Þjóðviljinn - 24.12.1983, Blaðsíða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 24.-25. desember 1983
Sigurður A. Magnússon ritstýrði
Þeir settu svip á öldina,
Islenskir stjórnmálamenn
Frásagnir af
16 stjórnmálamönnum.
Iðunn 1983.
„Eg lagði áherslu á að reynt yrði að hafa
umsagnirnar eins „hlutlausar“ og lausar við
boðun eða prédikun einsog kostur væri, og
vona að iesendum þyki bærilega hafa tek-
ist“, segir Sigurður A. Magnússon í formála
bókarinnar um hina merku stjórnmála-
menn.
Sjálfur skrifar Sigurður A. Magnússgn
um Hannes Hafstein. Þar segir m.a.: „Ég
hygg að enginn íslenskur stjórnmálamaður
hafi verið gæddur jafnfjölbreytilegum gáf-
um og Hannes Hafstein. Má fullyrða að
hann væri heimsnafn hefði hann verið uppi
með stærri þjóð. Samt hefur enginn
stjórnmálamaður verið jafnherfílega rægð-
ur og affluttur af öfundarmönnum sem
flykktust að honum einsog hrægammar“.
Aðalheimild Sigurðar virðist vera ævi-
saga Hannesar eftir Kristján Albertsson.
Segir Sigurður Kristján bregða upp
„hrollvekjandi mynd af hringlandahætti,
hentistefnu og hundsku þeirra valdasjúku
manna sem sáu ofsjónum yfír framtaki og
farsæld skáldmennisins...“. Og fleira er
þarna af sama toga. Sigurður spyr hvort
Hannes hafi kannski verið í ætt við hetju
klassíska harmleiksins. Hann hafi alltjent
haft „tragískan brest“. „Auk þess gæti ég
trúað að Hannesi hafí verið mikil raun að
því að umgangast leiðinlega menn“, segir
Sigurður á öðrum stað. Ekki veit ég hver
hefur beinlínis gaman af því að umgangast
leiðinlega menn, en það hlýtur að heyra
undir hugtakið „félagsleg fötlun“ að geta
ekki umborið slíka menn t.d. í
stjórnmálum. Hannes hefur semsagt verið
dæmdur til félagslegrar einangrunar?
Þjóðsagan hermir að þegar ævisaga
Hannesar eftir Kristján Albertsson kom út
hafi Sverrir Kristjánsson sagnfræðingur hitt
kunningja sína og verið mikið niðri fyrir:
„Þetta er mesta sögufölsun síðan (fann ekki
góða líkingu strax) ... síðan Stalín dó!”
Höfundar og vidfangsefni
Bókin segir í stuttu ágripi af mönnum.
Þessi ágrip eru einskonar útfærsla á „Merk-
ir íslendingar“ og í ættarsamfélagi okkar er
alltaf fengur að slíkum fróðleik.
Hitt er svo annað mál að oft bera þessi
ágrip frekar vitni höfundum sínum og
máske einhæfum heimildum þeirra, en
þeim sem um er fjallað. Þetta þarf ekki að
vera svo slæmt, því höfundarnir, sérstak-
lega í þessari bók, eru einkar forvitnilegir.
f huglægri bókarumsögn í hlutdrægu dag-
blaði er að minnsta kosti óhætt að fullyrða
að frásögnin af Skúla Thoroddsen ber af
öðrum í þessari bók. Hana skráði Jón
Guðnason sem hefur skilað ómældri vinnu i
rannsóknum á tímabili Skúla og persónunni
sjálfri. Aðrar sérlega Iæsilegar frásagnir eru
um Jón Þorláksson eftir Gunnar Thorodd-
sen, um Jónas Jónsson eftir Þórarin Þórar-
insson og Magnús Kjartansson eftir Svavar
Gestsson. í frásögninni af Magnúsi er þó
erfiðast um vik, þarsem fjallað er um tím-
ann næst okkur.
Sínum augum...
Það er dálítið skemmtilegt, allavega
þjóðlegt, hvernig segir frá í öndverðum
skoðunum um sömu persónur og atburði í
hinum ýmsu frásögnum. Þannig skrifar Sig-
urður Líndal um að því er virðist afskaplega
litlausan stjórnmálamann, Jón Magnússon,
að hann hafi þrátt fyrir allt ekki verið neinn
„veifiskati". Nefnir hann sem dæmi um
þetta að Jón hafi í dómsmálaráðherratíð
sinni látið bjóða út 400 manna lögregluliði,
vopnuðum bareflum og skotvopnum til að
ráðast að heimili Ólafs Friðrikssonar vegna
rússneska drengsins. Höfundur segir að hér
hafi verið „tekist á um það meginatriði
hvort rétt stjórnvöld ættu að halda uppi
lögum eða ekki“.
