Þjóðviljinn - 27.01.1985, Qupperneq 4

A BEININU
I
þessu
máli er ekkert
hvítt eða
svart
Rœtt vlð Sigurð
Helgason fisksjúk-
dómafrœðing um
nýrnaveikina sem
fundist hefur ínokkr-
um íslenskum lax-
eldisstöðvum. og
afleiðingar hennar
Eitt aðal fréttamálið undan-
farna daga hér á landi hefur
verið laxasjúkdómur sá er
fannst í laxeldisstöðinni í
Höfnum og síðan í laxeldis-
stöð ríkisins í Kollafirði. Þar
sem laxeldi er tiltölulega ung
atvinnugrein á íslandi, en talin
eiga mikla framtíð fyrir sér, er
hér um afar alvarlegan atburð
að ræða. í fréttum hefur mest
verið fjallað um fréttahlið
málsins og því lék okkurfor-
vitni á að heyra meira af
þessu máli og því var farið á
fund Sigurðar Helgasonar
fisksjúkdómafræðings að
Keldum, en hann er sá er best
þekkir til málsinshérálandi.
Fyrsta spurning sem við bárum
upp við Sigurð var hvað þessi
nýrnasjúkdómur væri, hversu út-
breiddur hann er og hvernig eða
hvort hægt er að ráða niður-
lögum hans.
Hér er um bakteríusjúkdóm að
ræða og hefur bakterían fengið
heitið Renibacterium salmonin-
arum. Hún er hýsilbundin og
finnst eingöngu í laxfiskum.
Bakterían er næringarkrefjandi
og það er erfitt að rækta hana, og
einangra. Hún fjölgar sér ekki
svo nokkru nemi utan laxfiska,
því er hana vart að finna þar sem
lax er ekki. Það eru því sýktir
laxfiskar sem viðhalda smiti í
náttúrunni. Sjúkdómurinn er tal-
inn alvarlegur og hefur valdið al-
varlegum afföllum bæði í Kyrra-
hafslaxi og Atlantshafslaxi. Sjúk-
dómurinn fannst fyrst árið 1933 í
ánni Dee í Skotlandi og skömmu
síðar fannst hann í N-Ameríku.
Fyrst í stað var haldið að sjúk-
dómurinn væri staðbundinn, en
það reyndist ekki rétt því á síð-
ustu árum hefur veikin fundist að
auki í Japan, nýverið í Noregi, á
íslandi, í Frakklandi, Júgóslavíu
og á Spáni.
Það er lítið vitað um dreifingu á
smiti í villtum fiski annars staðar
en í N-Ameríku. Við vitum til að
mynda ekkert um útbreiðslu
baktenunnar í ám hér á landi og
sömu sögu er að segja frá Noregi.
Þetta er atriði sem nauðsyn ber til
að kanna, því með aukinni vitn-
eskju erum við betur í stakk búnir
til að gera skynsamlegar ráðstaf-
anir í baráttu gegn veikinni. Til-
tölulega lítið er vitað um áhrif
sýkilsins í villtum fiskum. Rann-
sóknir frá Kanada benda til þess
að þar sem sýkillinn finnst á vatn-
asvæðum, geti það haft mjög nei-
kvæð áhrif á heimtur á laxi, hvort
heldur er um hafbeit að ræða eða
göngufisk í laxveiðiár. Tilvist
bakteríunnar virðist geta dregið
mjög úr stangaveiði. Því bráð-
liggur á að fá aukna vitneskju hér
og við ætlum að byrja að rann-
saka ákveðnar ár og ekki ótrúlegt
að byrjað verði á Elliðaánni,
enda kom þessi veiki upp í Elliða-
árstöðinni, þá á Laxalóni og nú í
Kollafirði, en allar þessar stöðvar
eru nærri Elliðaánum.
Bakterían berst úr sárum eða
með saur frá sýktum fiskum og
með vatninu til heilbrigðra fiska.
Séu sár á þeim auðveldar það
bakteríunni inngöngu í fiskinn.
Þá berst hún frá sýktu foreldri til
afkvæmis í hrognunum. Og það
sem verra er, hún fer innan í
hrognin, þannig að sótthreinsun
er ekki trygg. Eg tel að sýkillinn
hafi borist í Elliðaárstöðina, Lax-
alón og Kollafjarðarstöðina með
villtum fiski, göngufiski og frá
honum í gegnum hrognin.
Hvað er til ráða? spyrð þú.
