Þjóðviljinn - 23.12.1983, Blaðsíða 8

8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 23. desember 1983
bókmenntir
Snemmborinn
brautryð j andi
Finnur Jónsson.
Frank Ponzi - Indriði G. Þorsteinsson,
Finnur Jónsson, íslenskur brautryðj-
andi.
Almenna bókafélagið 1983.
Mikið vatn er runnið til sjávar
síðan Finnur Jónsson hélt ungur
maður út í heim og gerði garðinn
frægan suður í Þýskalandi. Pað er
ekki fyrr en nú, hartnær sextíu
árum síðar, að út kemur bók um
þennan stórmerka tímahlaups-
mann sem skynjaði gerjunina í
heimslistinni betur en flestir
samtímamenn hans hér á landi.
Verða menn sennilega að hverfa
yfir í bókmenntirnar til að sjá ein-
hverja áþekka formbrjóta á þess-
um árum í íslenskri list. En það er
tímanna tákn að á þeim árum sem
Örvæntingin, trúin
og vonarglætan
Heinrich iiöll:
og sagði ekki eitt einasta orð.
Skáldsaga.
Böðvar Guðmundsson íslenskaði.
Mál og menning 1983.
Það er reyndar furðulegt að ekki
skuli fyrr hafa komið út á íslensku
skáidsaga eftir Heinrich Böll,
höfund sem er bæði gangmerkur og
aðgengilegur. En semsagt: nú er
byrjað að bæta fyrir þá vanrækslu
með þriðju bók Bölls, sem kom
fyrst út 1953.
Þetta er sagan af Kötu og Fred,
sem hafa verið gift í fimmtán ár og
elskast og geta ekki verið saman
vegna þrengsla í hálfhruninni borg,
vegna nágrannanna, vegna þess að
Fred drekkur og vegna þess að allt
virðist hafa glatað tilgangi. Þetta er
sónata fyrir tvær daprar fiðlur -
þau Fred og Kata hafa orðið til
skiptis og í orðum þeirra og hugs-
unum birtist höfundur sem á til yf-
irlætislaust næmi á mannlegt hlut-
skipti og er ríkur af hávaðalausum
og skilningsgóðum kærleika.
Veröld fyrstu bóka Heinrichs
Bölls er heimkoman úr fáránlegu
stríði, leiðindi, óþrif, myrkur
þýskra eftirstríðsára, ára ósigurs
sem virtist algjör. Böll kom inn í
bókmenntirnar í einskonar sið-
ferðilegu tómarúmi - allt hafði það
reynst lygi sem haldið var að fólki í
tólf ár nasismans, ekki síst hafa
þeir átt erfitt með að fóta sig eftir
þau ósköp sem hlutu að taka út
uppeldi sitt á þeim tíma. Eins og
Fred, eins og Kata, eins og
Heinrich Böll sjálfur. Allir höfðu
brugðist - foreldrar, kennarar,
kirkjan. Allir eru með nokkrum
hætti heimilislausir - eins og Fred.
Og þar kemur til skjalanna þessi
ágæti fulltrú þýskra eftirstríðsbók-
mennta, Heinrich Böll. Hann hef-
ur ekki nýjá trú að boða, hann fer
ekki með neinskonar auðvelda
bjartsýni, vísbendingar um það að
„efnahagsundrið" svonefnd sé á
leiðinni vekja engan fögnuð með
honum. Hann dregur hvergi úr
eymd tímans, en skapar sér og les-
endum vonarneista með því að
skapa persónur sem hafa varðveitt
ákveðin grundvallaratriði mann-
legs siðgæðis og eiga sé kreddu-
lausa trú. Eins og Kata. „Tvær
manneskjur gefa hvor annarri
eitthvað með því að á milli þeirra
fer hlýja þegjandi samþykkis", hef-
Heinrich Böll.
Ami
Bergmann
skrifar
ur einhver sagt um sögur Bölls. Má
vera, þó er það alls ekki víst.
Annað stef er farið með í þessari
sögu sem síðar átti eftir að verða
enn hljómmeira í skáldsögum
Bölls: það er gagnrýni vinstrisinn-
aðs kaþólikka í kirkju hinna ríku,
hinna afskiptalausu, hinna sjálf-
umglöðu. Frú Franke, biskupanna
og þess hyskis alls, sem hefur sökkt
trúnni í hefð og venju og aðlögun-
arhæfni.
