Þjóðviljinn - 30.03.1984, Blaðsíða 10

18 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 30. mars 1984
Ingi Rúnar
Eðvarðsson
skrifar
Flestum er kunnugt að mikið
atvinnuleysi er nú að finna í mörg-
um löndum hins vestræna heims.
Þar sem íslensk stjórnvöld telja á-
stæðu til að færa ísland í hóp þess-
ara þjóða með beinum pólitískum
aðgerðum, tel ég þörf á að leggja
orð í belg og ræða þá þróun. í þess-
ari grein mun ég reyna að skýra
atvinnuleysi á Vesturlöndum
undangengin ár, athuga sérkenni
þess, ásamt því að skyggnast aðeins
inn í framtíðina og athuga hvað
hún kann að bera í skauti sér.
Enn eykst
atvinnuleysið
Hvort sem fólk rýnir í opinberar
tölur eða fylgist með fréttum kemst
það að sömu niðurstöðu: atvinnu-
leysi er orðið ískyggilega hátt í
mörgum löndum, eins og lesa má
að línuriti 1. í Bretlandi eru nú t.d.
álíka margir menn án vinnu eins og
í kreppunni sem hófst árið 1929, -
þegar atvinnuleysi náði hámarki í
veraldarsögunni. í öðrum löndum
er atvinnuleysi þó lægra nú en í
heimskreppunni. Atvinnuleysis-
vandinn er eigi að síður mikill. Um
síðustu áramót var þannig áætlað
Tilraun til
skýringar á
atvinnuleysi
samtímans
staða þeirra mjög slæm í dag. í
mörgum löndum er algengt að fjór-
ir af hverjum tíu unglingum hafi
enga vinnu. Þeir hafa þar að auki
litla von um vinnu þar sem þá
skortir starfsreynslu.
Atvinnuleysi unglinga verður að
teljast alvarlegt fyrir viðkomandi
einstaklinga í ljósi þess að þeir hafa
alist upp í anda kapítalískra gilda,
að allt sé falt fyrir peninga, á sama
tíma og tekjumöguleikum er kippt
undan fótum þeirra.
Framtíðin
Atvinnuleysi er enn félagslegt
böl, þó svo að almannatryggingar
hafi dregið úr efnahagsóvissu við
vinnumissi. Það á einkum við í
löndum eins og íslandi, þar sem
lífið er vinna. Auk þess má nefna
að hjónaskilnaðir, sjálfsmorð,
eiturlyfjaneysla og aðrir miður
æskilegir þættir aukast á atvinnu-
leysistímum. Þrátt fyrir að menn
hafi gert sér grein fyrir þessu er
sennilegt að atvinnuleysi verði
fylgifiskur kapítalískrar efnahags-
skipunar líkt og hingað til.
Nokkrar leiðir eru færar til að
útrýma atvinnuleysi. Ein leið væri
að móta samræmda atvinnustefnu í
Enga atvinnu að hafa
að um 20 miljónir manns í Vestur-
Evrópu hafi verið án atvinnu.
ísland hefur löngum haft þá sér-
stöðu að atvinnuleysi hefur verið
lítið, þannig hefur það t.d. verið
innan við 1% undanfarin ár.
Atvinnuleysi hefur þó aukist að
undanförnu samfara minnkandi
hagvexti. Einnig hafa stjórnvöld
velt kreppu íslensks efnahagslífs
yfir á herðar launamanna með
kjaraskerðingu og atvinnuleysi í
kjölfarið. Þannig hefur atvinnu-
leysið verið á bilinu 2-3% síðustu
mánuði. Það nálgast atvinnuleysið
á árunum 1968-1970. Árin 1968-
1970 er sá tími sem margur minnist
sem tímabils atvinnuleysis, kreppu
og landflótta.
Atvinnuleysi á íslandi nær nú
ekki aðeins til fiskvinnslufólks, líkt
og oft áður, heldur einnig til
iðnaðar- og skrifstofufólks. Það
nær einnig til meginhluta landsins
en takmarkast ekki við einstök
landsvæði líkt og fyrr. Að því leyti
svarar íslenskt atvinnuleysi nú til
atvinnuleysis í öðrum vestrænum
löndum.