Eftir áfallið á Laxalóni höfðum
við samband við erlenda sérfræð-
inga. Þá fréttum við af því, að í
Bandaríkjunum væru menn að
gera tilraunir með að sótthreinsa
hrogn gegn bakteríu sem væri
inní hrognunum. Þær virtust lofa
góðu og við tókum þetta upp
hérna en nýjustu rannsóknir sýna
að það er mjög vafasamt að
treysta þessari sótthreinsun. Það
sem liggur fyrst fyrir að gera er að
efla svo alla aðstöðu til
rannsókna að hægt sé að rann-
saka hvern einasta klakfisk hjá
stöðvunum, halda öllum hrogn-
um aðskildum, þannig að hægt sé
að eyða þeim ef sýking í fiskinum
kemur í ljós. Auk þess að halda
sótthreinsun áfram. Ef þetta
tekst ætti að vera hægt að koma í
veg fyrir algeran niðurskurð í
hvert sinn sem sjúkdómsins verð-
ur vart. Þó er þetta ekki endilega
full trygging. I svona tilfellum er
aldrei svart og hvítt. Þetta tel ég
þó að sé það næsta sem við getum
komist til að sporna við sjúk-
dómnum, og það mikið öryggi að
réttlætanlegt sé að framkvæma
þetta.
Þegar sú staðreynd liggur fyrir
að sjúkdómurinn er kominn upp í
lang-stærstu stöð landsins sem
sendir hrogn og seiði útum allt
land, hversu mikil hætta er á að
hann hafí breiðst útum ailt land
og í laxveiðiárnar?
Það er ekki gott að segja. Sýk-
illinn er afar erfiður í greiningu í
smitberum. Með þeim aðferðum
sem við höfum notað hingað til
getur vel verið að hann hafi farið
framhjá okkur, ekki bara í Kolla-
fjarðarstöðinni, heldur öðrum
stöðvum líka. Nú þegar ákveðið
hefur verið að efla allar rann-
sóknir, þá getur verið að við
eigum eftir að finna sýkilinn á
fleiri stöðum, í laxveiðiám, það
vitum við ekki ennþá, það verður
að koma í ljós. Hve skaðinn er
orðinn mikill vitum við því ekki
ennþá, það mun koma í ljós við
meiri rannsóknir með betri tækj-
um og auknum mannafla. Við
vitum ekki hversu margar ár eru
sýktar, yfir höfuð ekki hversu
umfangsmikið þetta er allt sam-
an. En því miður er svo margt
óljóst með þennan sjúkdóm og
hvaða áhrif hann hefur í núttúr-
unni. Rannsóknir þykja benda til
að sýkingarhættan sé mest þegar
seiðin eru að búa sig undir að fara
í hafið. Þá koma sjúkdómsein-
kennin fram og valda dauða, þau
magnast svo ennþá við það álag
er þau fara í salta vatnið og veldur
þá áframhaldandi dauða hjá
þeim seiðum sem til sjávar
sleppa. Þau sem lifa þetta af ná
sér, en eru samt með sýkilinn í
sér. Við það álag sem fiskarnir
verða fyrir þegar þeir verða kyn-
þroska auk þess að koma úr söltu
vatni í ósalt virðist sjúkdómurinn
magnast í þeim einstaklingum
sem réðu við hann í upphafi. Þar
með eru þeir orðnir hættulegir
öðrum fiskum í ánni, með smiti
og síðan með hrognum.
Er þá viðkomandi á ónýt?
Það þarf ekki að vera, það fer
eftir svo mörgu. Hvernig er áin
sjálf, er hún vatnsmikil, eru fáir
fiskar í henni miðað við rúmmál
vatnsins. í litlum ám með mikinn
fiskafjölda er hættan meiri. Það
má vel vera að einhverskonar
jafnvægi náist, en samt hafa
menn greint frá niðurstöðum
rannsókna í ákveðnum ám, þar
sem þetta virðist geta dregið
verulega úr laxveiði.
Ef sýking fínnst í seiðum í lax-
eldisstöðvum, er þá ekkert til
ráða nema niðurskurður?
Þessi sjúkdómur er einna erfið-
astur allra bakteríusjúkdóma að
ráða við, vegna þess að hann
berst innan í hrognum. Hann er
einnig einna erfiðastur að ráða
við með lyfjum vegna þess að
bakterían er inní frumunum.
