Þjóðviljinn - 16.12.1984, Blaðsíða 5
ingsins sem hún átti eftir að gera
síðar. Allt er þetta til marks um
það að aldursskiptingin: barn -
unglingur - fullorðinn birtist í
þessu þjóðfélagi í ólíkri mynd
miðaða við það sem við eigum að
venjast.
- Nú kemur það fram hjá þér
að fjórða eða jafnvel þriðja hver
manneskja hafði ekki gifst, þegar
miðað er við 40-50 ára aldur.
Ekki sat allt vinnufólk á bekk
með ungdómnum fram á grafar-
bakka?
Guðsorð
og húsagi
Mætti ekki skilja það sem
einskonar pólitíska ráðstöfun
yfirvalda að halda fullorðnu fólki
svona lengi undir einskonar
fermingaraga, þau hafi viljað
halda fólki ómyndugu sem
lengst?
- Já, það er freistandi að líta
svo á, að höfðingjar og gildir
bændur hafi að minnsta kosti haft
vaxandi kynslóðar. Er ekki sérk-
ennileg þverstæða í því fólgin, að
í þjóðfélagi þar sem tómstundir
voru taldar sama og iðjuleysi og
leti er varið miklum tíma og orku
í að troða inn í höfuð ungmenna
torskildum formúlum um náð og
synd?
- Sjálfsagt hefur margur, og
þá einkum fátækir húsráðendur,
litið svo á, að sú kristilega upp-
fræðsla gengi í ýmsum tilvikum í
berhögg við efnahagslegar þarfir
-þetta tók tíma frá brauðstritinu,
ekkí satt? En ef uppfræðslan er
skoðuð í samhengi við heildar-
gerð samfélagsins, þá kemur í
ljós að með henni er tryggð á-
kveðin hugmyndafræðileg
mótun, eða innræting eins og nú
er sagt. Það er heldur ekki farið í
launkofa með hana, menn mega
gjörla vita að hverju er stefnt. í
„Christenn Huus-Fader“, alþýð-
legu uppeldisriti frá 18, öld, segir
til dæmis:
„Ei er annað betra meðal, með
hverju þér kunnið að skuldbinda
yðar börn til að elska og hlýða
yður, og að yðar hjú trúlega út-
rétti sína vinnu, en þá þau eru
velgrunduð og uppfrædd í guðs
dýrkun og guðs ótti er innrættur í
þeirra hjörtum."
Hagsmunir sveitabænda réðu því síðan að blátt bann
var lagt við lausamennsku árið 1783 á þeim forsendum að
„þetta fólk eigi í stöðugri vist hjá bændum, en leigir þess
í stað vinnu sína... gegn svo háu og yfirdrifnu kaupi að
Bóndinn er rúinn um leið og skortur orsakast á alminni-
legu og áreiðanlegu vinnufólki“.
Foreldrar máttu ekki halda sonum sínum heima lengur
en til 18 ára aldurs:
„þá skulu þeir vista sig hjá öðrum, nema svo sé að þeir
þjóni foreldrunum fyrir kaup og fæði eins og annað vinnu-
fólk, og mega þá ekki fleiri vera heima þar en fyrirvinnu
þarf á bæ þeirra. “
Úr umfjöllun Lofts Guttormssonar um „Tilskipun sem bannar
lausamenn á íslandi".
Loftur Guttormsson: bernska og ungdómur voru allt annað en nú... (Ijósm.-eik)
Árni Bergmann rœðir við Loft Guttormsson sagntrœðing
um rit hans „Bernska, ungdómur og uppeldi d einveldisöld"
- Nei. Hér mætti vísa á heim-
ildaflokk sem heitir Sálnaregistur
ungdómsins frá miðri átjándu
öld: Þar er enginn á skrá eldri en
stoð af kristilegum ögunarmeðul-
um til þess að geta ráðskast með
þetta vinnuafl. Við höfum ótal
dæmi um það frá þessum tíma, að
Úr Hústöflu
Því áminnir Saiomon sæll
ef sonur þinn er ekki dæll
vöndinn láttu vinna hann fyrst
meðan von er til hann leióréttist
svo hyggnist barn og hafir þú síðan hjartans lyst.
