Þjóðviljinn - 23.12.1983, Blaðsíða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fðstudagur 23. desember 1983
bókmenntir
KRAFTAVERK
heillar kynslóðar
Guðjón
Friðriksson
skrifar
Nú fyrir jólin kom út önnur
endurminningabók Einars Olgeirs-
sonar er nefnist Kraftaverk einnar
kynslóðar. Sú fyrri, í skugga
heimsvaldastefnunnar, kom út
1980. Það er Jón Guðnason sagn-
fræðingur sem skráð hefur báðar
þessar bækur. Kraftaverk einnar
kynslóðar er mikil bók, 400 blað-
síður, og ríkulega myndskreytt.
Hér segir Einar Olgeirsson frá því
hvernig sósíalíSkar hugmyndir
hans vakna í æsku, námi hans og
því hvernig róttæk verkalýðs- og
stjórnmálahreyfing kemst á legg og
verður sterk og voldug. Sjálfur er
hann gerandi í þessari baráttu og á
stóran þátt í þróun íslenskra stjórn-
mála á þessari öld. Bók þessi er því
ómetanlegur vitnisburður mikils
leiðtoga. Jafnframt er hún óður til
félaga hans í þessari baráttu, innan
lands og utan, þekktra sem ó-
þekktra. Einar rekur gang mála allt
til tímamótaársins 1942.
Þegar Einar Olgeirsson er 15 ára
fór hann fyrst að brjóta heilann um
þjóðfélagsmál og varð ljóðabók
Guðmundar Guðmundssonar
skólaskálds, Friður á jörðu, einna
fyrst til að vekja hann til umhugs-
unar. Um svipað leyti kynnist hann
georgismanum og fer þá að velta
fyrir sér íslenska þjóðfélaginu. Sú
bók sem hafði þó mest áhrif á hann
að eigin sögn var bók á dönsku:
Gensidig Hjælp eftir anarkistann
Krapotkin. Hún átti mest allra
bóka þátt í að gera hann að sósía-
lista. Þá var hann í síðasta bekk
menntaskóla. Um svipað leyti
kynnist hann Ólafi Friðrikssyni og
19 ára gamall gengur Einar í Jafn-
aðarmannafélag Reykjavíkur.
Brautin var mörkuð.
Eins og jafnan í skrifum Einars
er hann glöggur á hið sögulega og
alþjóðlega samhengi og má segja
að bókin sé vörðuð innskotsköflum
þar sem málin eru reifuð frá víðara
sjónarhorni. Hann lýsir andstæð-
unum í þjóðfélagsgerðinni og
hvernig hinn sterki uppreisnarandi
hinna snauðu er smám' saman
virkjaður til sameiginlegra átaka,
en jafnframt veilunum í hreyfingu
sósíalista, klofningi í sósíaldem-
ókrata og kommúnista.
Að loknu þriggja ára námi í
Þýskalandi, þar sem hann tekur
virkan þátt í samtökum kommún-
ista, kemur hann til Akureyrar og
ákveður að helga verkalýðshreyf-
ingunni starfskrafta sína þó að hon-
Einar Olgeirsson
um bjóðist styrkur til frekara há-
skólanáms.
Einhver forvitnilegasti kaflinn í
þessari bók fjallar um það hvernig
verkalýðshreyfingin og Jafnaðar-
mannafélagið sækir hratt fram á
Akureyri undir ótvíræðri forystu
Einars á árunum 1924-1931. Það er
eitt af ævintýrum íslenskra stjórn-
mála. Er Einar flytur þaðan er
hreyfing sósíalistá orðin sterkasta
stjórnmálaaflið í bænum. Jafn-
framt lýsir hann stofnun Alþýðu-
sambands Norðurlands og vexti
róttækrar hreyfingar um allt Norð-
urland.
{ þriðja kafla bókarinnar er lýst
stofnun Kommúnistaflokksins og
aðragandanum að henni. Sósíal-
demókratar höfðu knúið það fram
árið 1926 að Alþýðuflokkurinn
gengi í 2. alþjóðasamband sósíal-
demókrata sem hafði hafnað al-
þjóðahyggju verkalýðsins og var
því eitur í beinum kommúnista.