Það er mikið ánægjuefni að fá að
heilsa upp á svo ágætan mann og
höfund sem Böll á íslensku. Og ber
ekki á öðru en að þýðingin hafi vel
tekist.
ÁB.
Finnur fæst við abstraksjónir sínar,
er hann álíka einangrað fyrirbæri í
myndlist okkar og Halldór Laxness
er í bókmenntum; nýbúinn að
semja sitt súrrealíska kvæði, Ung-
linginn í skóginum.
Halldor B.
Runolfsson
skrifar
Það er nú eitt sinn svo að listræn
framúrstefna (sem er ekki annað
en ofurnæmi á hræringar samtíðar-
innar) hefur ávallt fallið í grýttan
jarðveg á íslandi. Gildir einu þótt
árið heiti 1983, hvað þá heldur
1925, árið sem Finnur sýndi í Nat-
han & Olsens-húsinu og sjálfstætt
ísland var aðeins sjö ára. Allt var
þá lagt á vogarskálar þjóðlegheita
og pund menningar vigtað ad hoc.
Þá var landið fast fyrir, en síðan
hefur það tekið til við að skríða
undan fótum okkar og gliðna og
raforkuver og þorskur að renna úr
höndum okkar. í svo fallvöltum
efnisheimi höfum við Íslendingar
reynt að finna okkur traustari ból-
stað í þeim andlega. Við höfum s.s.
reynt að njörva menningu okkar
niður svo einnig hún hlaupi ekki
undan okkur. Og hvað er betri
kjölfesta en einmitt gamli þjóðlegi
tommustokkurinn? Enn er hann
hentur á lofti og það í hvert sinn
sem einhver lætur reka á reiðanum
í listrænum efnum.
Á sínum tíma vogaði Finnur sér
að sprengja skalann á þessu mál-
bandi og er það þungamiðjan í bók
þeirra Franks og Indriða. Þessi
heimiid um Finn er ágæt og byggist
á ritgerð hins fyrrnefnda „Lista-
rnaður á undan sinni samtíð“ og
æviágripum um listamanninn, frá
hendi hins síðarnefnda. Að auki
fylgir æviferill í ártalaröð, blaða-
greinar 1921-29 ogljóð eftirFinn. f
bókinni er fjöldi litmynda og svart-
hvítra mynda af verkum lista-
mannsins, auk teikninga og ljós-
mynda. Eru litmyndirnar með af-
brigðum vel prentaðar og gefur
það bókinni stærst gildi.
Betur væri, hefðu þeir Frank og
Indriði róið á ólíkari mið í ritgerð-
um sínum um Finn. Frank hefði að
ósekju mátt kafa betur ofan í verk-
in og fylgja þeim eftir með sundur-
greiningu efnis, inntaks, og um-
fjöllun um markmið listamannsins.
Indriða fer nefnilega vel úr hendi
að lýsa ævi Finns, þótt mér þyki
hann staldra um of við ættarsög-
una. Hún virkar örlítið eins og upp-
talning undaneldis af skagfirsku
góðhestakyni. Ég fæ ekki séð að
Finnur sé neitt betri listamaður
þótt kominn sé af Long of Eng-
land. Málaralist var ekki sterkasta
hlið Breta. En úr því Einar Ben
taldi svo vera, er ekki við Indriða
að sakast. Verra finnst mér hvernig
þrástagast er á forystu eins lands
umfram annað í listum árið 1925,
Berlín sem nafla heimslistarinnar
og þar fram eftir götunum. Hvar
voru Duchamp og Man Ray, sem
nefndir eru í bókinni; Max Ernst,
einn ágætastur þýskra listamanna;
Hans eða Jean Arp, Mondrian,
Miró, Malevich, Giacometti og
Brancusi? Voru þeir kannski utan-
veltu við alheimsnaflann og voru
þeir að skapa þessa frönsku list sem
Danir voru að apa upp eftir þeim?
Það er ekki erfitt að skilja hug
Þjóðverja til granna sinna hinum
megin við Rín, svo skömmu eftir
hinn óþarfa hildarleik 1914-18. En
nú er öldin önnur og þessar þjóðir
dús, enda erfitt að finna aðrar sam-
rýndari, svo innvirðulega og heitt
snobba þær hvor fyrir menningu
hinnar. En burtséð frá svona smá-
munum, þá fer Indriði liprum
höndum um helstu atburði úr ævi
Finns. Bókin væri snöggtum rýrari
án ritgerðar hans.
