Þjóðviljinn - 10.03.1985, Blaðsíða 11

Elsa, leikin af Ragnheiði Amardóttur í Skammdegi.
María Sigurðardóttir og Hallmar Sigurðsson í hlutverkum Unnar og Magnúsar ( Skammdegi.
„Islendingar eru
manna skemmtilegastir"
Árið 1944, tæpu misseri
eftir að íslendingar kvöddu
frændur sína Dani á
Þingvöllum með miklum
virktum, kom í heiminn á
fæðingardeild
Landspítalans í Reykjavík,
drengstauli sem var síðar
vatni ausinn og nefndur
Þráinn. í Reykjavík var hann
fyrstu árin en fluttist síðan
með föður sínum að
Arnarfeili í Þingvallasveit
þar sem þeir feðgarnir
bjuggu þar til drengurinn
var kominn á áttunda árið.
Bertel Sigurgeirsson faðir
drengsins var trésmiður og gerði
mikið af því að reisa hinar að-
skiljanlegustu byggingar fyrir
bændur. Fylgdi drengurinn hon-
um jafnan á þeim óhjákvæmilegu
ferðalögum og fjarvistum frá
heimili í Reykjavík sem slíku
starfi fylgir.
Þráinn Bertelsson ólst að öðru
leyti upp í bakhúsi við Laugaveg-
inn og er nú aftur sestur að í
hverfinu eftir langar reisur og
sumar strangar um lönd og álfur.
„Maður er langsterkastur á
heimavelli; sjáðu bara lands-
leikinn við Júgóslavana um dag-
inn“, segir hann og hlær.
Þráinn nam kvikmyndastjórn
við Dramatiska Institutet í
Stokkhólmi. Hann hefur ásamt
starfsfólki sínu gert þrjár leiknar
kvikmyndir síðan hann kom heim
frá námi og er nú að ljúka við þá
fjórðu - auk þátta og áramóta-
skaups fyrir Sjónvarpið og mynd-
imar um Snorra Sturluson.
Um námið og aðdragandann
að því segir Þráinn:
„Þegar ég tók stúdentspróf
sendi ég umsóknir til allra kvik-
myndaskóla sem ég vissf' um í
heiminum. Loks fékk ég jákvætt
svar frá skóla austan tjalds. Ég
var eiginlega búinnað láta niður í
töskurnar þegar ég fékk annað
bréf frá þeim, þar sem þeir sögðu
mér hvað þeir vildu fá marga
dollara í skólagjöld á mánuði. Að
því upplýstu var ekki um annað
að gera en taka upp úr töskunum
aftur og fara að vinna, því að þá
eins og nú fór heldur lítið fyrir
dollurum í pyngjunni. Löngu
seinna komst ég svo fyrir sam-
bland af tilviljun og heppni á það
margfræga Dramatiska Institut í
Stokkhólmi, þar sem mér var
tekið með kostum og kynjum. Og
ég get víst seint launað Svíum
þann greiða að skaffa mér
ókeypis skólavist í fokdýrum
skóla og námsstyrk að auki. Þeg-
ar ég kom svo heim fór ég að
vinna hjá Sjónvarpinu, mest fyrir
tilstilli Jóns Þórarinssonar tón-
skálds sem þá var dagskrár-
stjóri.“
„Af hverju kvikmyndagerð á
íslandi? Er ekki hægt að fá nóg af
bíómyndum um allan heim fyrir
lítið?“
„Ég óx upp þegar myndefnið
var að sigra Island. Fór í bíó hve-
nær sem færi gafst og seinna meir
fylgdist ég með kanasjónvarpinu
af lífi og sál. Alltaf var maður að
spekúlera í því, hvað það væri nú
gaman ef blessað fólkið í mynd-
unum færi að tala íslensku - eða
maður fengi að sjá kvikmynd úr
umhverfi sem maður þekkti. Ég
man ekki eftir öðrum íslenskum
myndum frá þessum árum en Síð-
asta bænum í dalnum og Reykja-
víkurævintýrum Bakkabræðra
eftir Óskar Gíslason, þann ágæta
brautryðjanda. Þessi ævintýri á
hvíta tjaldinu heilluðu mig svo að
mig langaði til að verða kvik-
myndagerðarmaður. Ég fór
krókaleið að því marki, fór í blað-
amennsku, skrifaði bækur og
starfaði sem kennari, en alltaf
lifði ég í voninni um að fá að
beina myndavél að íslensku um-
hverfi. Ég var svo heppin að sú
von hefur orðið að veruleika."