Pétur Pétursson, sem er manna kunnug-
astur þessu máli, hefur aðra sögu að segja
þegar hann skrifar um Ólaf Friðriksson.
Þarsegir m.a. um aðförina að Ólafi: „Færa
má að því nokkur rök að upphafs fasisma í
Evrópu gæti í aðför hvíta liðsins að Ólafi
Friðrikssyni“.
Pétur Pétursson upplýsir einnig að fyrsti
klofningur Alþýðuflokksins hafi ekki orðið
af völdum Ólafsmanna og kommúnista.
Úrsögn Jóns Baldvinssonar og fleiri úr
Jafnaðarmannafélagi Reykjavíkur 1922
hafi verið svar þeirra við kröfum danskra
sósíaldemókrata og Morgunblaðsins um að
sverja af sér bolsévisma og játast undir
„löghlýðni“.
Svipmiklir
stj órnmálamenn
eða „mesta sögufölslun - síðan Stalín dó?“
Hjá Jóni Baldvin Hannibalssyni um Jón
Baldvinsson kveður hins vegar við allt ann-
an tón. Hann segir að erindreki Komintern
og aðdáendur rússnesku byltingarinnar hafi
reynt að rjúfa einingu jafnaðarmanna-
flokka og verkalýðshreyfingarinnar
snemma á 3ja áratugnum. Frásögn Jóns
Baldvins Hannibalssonar er því miður
framhald af greinum og ræðum hans um að
frá kommum komi allt illt: „Enn í dag er
spurt: Hvernig má það vera að menn, sem
gerðu átrúnað á blóðugt lögregluríki Stalíns
að lífshugsjón sinni náðu fjöidafylgi með
íslendingum?“ Og síðar segir hann: „Seinni
tíma mönnum hlýtur að vera það ráðgáta,
hvernig pólitískur sértrúarsöfnuður, sem
var svo gjörsamlega ærður á sál og sinni,
sem þessi málflutningur ber vott um, gat
áunnið sér tiltrú almennings með óbrjálaða
dómgreind“. Það er greinilegt að Jón skilur
ekkert í karli föður sínum né sjálfum sér að
hafa bundist pólitískum samtökum við
svoddan lið. Það er sorglegt til þess að vita
að menn sólundi svo greind sinni í misskiln-
ing á íslandssögunni.
Tilviljanir
Það er dálítið merkilegt í frásögnum af
mönnum einsog Tryggva Þórhallssyni eftir
Andrés Kristjánsson og af Hermanni Jón-
assyni eftir Vilhjálm Hjálmarsson, hversu
tilviljanir virðast hafa ráðið miklu um að
þeir fóru að starfa í pólitík. Þannig segir
Andrés frá því þegar Tryggvi varð af dós-
entsstöðu í guðfræði við Háskóla íslands
1917 og var boðin ritstjórastaða við Tímann
sama dag og það var ljóst. Áður hafði hann
ekki haft nein flokksleg afskipti af pólitík.
Þá höfðu Framsóknarmenn beðið eftir því
að Héðinn Valdimarsson kæmi heim frá
námi og gerðist ritstjóri, en það fór á annan
veg.
Vilhjálmur Hjálmarsson segir frá því að
þegar Hermann Jónasson var lögreglustjóri
í Reykjavík 1930, hafi Sjálfstæðisflokkur-
ínn leitað til hans um að skipa efsta sæti
framboðslista flokksins við bæjarstjórnar-
kosningarnar það ár. Það gerði Framsókn-
arflokkurinn líka og Hermann skipaði efsta
sæti listans í Reykjavík. Aðeins fjórum
árum síðar er hann orðinn forsætisráðherra
Framsóknarflokksins.
Héðins þáttur
Máske er Héðinn Valdimarsson ævintýr-
alegasti pólitíkusinn sem sagt er frá í þessari
bók. Gils Guðmundsson skráir hans þátt.
Einsog kunnugt var Héðinn forstjóri BP á
íslandi og Tóbaksverslunar íslands um leið
og hann var einn harðskeyttasti forystu-
maður verkalýðshreyfingarinnar fyrr og
síðar. Á alþingi lágði Héðinn til að ríkis-
einkasala yrði tekin upp á tóbaki. Ólafur
Thors og aðrir Sjálfstæðismenn mótmæltu
frumvarpi Héðins bæði vegna þess að þeir
voru í grundvallaratriðum á móti ríkisversl-
un og með tilvj'sun til þess að það væru ekki
of margir dugandi kapitalistar í þessu landi.