Orsakir
atvinnuleysis
Sögulega séð hefur atvinnuleysi
fylgt kapítalískum samfélagshátt-
um. Fyrir daga kapítalismans
þekktist atvinnuleysi ekki. Hins-
vegar gerði tímabundið iðjuleysi
stundum vart við sig þegar veður-
guðir brugðust og uppskera
spilltist. Slík óhöpp voru, sem gef-
ur að skilja, óháð aðgerðum
manna og túlkað sem náttúruleg
fyrirbæri eða jafnvel reiði Guðs.
Vinnuhendur voru einnig, fram að
19. öld, ætíð færri en þau verkefni
sem við blöstu. Auk þess gerðu
ýmsir pólitískir og efnahagsþættir
það að verkum að ánauðugur
bóndi varð ekki atvinnulaus, því
síður þræll.
Atvinnuleysi hefur fylgt þeim
kreppum sem kapítalískt efnahags-
líf hefur gengið í gegnum síðustu
tvær aldirnar.
Kreppur kapítalismans stafa
annars vegar af því að framleiðslu-
geta fyrirtækja eykst meir en
neysla almennings, offramleiðsla á
sér stað, vörur seljast ekki. Slíkt er
megineinkenni kreppna á bernsku-
skeiði kapítalismans, og þó einkum
kreppunnar sem hófst árið 1929 og
stóð nær linnulaust fram að upp-
hafi heimsstyrjaldarinnar seinni.
Hins vegar stafa kreppur kapít-
alismans af viðleitni atvinnurek-
enda til að taka í notkun vinnuspar-
andi tækninýjunar í von um að
skapa sér umframgóða umfram
aðra atvinnurekendur. Gróðinn
hverfur vanalega að nokkrum tíma
liðnum þegar viðkomandi tækni-
nýjung er orðin almenn í þjóðfé-
laginu. Þá er ný tækni tekin í notk-
un o.s.frv. Þetta leiðir ekki aðeins
til atvinnuleysis í viðkomandi
greinum, heldur dregur einnig úr
fjárfestingu þegar gróðahlutfallið
lækkar. Það hefur síðan kreppuá-
hrif út um allt þjóðfélagið. Krepp-
an sem hófst árin 1974-1975 er af
þessum toga.
Með tilkomu iðnbyltingarinnar
varð umbreyting á vinnumarkaði
sem og þjóðfélaginu öllu í mörgum
löndum. Sú umbreyting stendur
raunar enn. Eitt megineinkenni
þeirrar þróunar er aukin notkun
véla í atvinnulífinu, sem gerir kleift
að auka framleiðsluna og lækka
kostnað hverrar vöru. Vélarnar
leysa menn af hólmi. Þróun vinn-
umarkaðar ber því glögg vitni.
Þannig fækkaði fólki verulega í
landbúnaði og öðrum frumvinnslu-
greinum í Evrópu fyrir nokkrum
áratugum. Sú fækkun á sér enn
stað. Þegar frumvinnslustörfum
fækkaði, fjölgaði störfum að sama
skapi í iðnaði. Um og eftir 1973 fór
hins vegar að draga úr fjölgun iðn-
aðarstarfa. Við lok síðasta ára-
tugar var svo komið að iðnaðar-
störfum hafði fækkað í flestum
löndum Vestur-Evrópu. í þeim
hóp eru m.a. Bretland, Vestur-
Þýskaland og Frakkland.
Eitt megineinkenni þróaðra
ríkja hins kapítalíska heims eftir
lok síðari heimsstyrjaldar er útþen-
slaþjónustugeirans. Útþenslahans
hefur verið svo gífurleg að nú
stundar um og yfir helmingur
vinnufærra manna þjónustu af ein-
hverju tagi. Það á m.a. við um ís-
land. Ný tækni, örtölvutækni, gerir
hins vegar mögulegt að vélvæða nú
mörg störf sem heyra undir þjón-
ustu.
Um þessar mundir er því mögu-
legt að vélvæða mörg störf í flestum
atvinnugreinum. Það er góðs viti
þar sem slíkt gefur kost á að eyða
minni tíma í að afla sér nauðþurfta,
en verja meiri tíma í annað svo sem
menntun, listir ofl. Kapítalísk
efnahagsskipan gerir þá draumsýn
hins vegar að engu, eins og hið
mikla atvinnuleysi sem nú ríkir ber
vitni um.