Þegar svo Alþýðuflokkurinn styð-
ur stjórn Framsóknarflokksinsn
1927-1931 magnast enn víðsjár í
hreyfingunni. „Framsóknarflokk-
urinn kom yfirleitt fram
hagsmunamálum sínum, en Alþýð-
uflokkurinn aðeins nokkrum...“,
segir hann á einum stað. Til dæmis
var afnám fátækralaganna ekki
gert að skilyrði fyrir stuðningi við
stjórnina. Einar gerir mikið úr
áhrifavaldi Jónasar frá Hriflu á
þessum árum og segir hann m.a.
hafa náð tangarhaldi á mönnum
sem áður voru einlægir kommún-
istar og nefndir þar m.a. Pálma
Hannesson og Sveinbjörn Högna-
son. Jónas hafði mjög ákveðnar
hugmyndir um það hvernig íslensk
stjórnmál ættu að þróast og komm-
únistar voru á skjön við þá draum-
sýn. Var þá farið út í það, bæði af
Jónasi sem menntamálaráðherra
og foringjum Alþýðuflokksins að
reka þá eða banna starfsemi þeirra
hvar sem því varð við komið.
Kommúnistar voru víða reknir úr
verkalýðsfélögum, þar sem þeir
voru í minni hluta, og einnig úr
skólum og jafnvel af spítölum.
Sjálfur var Einar rekinn úr starfi
forstjóra Síldareinkasölu ríkisins
en í það starf var hann ráðinn
vegna frumkvæðis og dugnaðar við
að afla markaða erlendis.
Einar segir Kommúnistaflokk
íslands hafa verið fyrsta nútíma-
stjórnmálaflokkinn á íslandi.
Skipulag hans var mjög fastbundið
og aðrir flokkar fóru síðan í það að
skipuleggja sig betur er þeir sáu
hverjum árangri kömmúnistar
náðu. Einhverjir fallegustu kafl-
arnir í bókinni eru um hina fjöl-
mörgu félaga hinriar sósíalísku
hreyfingar, hugsjónaeld þeirra,
fórnfýsi og dugnað.
Ekki verður í stuttum ritdómi
sem þessum gert annað en stikla á
stóru því að bókin er þykk og les-
málsmikil og margt forvitnilegt og
fróðlegt ber á góma. Lýst er hinum
hörðu átökum kreppuáranna, bar-
áttu við fasisma og auðvald, sundr-
ung og samfylkingu, stofnun Sósí-
alistaflokksins og skinum og
skúrum á fyrstu árum seinna
heimsstríðsins.
Það sem vekur kannski mésta
forvitni í bókinni eru frásagnir Ein-
ars af tengslum Kommúnista-
flokksins við Alþjóðasamband
kommúnista sem mjög hefur verið
gagnrýnt af andstæðingum hans.
Segir hann þessi tengsl og tengslin
við Sovétríkin hafi verið geysilega
mikilvæg á þessum árum. Hann
segir orðrétt:
„Með rússnesku byltingunni og
stofnun Sovétríkjanna var brotið
skarð í heimsyfirráð yfirstéttanna,
auðvalds og stjórjarðeigenda. Þótt
afturhaldsöflunum hefði ekki tek-
ist að koma bylingarstjórninni á
kné, þá vissum við, að þau ólu
stöðugt með sér óskir um að geta
afmáð Sovétríkin, þennan fyrsta
vísi að sósíalísku ríki á jörðinni.
Það var þess vegna eðiilegt, að
kommúnistar um allan heim gerðu
það að veigamiklu baráttumáli að
slá skjaldborg um Sovétríkin og
andníðinu um þau, sem rekið var
eins og stórvirkur iðnaður í kapítal-
ísku löndunum. I Sovétríkjunum
tóku kommúnistar í fyrsta skipti
ríkisvaldið í sínar heldur og allt
það, sem því fylgir, en af því
spruttu síðar mikil vandamál og
sorgaratburðir.“
Síðar talar Einar um ægilega og
sorglega valdníðslu sem beitt hafi
verið gegn þúsundum kommúnista
af valdakerfi Sovétríkjanna. Einar
kom nokkrum sinnum til Moskvu á
þessum árum og er frásögn af því
öll hin merkilegasta t.d. frásögn
hans af Búkharín á heimsþingi Al-
þjóðasambands kommúnista 1928.
Bókin Kraftaverk einnar kyn-
slóðar er stórfenglegur vitnisburð-
ur um langt ævistarf. Það má líta á
það sem eins konar manifesto Ein-
ars Olgeirssonar er hann lítur yfir
æviveginn. Fyrir þá sem vilja skilja
íslensk stjórnmál frá því að stétta-
baráttan hófst fyrir alvöru er hún
ómissandi - hún er lykill að því sem
gerðist á fyrri hluta aldarinnar, inn-
sýn inn í hugsunarhátt heillar kyn-
slóðar. Hún er líka dæmi um það
hverju samtakamáttur, fræðsla og
menntun frá komið til leiðar.
Ljósmyndir Skafta
Arni
Bergmann
skrifar
Heimildaljósmyndir
Skafta Guðjónssonar.
