissulega er hlát-
urinn ofar á baugi en gráturinn í
þessari mynd - og kannski væri
nær sanni að tala um kankvís bros
en beinlínis skellihlátur. En Bessi
sýnir okkur líka inn í dapurlegan
heim miðaldra manns sem er að
missa fótfestuna.
Jónas rithöfundur er af þeirri
kynslóð sem ólst upp við gamalt
gildismat og rjúpuna hans Guð-
mundar frá Miðdal, en stóð svo
allt í einu frammi fyrir því að ný
kynslóð kom og reif niður allt
sem honum og hans jafnöldrum
hafði verið kennt að líta á sem
náttúrulögmál. Menningin var
píp og þjóðfélagið svindl, einsog
það er orðað. Kynslóð Jónasar
brást við með því að halda áfram
pípinu og svindlinu en fleygja
rjúpunni á haugana. Með þessum
orðum Jökuls sem komast einkar
vel til skila í myndinni er gefin
raunsönn og hnitmiðuð lýsing á
umbrotasömu tímabili í sögu
þjóðarinnar.
Tvær kynslóðir koma við sögu í
myndinni, og kannski fjallar
myndin (og sagan) fyrst og fremst
um kynslóðabilið fræga- árekstr-
ana milli þessara tveggja kyn-
slóða, ólíkt gildismat þeirra. Sál-
arkreppa og uppgjör Jónasar er í
raun uppreisn gegn þeirri spill-
ingu og andlegri fátækt sem hann
hefur hrærst í fram að þessu - en
hvað tekur við? Uppreisnin er
um leið uppgjöf, flótti.
Kynslóð Söndru virðist ekki
ýkja gæfuleg heldur. Sjálf er
Sandra (Asdís Thoroddsen) eins-
konar lilja vallarins, afslöppuð
persóna sem lætur hverjum degi
nægja sín þjáning og ferðast um
þjóðfélagið einsog það komi
henni akkúrat ekkert við. En það
fylgir henni ýmislegt. „Við erum
partur af Söndru“, segir smá-
krimminn Þorlákur (Tolli) þegar
hann ryðst inn í friðsæld sumar-
bústaðarins ásamt félögum sín-
um. Kobbi (Andrés Sigurvins-
son) er líka partur af Söndru -
nýkominn frá Kaupmannahöfn
með stuð í pípunni og tekur að sér
hússtörfin fyrir vinkonu sína.
Jónas virðist ekki hafa mikið að
sækja til þessarar kynslóðar,
þessa unga íslands, en samt er
það Sandra sem verður hans eina
von í lokin. Veik von - og tákn-
ræn fyrir uppgjöf hans og flótta.
Persónan Sandra er talsvert
flókin og virðist vefjast fyrir
mörgum. Kannski ættum við að
hugsa okkur að hún sé afkomandi
Úu í Kristnihaldinu? Ásdís Thor-
oddsen skilar þessu hlutverki af
stakri prýði, finnst mér. Hún er
sjálfri sér samkvæm út í gegn.
Fjarræn og jarðbundin í senn,
einsog Úa. Hún gerir ekkert, en
hún er.
Y firleitt þy kir mér vel hafa tek-
ist til með val á leikurum í hlut-
verk. Rósa Ingólfsdóttir leikur
alveg ótrúlega fráhrindandi
eiginkonu Jónasar, og Bryndís
Schram er alveg mátulega galin í
hlutverki skólasystur hans. Elíasi
Mar tekst að skapa persónu sem í
fyrstu er brjóstumkennanleg, en
verður svo viðurstyggileg - og
þetta gerir hann án þess að mæla
orð af vörum! Þannig mætti lengi
telja, en vert er að minnast sér-
staklega á þá Tolla Morthens og
Andrés Sigurvinsson sem báðir
eru mjög sannfærandi í sínum
ólíku hlutverkum.
Notaleg tónlist Gunnars
Reynis Sveinssonar og Bubba
Morthens lét mjög vel í mínum
eyrum. Kvikmyndataka og klipp-
ing virtust mér snurðulaus, og
hljóðið var að mestu leyti gott.