Það er ósköp leiðinlegt að sjá
hvernig einn kollega minna notar
þessa bók til að rakka niður lista-
manninn sem liggur til grundvallar
henni. Það hlýtur að vera að van-
hugsuðu máli að Finni skuli brigsl-
að um óheilindi í list sinni, enda fær
slíkt ekki staðist nema þá helst
maður lesi heimildir aftur á bak
eða á hvolfi. Ef Finnur var svona
„þjóðlegur" listamaður, hvers
vegna lét hann heillast af abstrakt-
listinni á námsárum sínum, en ekki
fígúratívri og þjóðlegri list í Þýska-
landi þar sem af nógu var að taka?
Hvers vegna birtast okkur myndir
eftir Finn í lok 6. áratugarins, sem
hljóma sem beint framhald af þeim
sem hann gerði á fyrri hluta 3. ára-
tugarins? Ihvers þágu er hinn niðr-
andi tónn? Hann hljómar líkt og
gamalt rifridli um það hver hafi
verið fyrsti landnámsmaðurinn.
Það mætti halda að hið þjóðlega
málband sem listamaðurinn var
mældur með forðum sé nú orðið að
alþjóðlegum tommustokk. Verkin
og hugmyndirnar; lífsstarf lista-
mannsins skiptir ekki lengur máli
nema sem íþróttamet. Það er kann-
ski engin furða í heimi þar sem
mest ríður á að vita: Hver söng
lengst í baði; hver át flest egg í
einu; hver stóð á hæstu flaggstöng-
inni... M.ö.o. þá virðist svo sem
minn ágæti kollegi sé að reyna að
troða listinni inn í heimsmetabók
Guinness.
Með gull í
Vésteinn Lúðvíksson:
Guðmundur Hreinn með gull í nögl.
Mál og menning 1983.
Þess sjást ýmis merki í íslenskri
barnabókagerð, að þar sé hvers-
dagsleikinn að hopa á hæli fyrir
ævintýrinu. Þessi tvö tilvistarplön
runnu saman í tveim sögum sem
Vésteinn Lúðvíksson hefur sett
saman um Sólarblíðuna. Og nú
hefur hann stigið skrefið til fulls og
semur hreinræktað ævintýri ef svo
mætti að orði komast - ævintýri
með barnshvarfi, ánauð, myrkra-
stofu, hjálpfúsri dís, hamskiptum
og lausn úr álögum.
Drengur fæðist í litlu húsið við
sjóinn og það er að honum mikill
fögnuður. En barnlaus hjón og
ágjörn ræna honum til að nota
hann og græða á honum - og tekur
þó út yfir, þegar sá galdur kemst
upp, að gullnögl vex á drengnum.
Þá er honum hent í myrkrastofu til
að engirin annar viti af auðlegð
hans. En af því hann er góður við
mýsnar sem deila með honum
myrkrastofunni og syngur fyrir
þær, gefur dís ein honum kost á að
sleppa - ef móðir hans tekur við
honum í hve herfilegri mynd sem
hann kann að birtast.
Allur efniviður sögunnar er úr
tímaleysi ævintýrisins - að því
undanskildu að hjónin gráðugu
aka í bíl. Byggingin er einnig
ævintýranna höfundarlausu. Ást
og þolgæði sem sigrast á ágirnd og
Arni
Bergmann
skrifar
sérgæsku er og gott og gilt ævintýr-
aþema. Það sem helst orkar tvímæ-
Iis er ýmislegt sem tengist lausn
Guðmundar Hreins úr prísund:
móðir hans hefur nefnilega enga
raunverulega möguleika til að bera
kennsl á barn sitt í mynd þeirra
ógeðslegu kvikinda sem heimsækja
hana. Aftur á móti er það ekki
nema rétt og skynsamlegt, að
ósköpin ganga yfir drenginn og
móður hans án þess að nein sekt sé
á ferðum: fórnarlömb ágirndarinn-
ar eru reyndar saklaus.
Vésteinn skrifar knappan og ein-
att fallegan texta og myndir Ró-
berts Guillemette eru hinar glæsi-
legustu og með sönnum ævintýra-
blæ.
ÁB. ’