Sérkenni núverandi
atvinnuleysis
Eitt megineinkenni atvinnu-
leysis síðustu ára er að sífellt færist í
vöxt að mönnum sem fást við þjón-
ustu sé sagt upp störfum. Það er
mikil breyting frá fyrri tíð, einkum
eftir seinna stríðið, þar sem helsti
kostur margra þjónustustarfa var
talið atvinnuöryggið. Ný tækni í
bönkum, á skrifstofum og í tengd-
um greinum kemur nú í stað fjölda
starfsfólks á slíkum vinnustöðum.
Á fslandi er farið að bera á slíkri
þróun. f fyrsta sinn um langan
aldur eru verslunar- og skrifstofu-
menn nú atvinnulausir, þó enn séu
þeir ekki margir. Auk þess má
nefna að íslenskir bankar eru nú að
fjárfesta í tölvutækni.
Annað einkenni atvinnuleysis
nútímans, ekki síður mikilvægt, er
aukið atvinnuleysi kvenna. At-
vinnuþátttöku kvenna, sem hófst
víða á síðustu öld í iðnaði og þó
einkum í þjónustu á þessari öld,
virðist nú vera stefnt í voða. Þau
störf sem nú eru tölvuvædd, á skrif-
stofum og víðar, eru í flestum til-
vikum einhæf störf sem krefjast lít-
illar menntunar, eða m.ö.o. hefð-
bundin kvennastörf. í mörgum til-
vikum eru giftar konur auk þess
ekki taldar við skráningu atvinnu-
leysis. Slíkt hefur verið vel nýtt í
talnaleik ríkisstjórna við skráningu
atvinnuleysis. Áð undanförnu hef-
ur því gætt tilhneigingar til að
senda konur heim í uppvask og
barnauppeldi.
Þriðja einkenni atvinnuleysis
samtímans er gífurlegt atvinnuleysi
ungmenna. Þó svo að kreppur hafi
oft lent illa á ungmennum, þá er
mörgum löndum, t.d. innan Evr-
ópu. Nauðsyn á slíkri atvinnu-
stefnu stafar af þróun efnahags-
mála, sem nú ná yfir stór svæði,
jafnvel heimshluta, en ekki við
landamæri þjóðríkja.
Helsta markmið slíkrar atvinnu-
stefnu ætti að miða að útrýmingu
atvinnuleysis, ásamt því að bæta
vinnuaðstöðu. Með slíkri atvinnu-
stefnu væri hægt að beina fólki inn
á hagnýt svið sem krefjast margra
handa svo sem samgöngur, ný-
bygging og endurnýjun húsa,
menntun, heilsugæsla og umhverf-
isvernd.
Slík atvinnustefna ætti einnig að
miða að styttingu vinnutímans án
launalækkunar, sem gæfi launa-
mönnum hlut í þeim arði sem ný
tækni skapar. Nú er slíkt orðið
raunhæfur möguleiki með örtölvu-
tækninni, þar sem hægt er að fram-
leiða sífellt meira en áður á
skemmri tíma. Ýmsir möguleikar
eru fyrir hendi til að ná því marki,
svo sem: styttri vinnuvika, fleiri frí-
dagar, lækkun eftirlaunaaldurs og
lenging skólaskyldu.
Skipulagning tækninnar ætti
einnig að miða að því að draga úr
fátækt, bæði á Vesturlöndum og í
þriðja heiminum, og auka jafnrétti
kynjanna svo eitthvað sé nefnt.
Þau atriði sem hér hafa verið
nefnd til að draga úr atvinnuleysi,
ganga hins vegar flest í berhögg við
kapítalíska efnahagsskipan.
Helstu stuðningsrit:
European Trade Union Institute:
Industrial Policy in W-Europe, Bruss-
el 1981.
Ingi Rúnar Eðvarðsson: Tölva og
vinna, MFA, Rvk., 1983.
John A. Garraty: Unemployment in
History, Harper Colophon Books,
1979.
Ingi Rúnar Eðvarðsson er félags-
fræðingur sem um þessar mundir
kynnir sér vinnumarkaðsmál við há-
skólann í Lundi í Svíþjóð. Ingi Rúnar
er höfundur bókarinnar Tölva og
vinna, sem MFA gaf út í fyrra.
Nokkrarleiðirerufœrartilað útrýma atvinnuleysi. Ein leið vœri
aðmótasamrœmdaatvinnustefnuímörgumlöndum, t.d. innanEvrópu.