Þjóðviljinn - 16.12.1984, Blaðsíða 4

Óvanda þeimengan líð,
í œskunni þau tem og hýð...
„Æ hvað margföld um-
breyting, ævina mannsins
hrekur", kveður Páll Vídalín. í
riti, sem LofturGuttormsson
dósent hefursaman sett, er
einmitt reynt að lýsa því,
hvern skilning menn hafa
áður haft á bernsku og ung-
lingsárum hér á landi og þar
eftir hvers konar uppeldi var
réttast talið og hvaða mark-
miðum það átti að þjóna.
Rannsóknin spannar einkum
tímabilið 1750-1850 ogfjallar
bæði um efni sem allmörgum
eru kunn - svo sem húsaga
strangan, hirtingar í uppeldi,
utanaðbókarlærdóm á guðs-
orði og þarfram eftirgötum-
sem og annað er menn hafa
síðurveltfyrirsér. Hvervar
munur á að vera barn - eða
foreldri - þá og nú? Eða ung-
lingur? Að hvaðaleyti varfjöl-
skyldan frábrugðin því sem nú
gerist? Hvaða „hagnýta" þýð-
Bernskan
og
sagan
Þetta rit liggur á mótum
uppeldis- og fjölskyldusögu. Um
leið er reynt að draga meira undir
uppeldishugtakið en venja hefur
verið. Burtséð frá þjóðháttalýs-
ingum hafa sagnfræðingar helst
vikið að formlegu skólahaldi þeg-
ar þeir hafa fjallð um uppeldis-
mál fyrr á öldum. En meðan al-
mennir skólar voru ekki til, þá
blasir það við, ef menn vilja
kanna uppeldi barna og unglinga,
að þá hlýtur athyglin að beinast
að sjálfum heimiíunum, og þá að
fjölskylduháttum og svo áfram
yfir í samfélagsgerðina alla.
Ég hafði þegar ég skrifaði þetta
verk hliðsjón af ýmsum fyrir-
myndum, ekki síst þekktu riti
eftir Phillippe Ariés, sem út kom
um 1960 og fjallaði um „Barnið
og fjölskyldulífið“ á einveldis-
tíma. Hann leit svo á, að í mið-
Verðleikar Ariés voru einkum
þeir að hann setti bernskuhug-
takið í sögulegt samhengi, sýndi
hve miklum breytingum hug-
myndir um börn og bernsku
hefðu tekið í tímans rás.
Ég set fram nokkra gagnrýni á
rit Ariés eins og fleiri hafa gert,
en ég fer með margt í kenningu
hans sem tilgátur sem vert sé að
prófa á íslensku heimildarefni og
vita hvað kemur út.
Ungdómurinn
Og það reynist að mínu viti
ekki nemarétt, aðá 17. og 18. öld
hafa viðhorf stjórnvalda og upp-
alenda verið mjög frábrugðin því
sem nútímafólk á að venjast. Og
þá er maður að vísa til þess, að
þeirra tíma menn draga miklu
meira dám af nytjasjónarmiði,
vegna þröngra kjara mótast við-
horfið miklu meira en nú af kröfu
til barna um vinnuafköst, þau eru
mjög snemma dregin inn í fram-
leiðsluferlið án allrar miskunnar.
Þetta er vitanlega partur af al-
ur - ungdómurinn. Og sá flokkur
afmarkast hér á landi með mjög
sérstæðum hætti, ekki síst ef mið-
að er við unglinga nú á dögum.
Neðri mörkunum ráða kröfur um
formlega uppfræðslu, þegar tími
þykir til kominn við 7-9 ára aldur
að láta börnin hefja kvernámið,
þá eru þau komin af bernsku-
skeiði samkvæmt skilningi þeirra
tíma og yfir í ungdómsflokkinn.
að fjöldi fullorðinna manna í
okkar skilningi situr eftir í þess-
um ungdómsflokki fram eftir
þrítugsaldri og jafnvel fram á
fertugsaldur. Og svo lengi sem
þeir eru í ungdómsflokki eru þeir
háðir formlegu eftirliti presta um
uppfræðslu. Maður hefði haldið
að svo háttaði til um miðja 16.
öld, að þegar fermingin væri um
garð gengin yrði einstaklingurinn
Aginn var harður og miskunnarlaus, og ekki mátti neinu
halla svo að ekki riðu snoppungarnir og munnhöggin, svo
að blóðið streymdi úr nösunum og svo dundu hýðingarnar
daglega... Prestarnir töluðu um það í ræðum og ritum, að
menn ættu að kyssa hirtingarvönd drottins. Sama var með
börnin. Þau voru oft pínd til að kyssa vöndinn þegar búið
var að hýða þau. Þetta ól upp kergju í unglingunum, bældi
niður góðu tilfinningarnar, en gerði andlega lífið þræl-
lundað og lítilmannlegt.
Jónas frá Hrafnagili: ísienskir þjóðhættir.
Húslestur á 19. öld (Ferðabók Gaimards)
ingu haföi það á dögum harðr-
ar lífsbaráttu að verja miklum
tíma og orku í að berja inn í
höfuð unglinga flóknum form-
úlum um synd og náð?
Bókin heitir „Bernska, ung-
dómur og uppeldi á einveldisöld“
og kom út í Ritsafni Sagnfræði-
stofnunar. Og ég spyr Loft Gutt-
ormsson að því fyrst orða hvers
konar bók þetta sé eiginlega.
aldaþjóðfélagi hefðu menn litið á
börn fyrst og síðást sem fullorðna
í smækkaðri mynd, þ.e. þeir
hefðu ekki viðurkennt bernskuna
sem sérstakt afmarkað aldurs-
skeið og þá ekki heldur hegðað
sér gagnvart börnum í samræmi
við það. Bernskuvitund í þessum
skilningi hefði ekki vaknað að
marki fyrr en á nýöld, og þá helst
meðal borgara og aðals, samfara
breyttum þjóðfélags- og fjöl-
skylduháttum.
mennri vitneskju. En það sem
ntenn hafa ekki dregið fram eins
og vert væri er, að milli barna og
unglinga eru skilin með allt öðr-
um hætti en við göngum út frá.
Og það er í þessum punkti vert að
vefengja fyrrgreindan Ariés.
Hann heldur fram tvískiptingu -
börn komist í tölu fullorðinna án
milliáfanga.
Það kemur svo fram hér á landi
- og reyndar víðar, - að hér vegur
þungt alveg ákveðinn milliflokk-
Þetta ungdómsskeið getur svo
varað ansi lengi eða allt þar til að
einstaklingurinn hefur fest ráð
sitt, stofnað heimili. En sérstakar
aðstæður á íslandi valda miklu
um að það gerist einatt seint eða
aldrei. Skortur á jarðnæði var að-
alhindrunin fyrir því, að menn
gætu gifst og þar með orðið
fullgildir þegnar á þeim aldri sem
síðar þótti eðlilegur til að stofna
fjölskyldu.
Þ^ssar aðstæður verða til þess,
laus undan formlegu uppfræðslu-
eftirliti. En það kemur á daginn,
að vinnuhjúum á þrítugsaldri og
jafnvel fertugsaidri a.m.k. í Skál-
holtsstifti, erskiþað áfram á bekk
með fermingarbörnum. Þetta
þýðir að þau voru kölluð fram á
kirkjugólf og látin standa skil á
sinni kunnáttu. Með öðrum orð-
um - eftir að fermingin var fyrst
lögleidd í hinni lútersku mynd
upp úr 1740, markaði hún alls
ekki þau skil á æviferli einstakl-
4 SIÐA - ÞJÓÐVILJINN - JÓLABLAÐ