Hagsmunum neytenda væri ekki síður
borgið í höndum Héðins en í höndum ein-
hvers tóbakssöluforstjóra ríkisins. Þeir áttu
erfitt með að skilja hvers vegna Héðinn
stefndi „eiginhagsmunum" sínum í voða
með slíkum málarekstri. Héðinn svaraði:
„Háttvirtur þingmaður skilur auðvitað
ekki, að ýmsir menn þar á meðal ég, geti
miðað fylgi sitt við mál af öðru en eigin
hagsmunum“.
Héðinn Valdimarsson vildi skapa sósíal-
ískt mótvægi við borgaraflokkana í landinu.
Fyrir honum vakti að „gerð yrði stórfelld
tilraun til að byggja upp óháðan sterkan
sósialistiskan flokk, flokk sem stæði að
skipulagi og stefnu næst norska Verka-
mannaflokknum“, en sá flokkur var á þeim
árum róttækur sósíaliskur flokkur.
Er skemmst frá því að segja, að enn er
uppi viðleitni að gera þá stefnu að veru-
leika, en hinu verður vart á móti mælt að
kratar og kommar hafi komið hraksmánar-
legar fram við Héðin en nútímamenn geta
auðveldlega skilið, frá 1938 til 1940. En
sagan verður því miður ekki skrifuð í þá-
skildagatíð.
Jónas Haralz bankastjóri skrifar um Ólaf
Thors og Jóhannes Nordal bankastjóri
skrifar um Bjarna Benediktsson og hygg ég
það einkar vel til fundið.
í frásögnum af þeim er einkar athyglis-
vert að á kveldi æviskeiðsins tóku þeir að
spekjast og mildast í garð andstæðinga
sinna: „Á gamals aldri fyrirverður Ólafur
Thors sig fyrir að hafa beitt sér af hörku
gegn Vökulögunum“, skrifar Jónas Haralz.
Og síðar: „Fyrsta verk hans í ráðherrastóli
er að skipuleggja varalið til styrktar lög-
regiu Reykjavíkur eftir átökin 9. nóvember
1932, hið síðasta að stöðva afgreiðslu frum-
varps um tímabundið bann við verkföll-
um“.
Og í frásögn Jóhannesar Nordals um
Bjarna Benediktsson kemur hið sama
fram. Sá Bjarni sem kvaddur var 1970 var
gjörólíkur þeim vígreifa og harðskeytta
Bjarna sem menn kynntust á fimmta ára-
tugnum. Og haft er eftir, að Bjarni hafi lagt
mildandi hönd yfir stjórnmálalífið og þjóð-
lífið í heild á síðustu árum sínum.
Vert er að vekja athygli á þeim ummæl-
um í frásögn Nordals sem hann hefur eftir
Bjarna frá 1940 snemma árs: „Hiklaust
verðum við að haida fast við hlutleysisyfir-
lýsinguna frá 1918. Hún er sverð okkar og
skjöldur á þessari skálmöld. Ef frá henni er
vikið, er okkar eina vörn úr sögunni“.
Ekki þarf að spyrja að fráhvarfi frá þess-
ari stefnu og réttlætingu fyrir því. Óhugn-
anlegt er einnig að lesa, hvernig aðild ís-
lands að Nató ber fyrst á góma í viðtali
Bjarna við bandaríska utanríkisráðherrann
í janúar 1949 og tæpum þrem mánuðum
síðar er aðildin orðin að veruleika. Þegar
haft er í huga hvers konar upplýsingamiðl-
un var við lýði - þá er hreint út sagt ægilegt
að vita til þess í lýðræðisríki að ákvörðun
um jafn afdrifaríkt mál skuli hafa verið
tekin á jafn skömmum tíma og af jafn fáum
mönnum.
Óskar
Guðmundsson
skrifar
í nálægð
Um núlifandi menn skrifa þeir Gísli Ás-
mundsson um Brynjólf Bjarnason, Haukur
Helgason um Einar Olgeirsson og Helgi
Már Arthúrsson um Hannibal Valdimars-
son. Höfundar fara nærfærnum og skiln-
ingsríkum höndum um viðfangsefni sín, en
að sjálfsögðu skyggir nálægð mannanna dá-
lítið á þá hlutlægu frásögn, sem ritstjórinn
auglýsti eftir í formála bókarinnar. Öðru-
vísi er varla hægt að haga slíkum skrifum og
frásagnir þessar varpa allar ljósi á mikilvægt
hlutverk þessara manna í íslandssögunni.