Lyfjagjöf heldur sjúkdómnum í
skefjum án Iækningar. Síðan er
það alltaf spurning hvað er rétt að
gera í hverju tilfelli. Bæði í Laxa-
lóni og í Elliðaárstöðinni var beitt
harkalegum aðgerðum enda eru
það stöðvar sem dreifðu seiðum í
íslenska vatnakerfið. í þessu
sambandi má svo flokka stöðv-
arnar í þrjá flokka. í fyrsta lagi
þær sem dreifa seiðum í ár eða
aðrar stöðvar, stöðvar sem eru
einungis með hafbeit og stöðvar
sem ala fisk til slátrunar. í þeim
síðast töldu er málið einfaldast,
því þar er fiskunum haldið á af-
mörkuðu svæði. Það er spurning
hvort það er forsvaranlegt að
taka áhættu í hafbeitarstöðvum
með sleppingu. Þar inní kemur
hvort hafbeitarstöðin er nálægt
annarri stöð, nálægt laxveiðiá og
fleira. Ég hygg því að það verði
að meta hvert tilfelli fyrir sig þeg-
ar það kemur upp.
Nú hefur komið fram í einu
dagblaðanna ásökun á forráða-
menn Kollaíjarðarstöðvarinnar
að nota til hennar yfirborðsvatn
úr Esju, þar sem eru varpstöðvar
máva og því hætta á salmonellu-
sýkingu o.fl.?
Fjölmiðlar hafa yfirleitt fjallað
um þessi mál á fréttalegan hátt og
ég skal viðurkenna að það er eng-
in ástæða fyrir þá að taka allt sem
heilagan sannleika sem við segj-
um. En upphlaup og æsingaskrif
þjóna hér engum tilgangi öðrum
en að grafa undan laxeldi og
veikja tiltrú fólks á þessari
atvinnugrein, sem og bankakerf-
isins og sjóða. Nýrnaveikin í
Kollafjarðarstöðinni, að Laxa-
lóni, í Elliðaárstöðinni eiga ekk-
ert skylt við það að fugl er í Esju,
sem gæti borið með sér salmon-
ellu.
Ef það kemur í ljós að sýkilinn
er i mörgum eldisstöðvum og það
verður úr að skera niður, færi
laxeldi hér á landi þá skrcf afturá-
bak?
Það yrði vissulega gífurlegt
áfall, vegna þess að eldisstöðv-
jarn'ar eru ennþá fjárvana og
mega því ekki við svona áföllum,
þær þola það ekki. Dreifing seiða
frá stöð, þar sem sjúkdómurinn
finnst kemur vart til greina, enda
óvíst að nokkur kærði sig um
seiði frá slíkri stöð. Ég held því að
bætur verði að koma til ef ekki á
illa að fara hvað viðkemur laxeldi
hér á landi. Það mætti hugsa sér
að koma upp einhverjum bóta-
sjóði sem stöðvarnar sjálfar
greiða í eða einhverju hliðstæðu,
ég skal ekkert segja um hvaða
leið væri þar heppilegust.
í marsmánuði s.l. var flutt inn
umtalsvert magn af hrognum,
hvert er þitt álit á hrognainnflutn-
ingi með tilliti til sjúkdóma sem
með þeim gætu borist?
Það fylgir þeim óumdeilanlega
nokkur áhætta. Ég vil að hrogna-
innflutningi sé haldið í algeru lág-
marki. En það er með þetta eins
og allt annað, þetta er matsatriði.
Það þarf að meta áhættuna á móti
hagnaði af að flytja hrogn inn.
Það sem er ljósi punkturinn við
þau hrogn sem flutt voru inn í
mars er að þau eru ætluð til eldis í
sláturstærð, en ekki til að sleppa
seiðunum í ár eða til hafbeitar.
Við setjum og ströng skilyrði
fyrir einangrun þesara fiska og að
klakfiskar þeir í Noregi sem
hrognin eru komin frá séu
rannsakaðir.
Að lokum Sigurður, þú sagðir
við mig um daginn að aðstæður
til rannsókna á þessu sviði hefðu
verið ófullkomnar, í ljósi þess,
hefur verið farið of hratt í upp-
byggingu laxeldis hér á landi?
Ég skal ekki segja um hvort
farið hefur verið of hratt í upp-
bygginguna, heldur að menn hafi
farið of hægt í að veita fé til
rannsókna á fiskisjúkdómum.
Það má vera að það hafi verið
farið of hratt í uppbygginguna af
öðrum orsökum og því sé nú tími
til að staldra ögn við og skoða
málin.
-S.dór
4 SlÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 27. janúar 1985