Að barna þínna brekum skalt
brosa ei né skemmtun halt.
Óvanda þeim engan líð
í æskunni þau tem og hýð
annars hefur þú angur af þeim ár og síð.
Þau (foreldrar) standa í stóru umboði
hins sterka umvandarans
það er viðsjár voði
að virða ei skiþun hans
þeirra orð skulu agta
allt eins börnin fróm
sem yfir-valds dýran dóm
Drekkingar og dauða-sök
Drottinn leggur á þeirra mök
sem þjófnað brúka lygar og last
eða lýtum sínum hrósa fast...
Jón Magnússon: Oeconomia christiana edur
Huss-tabla. 1734
fertugur. Þetta ógifta fólk er ekki
lengur talið með ungdómi, menn
taka semsagt ákveðið tillit til
aldurs þegar svo langt er fram
gengið æviskeiðið, miða ekki að-
eins við þjóðfélagslega stöðu.
Enda má segja, að miðað við það
hve meðalævilengd fólks var stutt
í þá daga hafi fertugur maður
ekki átt langt í að verða gamall
maður.
eitt helsta áhyggjuefni yfirvalds-
ins er skortur á vinnuafli; og í
annan stað er sífellt kvartað
undan agaleysi og óhlýðni vinnu-
fólks eða því, að vinnuhjú lendi í
barneignum án þess að eiga fram-
færslutryggingu í eigin búi eins og
hreppstjórnarmenn töldu nauð-
synlega.
- Þú minntist áðan á að nyt-
semdarsjónarmið hefðu ráðið
mestu um afstöðu manna til upp-
Utanbókar-
lcerdómur
Nú mætti ætla að utanbókar-
lærdómurinn þjónaði ekki slíku
innrætingarmarkmiði á skilríkan
hátt. En þá er þess að gæta, að úr
vöndu var að ráða um miðja átj-
ándu öld þegar verulegur hlutí
fullorðins fólks var enn ólæs, en
húsráðendur sjálfir settir til að
kenna börnum lexíuna frá degi til
dags. Ef maður setur sig inn í þær
aðstæður, þá verður skiljaniegt
hvers vegna öll áhersla hvíldi hér
á utanbókarlærdómi - það var
auðveldara fyrir mann, sem er
sjálfur meira eða minna blindur á
bókstaf, að reka á eftir því að
börn festu sér í minni kristilegar
formúlur en hitt að ganga eftir því
að skilningur fylgdi. Nú var það
markmið píetista, sem mest
höfðu til uppeldismála að leggja á
þessum tíma, að efla skilning,
menn áttu að gera sér guðsorð
svo innlifað að það réði sem
mestu um alla daglega breytni.
Til þess að hægt yrði að ná á-
rangri eftir þessum leiðum, frá
píetísku sjónarmiði, hefðu þurft
að koma til aðrir leiðbeinendur
en lítt læsir húsfeður.
Börn í stór-
fjölskyldum
- Þeir sem hafa eitthvað lesið í
endurminningum frá fyrri tímum
gera sér nokkra hugmynd um
strangan húsaga, staglsaman
kverlærdóm, hirtingagleði o.fl.
Um leið er það algeng hugmynd,
að börn hafi í uppeldi notið góðs
af að alast upp í svokallaðri stór-
fjölskyldu, menn hafa fegrað það
töluvert fyrir sér, að börnin hafi
ekki verið einangruð, fengið að
vera með í öllu með fullorðnum
o.s.frv. Hvernig koma þínar upp-
lýsingar heim og saman við
þetta?