Skilaboð til Söndru er
skemmtileg kvikmynd, full af
notalegn kimm og segir okkur
jafnframt þónokkuð um okkur
sjálf og þjóðfélagið sem við búum
í - engin stórtíðindi kannski, en
ýmislegt sem vert er að gefa
gaum. Myndin er gerð af fólki
sem kann vel til verka. Þótt Skila-
boð til Söndru sé fyrsta kvik-
myndin sem Kristín Pálsdóttir
stjórnar, verður ekki sagt að
byrjendabragur hái henni - enda
hefur Kristín fengið góða skólun
hjá Sjónvarpinu og sér þess
merki. Ég vil klykkja út með
stuttum skilaboðum til þeirra
Kristínar og Guðnýjar hand-
ritshöfundar: Áfram stelpur!
Ingibjörg Haraldsdóttir.
Sj álfstæður
sprengikraftur
Karl Marx og Friðrik Engels:
Þýska hugmyndafræðin.
Mál og menning, 1983, 128 bls.
Gestur Guðmundsson þýddi og gaf út.
Þýska hugmyndafræðin er mikið
ritverk, sem Marx og Engels
sömdu á árunum 1845-46 í þeim
tilgangi að gera upp við þýska
heimspekinga samtímans, einkum
róttæka hegelsinna. Verkið var
ekki gefið út fyrr en árið 1932. Það
er gott framtak hjá Gesti Guð-
mundssyni og forlaginu að koma
ritinu nú á framfæri við íslenska
lesendur, og það þótt hér komi að-
eins á prent inngangskaflar þessa
mikla ritverks. Gestur hefur samið
mikinn og fróðlegan eftirmála að
bókinni, þar sem rakin er staða
verksins á þróunarbraut Marx og
fleira, sem varpar ljósi á textann.
Helsta hugmyndin sem liggur til
grundvallar þessum upphafsköfl-
um Þýsku hugmyndarfræðinnar er
að varasamt sé að taka orð
heimspekinga og annarra fræði-
manna of alvarlega. Fyrst verði
maður nefmlega að gæta að efnis-
legri stöðu þeirra, stéttarstöðu og
þróunarstigi samfélagsins. Þessi
hugmynd var í þungamiðju hjá
Marx alla tíð. Höfundarnir taka
sem dæmi að konungsvald, aðall og
borgarastétt togast á um völdin í
samfélaginu, og þá er smíðuð
kenningin um skiptingu valdsins og
var látin líta út sem eilíft lögmál
(bls. 48). Samkvæmt Marx og Eng-
els verður heimspekikenning ekki.
hrakin með rökum einum: „Hug-
hyggjuþvaður er einungis hægt að
leysa upp með því að kollvarpa í
Árni Sigurjónsson
skrifar um
bækur
raun þeim afstæðum samfélagsins
sem þvaðrið er sprottið úr“. (37).
Sagnfræðingar verða skv. þeim að
átta sig á muninum á því sem sögu-
skeið heldur um sjálft sig og því
sem það er í raun (52).
Marx og Engels rekja þróun
þjóðskipulags gegnum aldir af
mikilli þekkingu og draga ályktanir
af því. Eftirtektarverðastir í því
sambandi eru hugmyndir þeirra
um verkaskiptingu. Þeir höfðu
áður notað hugtakið firring eins og
hegilsinnar, en í Þýsku hugmynda-
fræðinni ræða þeir frekar um
verkaskiptingu til að forðast hegel-
ismann og til að leggja áherslu á
hina efnislegu hlið fyrirbærisins.
Hugmyndin er nokkurn veginn sú
að verkaskipting, sem menn gang-
ast undir nauðbeygðir, felur í sér
bæklun og kúgun. Framleiðsluöflin
eru þá farin að drottna yfir lífi
manna. Eitt meginhlutverk komm-
únískrar byltingar er skv. þeim að
afnema verkaskiptingu að því leyti
sem hún kemur fram sem kúgun.