A tímum friðar
og ófriðar, 1924-1945.
Textahöfundur Guðjón Friðriksson.
Hagall 1983.
Skafti Guðjónsson bókbindari
skildi eftir sig mikinn fjölda ljós-
mynda, sem á síðari árum hafa
prýtt margar greinar og bækur. Og
nú hefur verið valið úr þeim til að
setja á bók - með henni fylgir
greinargóð frásögn Guðjóns
Friðrikssonar, sem einnig hefur
samið texta við myndirnar.
Skafti var áhugamaður og ljós-
myndatækni vanþróuð miðað við
það sem síðar varð. Því er ekki
nema eðlilegt, að ýmsar myndir
hans eru „gallaðar" að því er varðar
lýsingu eða skýrleika. En það er
fengur í þeim langflestum. Hvort
sem þær geyma söguleg atvik eða
Skafti Guðjónsson.
andrúmsloft þeirra tíma sem við
tengjum við Alþingishátíð,
kreppu, stéttaátök, hernám og lýð-
veldisstofnun.
Myndirnar vekja ánægju með
mismunandi hætti. Á bls. 18 er til
dæmis mynd frá miðbænum í há-
tíðaskapi árið'1930 og hefur mörg
einkenni góðs málverks ef svo
mætti segja. Á bls. 43 eru borgara-
leg hjón um borð í Gullfossi og
manni kemur strax til hugar, að
ágæt smásagá gæti sprottið fram úr
penna þess sem lengi virti slíka
mynd fyrir sér. Sama má segja t.d.
um mynd á bls. 103 af saumaklúbbi
ungra stúlkna í miðju ástandinu:
hvað eru þær að hugsa þessar fimm
stúlkur, eru þær að forðast sollinn?
Eru þær að plata einhvern? Svo
mætti lengi telja. Og svo eru marg-
ar myndir sem gera ýmsa atburði
„áþreifanlega" sem maður hafði
lesið um: Díönuslagurinn 1933,
ósigur ítalska loftflotans eftir Hall-
dór Laxness o.s.frv.
Gamlar ljósmyndir hafa ein-
kennilegan þokka. Kannski er það
vegna þess að við höfum til-
hneigingu til að trúa þeim öðrum
heimildum fremur? Eða þá vegna
þess að gömul mynd gefur eigin
hugarflugi meira svigrúm en texti?
ÁB
Af lífshlaupi
Árni
Bergmann
skrifar
Ellefu líf.
Saga um lífshlaup Brvnhildar
Georgíu Björnsson-Borger.
Steingrímur St. Th. Sigurðsson
ritaði og skrásetti.
Örn og Örlygur.
Steingrímur Sigurðsson hefur
aftur tekið til við ritstörf eftir langa
göngu yfir myndverkið. Hann hef-
ur fundið sér lífsreynda konu að
skrifa um, sonardóttur Sveins
Björnssonar forseta, sem ólst upp í
Þýskalandi nasismans, lifði stríðs-
lok í Danmörku, sat á táningaaldri
á Béssastöðum, giftist í Argentínu,
kom heim og hefur bætt á sig fjór-
um eiginmönnum síðan.
Þegar lesin er viðtalsbók kemur
upp sérstæður vandi: hverjir eru
verðleikar (eða syndir) sögumanns
og hverjir skrásetjarans? Það má
gera ráð fyrir því að bæði
Steingrímur og Brynhildur séu það
sem kallað er „hresst fólk“. En
þessi lesandi hér hallast að því, að
Steingrímur hafi ráðið mestu um
að úr verður röskleg frásögn og Brynhildur hefur margt reynt í
ekki smámunasöm. ýmsum löndum og er því bókarefni
að íslenskum sið. En satt að segja
verður það óvenju áberandi hér,
hve miklu betur fólki lætur að rifja
upp bernsku- og uppvaxtarár en að
segja frá því sem fyrir ber eftir tví-
tugt. Uppvaxtarárin eru miklu læs-
ilegasti hluti bókarinnar, já, og ým-
islegt í Argentínukaflanum, en síð-
an fer allt að gerast í stórum
stökkum.
Viðhorf Brynhildar eru svo kafli
út af fyrir sig: þjóðverjavináttan,
danahatrið og margt fleira.
Steingrímur leggur einu sinni krók
á leið sína til að firra sig ábyrgð á
meintum fláttskap kaþólskra nunna
1 Argentínu. Hann hefði, úr því
hann var að þessu á annað borð,
gjarna mátt bæta við einhverju frá
eigin brjósti um þá fáránlegu hug-
mynd Brynhildar að gyðingar í
Argentínu hafi stolið ösku lítils
barns til „afguðadýrkunar“. ÁB.