Þó get ég ekki orða bundist um Hanni-
balsþátt eftir Helga Má Arthúrsson. Helgi
bregður á það ráð að setja fram þá kenn-
ingu, væntanlega til að gera Hannibal að
hugsjónamanni að hann hafi kynnst og búið
til sósíaliskt módel á ísafirði, sem á að hafa
verið andstætt krötum í Reykjavík og ands-
tætt kommum hins vegar. Þessari hugsjón
„rauða bæjarins" á svo Hannibal að hafa
verið trúr í minnihluta og meirihluta í Al-
þýðuflokknum, í Alþýðubandalaginu, í
Samtökum frjálslyndra og vinstri manna og
víðar. Á lesanda virkar þetta einsog „redd-
ing“. Persónulegur metnaður Hannibals,
samstarfsörðugleikar og pólitísk mistök
hverfa í skuggann, sjást ekki á blaði, þó
þessi atriði hafi máske alltaf verið hinum
pólitíska sjarmör fjötur um fót. Helgi Már
færir heldur ekki trúverðug rök fyrir kenn-
ingum sínum. Og þarsem höfundurinn er
meðal skárri kunningja minna meðal krata
hlýt ég að geta leyft mér að segja að Helgi
Már skrifar gegn betri vitund þegar hann
segir: „Kosningar vinnast ekki á trixum,
þær vinnast á stefnu. Pólitískri stefnu“.
Hvers konar heimild?
Einsog áður var bent á eru þessar frá-
sagnir oft betri heimildir um höfunda held-
ur en viðfangsefni þeirra, um samtíma okk-
ar heldur en þátíðina. Þannig kemur t.d.
fram í skrifum þeirra beggja Alþýðuflokks-
manna Jóns Baldvins Hannibalssonar og
Helga Más Arthúrssonar að þeir báðir eru
búnir að missa trúna á Alþýðuflokkinn og
forystu hans fyrr og síðar. Bölsýni þeirra og
vonbrigði eru einsog rauður þráður í gegn-
um frásagnir þeirra af Jóni Baldvinssyni og
Hannibal Valdimarssyni. Sögulegt skipbrot
Alþýðuflokksins verður enn auðsærra af
þessum skrifum - og höfundum báðum ráð-
lagt að nálgast fyrirgefandi huga hugmyndir
Héðins Valdimarssonar frá 1938 um pólit-
íska mótvægið, einn stóran sósíalistiskan
flokk. Tónabíósfundinum hefur verið
slitið.
Á tímum þegar Morgunblaðinu og dindl-
um þess var tíðrætt um skiptingu stærsta
verkalýðsflokksins í menntamenn og
verkalýð er athyglisvert að alþýðuforin-
gjarnir á þessari öld: Héðinn Valdimars-
son, Ólafur Friðriksson, Jón Baldvinsson,
Brynjólfur Bjarnason, Einar Olgeirsson og
Hannibal sjálfur, eru allir hámenntaðir
menn hver á sína vísu. Og ekki hræddi það
verkafólk frá stuðningi við forystu Héðins
Valdimarssonar í Dagsbrún að hann var
hagfræðingur og stórkapitalisti. Reyndar
dró hvort tveggja síður en svo úr stuðningi
Héðins við róttækustu þjóðfélagshugmynd-
ir um forræði verkafólks.
Með bókinni fylgir niðjatal stjórnmála-
mannanna sem Guðjón Friðriksson tók
saman. Guðjón er landskunnur og sérlega
útnefndur sérfræðingur Þjóðviljans í ættvísi
og ekki á hvurs manns færi að bera brigður á
vísindi Guðjóns, nema ef vera kynni að
Blóðbankinn hefði eitthvað við að athuga.
Niðjatalið rennir stoðum undir þá kenn-
ingu „elítukenninguna" sem oft hefur verið
höfð á orði, þe. að íslenskir valdsmenn á
þessari öld, einsog á Þjóðveldisöld, séu
venslaðir frá kynslóð til kynslóðar, völdum
til valda.
Það verður því ekki ofsögum sagt að
marga lærdóma má draga af þessari bók.
Safnritið er ágætt heimildarrit um höfunda
og okkar samtíð og sæmileg heimild um
stjórnmálamennina sem um er fjallað. Mér
þykir ekki Iíklegt að hún verði til að leysa
sjálfsmyndarkreppu stjórnmálaflokkanna,
en hún verður áreiðanlega algeng í bóka-
skápum heimilanna, þar sem stjórnmálaá-
hugi er mikill og fólk ann íslandssögunni.
Áreiðanlega eru líka flestir nokkuð sam-
mála vali ritstjóra bókarinnar á stjórnmála-
mönnum sem settu svip sinn á öldina. Einn
er sá kostur bókarinnar að hin ólíku viðhorf
höfunda og stjórnmálamannanna kalla á
virkan lestur. Bókin kveikir í manni.
-óg.