Bylting verður að sögn þeirra þeg-
ar firringin er orðin óbærileg,
meirihluti mannkyns eignalaus,
framleiðsluöflin háþróuð og tilvera
mannsins heimssöguleg (með
þessu síðasta er átt við að einstak-
lingarnir séu ekki lengur staðbund-
nir, þ.e.a.s. þessi þróun segi til sín
alls staðar á jörðinni). Stóriðjan
gerir söguna að heimssögu segja
þeir (66), og hún hefur gert vinn-
una að óbærilegri kvöð í stað þess
að vera skapandi og ánægjulegur
verknaður. Eigi öreigarnir að njóta
sín persónulega verða þeir að
kollvarpa ríkinu, skv. bókinni.
Stefnan sem þeír Marx og Engels
voru að berjast gegn var fyrst og
fremst sú hughyggja sem Hegel og
eftirmenn hans höfðu haldið fram.
Þeir segja að þýsk söguritun hafi
náð „hreinastri“ mynd sinni í sögu-
speki Hegels, en í henni fólst að
raunverulegir og jafnvel pólitískir
hagsmunir skiptu engu máli, held-
ur aðeins hugsanirnar einar. Hegel
hafði áhuga á „framvindu hugtaks-
ins“ (51) eða sjálfsbirtingu Andans
í sögunni; en allur slíkur hugtaka-
flaumur er tóm blekking að dómi
Karl Marx
Marx og Engels. Með riti sínu
veittust þeir jafnframt að borgara-
legri efnishyggjum, sem hafði
komið fram hjá Ludwig Feuer-
bach, og sögðu hana allt af bundna
hugtökum (sértekningum), auk
þess sem hún væri aðeins skoðandi
og því ekki umbyltandi.
Útgáfa Þýsku hugmyndafræð-
innar hefur gildi sem er af tveimur
rótum runnið. Annars vegar gefst
mönnum hér kostur á að skilja þró-
un Marx betur, enda er bókin með-
al „umbrotaverka" hans, og hér
koma fram ýmsar hugmyndir sem
hann átti eftir að vinna úr síðar.
Hins vegar hefur bókin sjálfstæðan
sprengikraft: Hún vekur upp bylt-
ingarstefnuna og hina róttæku
mannúðarsinnuðu gagnrýni, sem
felst í ritum Marx, hvað svo sem
hefur orðið um þessa þætti austan-
tjalds og meðal sósíaldemókrata.
Undanfarin ár hefur mátt greina
tvö svið þýðingarmest í marxískum
fræðum. Annað er pólitíska hag-
fræðin, en þar hafa menn m.a. not-
að stáerðfræðilegar. aðferðir á hag-
kenningar Marx, borið þær saman
við aðra klassíska hagfræði, beitt
henni við haglýsingu á samtíman-
um o.s.frv. Hins vegar er straumur
sem kenna má við menningarg-
agnrýni (sbr. Frankfúrtskólinn),
sem tekur mið af þeirri hugmynd,
sem kemur einmitt mjög vel fram í
Þýsku hugmyndafræðinni, að
veruleikinn, starf manna og hlutr-
ænt umhverfi, mótar vitund þeirra
mjög. Eins og Gestur Guðmunds-
ion skrifar: „Marx var efnishyggju-
maður og áleit að veruleikanum
verði ekki breytt með því einu að
menn geri sér nýjar hugmyndir um
hann. Hins vegar segir þekkingar-
fræði hans að allar hugmyndir
mannanna vísi til veruleikans. (...)
allar segja hugmyndirnar einhverja
sögu um raunveruleikann. Vanda-
mál gagnrýnandans er að túlka
þessa tilvísun rétt“. (108).
Ég hef ekki borið þýðingu Gests
Guðmundssonar saman við frum-
texta, en mér þykir hún lipurleg að
flestu leyti (mig langar þó að nefna
að ég tel allar lýtalækningar á nafni
Friedrichs Engels óþarfar). Text-
inn er ekki auðveldur, og eru hafð-
ar orðaskýringar aftast til að hjálpa
lesandanum. Sumt er þar skýrt að
þarflausu (jafnvel flest) en annað
vantar (firring, dólgsleg efnishyg-
gja); viðleitnin er þó í sjálfri sér
góð. Eftirmáli Gests er mjög til fyr-
irmyndar og gerir bókina sýnu
frambærilegri. Áhugamenn um
stjórnmál og heimspeki eru hér
með hvattir til að kynna sér þetta
litla rit. Árni Sigurjónsson