- í manntölum frá átjándu öld
fáum við allgóða mynd af stærð
heimilanna. Að vísu býr um
þriðjungur landsmanna á stórum
heimilum þar sem eru átta manns
eða fleiri. En mikill meirihluti
þjóðarinnar býr á smærri heimil-
um, þar sem saman búa tveir til
sjö einstaklingar. Af sjálfu leiðir
að heimilisstærðin fer eftir efna-
hag - og það er kannski lykilinn
að þeirri stöðluðu mynd af stór-
heimilum fyrri tíma, sem menn
hafa gert sér, að þeir sem t.d. á
nítjándu öld eru helst til frásagn-
ar um heimilishætti, tilheyra hin-
um efnaðri hópum samfélagsins
og konia sjálfir frá stórheimilum.
Reyndar er þess líka að geta, að
eftir því sem líður á 19. öld fjölgar
allmjög á heimilum (að meðalt-
ali) og helst það í hendur við
verulega fólksfjölgun sem verður
upp úr 1840.
En þetta ber að undirstrika:
Meirihluti barna ólst ekki upp á
stórheimilum, sem við getum
kallað svo, og að því leyti er staða
þeirra ekki ólík þeirri sem okkar
börn eiga að venjast. En hitt
skiptir ekki síður máli, að heimil-
issamsetning var allt önnur en á
okkar tíð-með öðrum orðum: Á
flestum heimilum er að finna
óvandabundið fólk, vinnuhjú og/
staklega að ala upp. Það var
stundum talið hætt við því að
börnin yrðu fyrir óhollum upp-
eldisáhrifum frá þeim.
Barnafjöldinn
- Systkinahópurinn innan
veggja heimilsins var semsagt
ekki eins stór og menn hafa al-
mennt gert ráð fyrir?
- Nei. Menn vita að fæðingar-
tíðni var mikil. En barnadauði
var líka geysimikill á 18. öld og
fram yfir 19. öld deyr um þriðj-
ungur barna áður en þau náðu
eins árs aldri. í annan stað er
hlutfall giftra hér á landi furðu
lágt og lægra en í grannlöndum
okkar. Skortur á jarðnæði, sem
taldist í reynd skilyrði fyrir stofn-
un hjúskapar, veldur því, eins og
áður segir, að margir giftast seint
eða ekki, einnig það, að konur „á
giftingaraldri" eru allmiklu fleiri
en karlar (í kringum 1800 eru af
Fremur byrjar einum kenniföður aðláta sér vera umhug-
að um egtafólks, húsfeðra og húsmæóra samfélags um-
gengni og framferði, hvort þau lifa í kristilegri einingu
hvört við annað, halda morgun og kvöld bænir íhúsi sínu,
kostgæfa hreinlífi og sparsemi í mat og drykk... Prestarnir
skulu með kostgæfni sjá eftir þeim bókum sem til dag-
legrar iðkunar guðhræðslunnar brúkast í húsinu, og gefa
undirvísun um hvörninn þær, sem til eru, skuli til nyt-
semdar brúkast... skuli öngvar bækur finnast í húsinu,
hvar eð fólk kann þó að lesa... skal sérhvör hús-faðir vera
skyldugurað kaupaþá bók, sem hönum verður af prestin-
um recommenderuð og ráðlögð
Forordning um húsvitjanir á íslandi
eða niðursetning. Og það má
nærri geta, að nærvera slíks fólks
gat haft veruleg áhrif á samband
barna og foreldra, samband
barns við fullorðna gat eins vel
verið við vandalausa og við for-
eldrana.
Það er að minnsta kosti ljóst að
ábyrg yfirvöld töldu að einmitt af
þessum heimilisaðstæðum sköp-
uðust séstök uppeldisvandkvæði
- vegna þess að vinnuhjúin töld-
ust til þess hóps sem þurfti sér-
hverjum 1000 íslendingum 20-49
ára 554 konur). í þriðja lagi er
svo þess að geta, að það er al-
gengt að börn fátækra foreldra
eru send mjög snemma að
heiman í vist og sú tilfærsla á
börnum hefur vitanlega mikil
áhrif á stöðu þeirra í uppeldinu.
En það fæddust ekki hlutfalls-
lega færri börn hér á landi en í
nágrannalöndunum á tímabilinu
1750-1850. Ekki var það vegna
þess að svo mikið væri um óskil-
JÓLABLAÐ - ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5