Skammdegi
„Og nú megum við vænta nýrr-
ar myndar. Um hvað er hún?“
„í stórum dráttum snýst sagan
um að á afskekktum bæ vestur í
Amarfirði búa þrjú systkin og
búa engu myndarbúi. Athafna-
menn í Reykjavík hafa fengið
augastað á kotinu og hafa hug á
að koma þar upp nútímabúgrein
sem heitir laxeldi. Þarna er jarð-
hiti og lítill fjörður sem hægt er að
nota sem hafbeitarstöð, svo að
aðstæður eru góðar fyrir þá sem
hafa peninga til að nýta þær. Hins
vegar fylgir sá böggull skammrifi
að systkinin taka ekki í mál að
selja jörðina og flytja burt. At-
hafnamennirnir eru því heldur
ráðalitlir þar til í ljós kemur að
systkinin eiga ekki jörðina nema
að hálfu leyti. Hinn helminginn á
mágkona þeirra, búsett í Þýska-
landi, áður gift bróður þeirra,
sem nú er látinn. Þessi stúlka er
svo fengin til að koma til lands-
ins. Henni er að sjálfsögðu mikið
í mun að koma sínum hluta í pen-
inga. Þegar hún kemur á staðinn
með þann ásetning að koma
systkinunum af jörðinni fara
ýmsir hlutir að gerast".
„Dularfullir hlutir?“
„Já, það fer ýmislegt af stað,
eins og getur gerst þegar sterkar
tilfinningar leysast úr læðingi í
skammdegismyrkrinu".
„Varla flokkast hún undir
gamanmyndahugtakið?“
„Nei. Ætli myndirnar mínar
lýsi ekki minni eigin skapgerð.
Og ég er stundum í skapi til að
gera að gamni mínu og stundum
ekki. Allavega er þessi mynd
ekki hugsuð sem gamanmynd af
minni hálfu.“
„Ertu að boða mönnum ný
sannindi?“
„Ég er að velta fyrir mér fólki
sem býr utan við alfaraleið.
Hvernig bregst það við þegar um-
heimurinn sækir að því? Hvað
gerist þegar utanaðkomandi öfl
vilja ná tangarhaldi á svona smá-
veröld með því raski sem því fylg-
ir?“
,4*^ gerðir á sínum tíma fræga
mynd um Snorra Sturluson fyrir
Sjónvarpið. Þegar þú lítur til
baka. Hvað finnst þér um við-
tökurnar sem hún fékk“.
„Myndin er um Sturlungaöld-
ina, en ýmislegt sem gerist í
kringum hana gat bent til að við
lifðum á Sturlungaöldinni sjálfri.
Það vor býsna margir orðnir
neikvæðir löngu áður en myndin
ar gerð, en svo kom að því að hún
var frumsýnd í Danmörku og hún
fór ekki sérlega vel í danska
gagnrýnendur, enda skildi ég
aldrei afhverju Danir voru að
taka þátt í að gera mynd um
Snorra Sturluson; þeir hafa aldrei
heyrt á hann minnst; hins vegar
fór myndin vel í Norðmenn að því
er mér skilst. En svo veit ég ekki
fyrir víst hvernig íslendingum lík-
aði myndin. Það er leiðinlegast
við sjónvarpið, að maður finnur
ekki viðbrögð áhorfandans,
gagnstætt því sem gerist með
kvikmyndir. Eina heimildin sem
maður hefur eru blöðin.
„Hefurðu áhuga á að vinna
meira fyrir sjónvarp?“
„Ég hef síðan átt þátt í að gera
Áramótaskaup með Andrési Ind-
riðasyni og fleirum. Það fannst
mér skemmtilegt. Hins vegar
held ég að ég myndi afþakka
heiðurinn ef Sjónvarpið bæði mig
um að gera „stórmynd" fyrir enga
pengina“.
„Og svo komu þeir eldhressu
tvíburar Jón Oddur og Jón
Bjarni.“
„Við stofnuðum fyrirtækið
Norðan 8 nokkrar fjölskyldur til
að gera mynd eftir þessum frá-
bæru bókum Guðrúnar Helga-
dóttur. Þetta var þegar íslenska
kvikmyndavorið var að byrja.
Ágúst, Indriði og Jón Hermanns-
son voru búnir að gera Land og
syni og allir.voru fullir bjartsýni.
Ókkur tókst að koma þessum
fjölskyldum á gjaldþrotsbarm
með Jóni Oddi og Jóni Bjama,
þrátt fyrir að myndin fengi frá-
bærar viðtökur. Það er núna fyrst
sem maður fer að geta strokið um
frjálst höfuð vegna þessara tví-
bura, þótt smáskuldir séu enn
eftir. Góðar viðtökur í útlöndum
hjálpuðu lítið upp á fjárhaginn,
nema kannski salan til Vestur-
þýska sjónvarpsins. Útlendingar
hafa ekki síður en íslendingar
gaman af þessari mynd og ítalir
voru meira að segja svo vinsam-
legir að verðlauna hana. Hún
hlýtur að vera í hópi þeirra
mynda íslenskra sem víðast hafa
farið. En það hefur verið lítið upp
úr þeim útflutningi að hafa -
nema þá óbeint sem auglýsingu
fyrir land og þjóð. Og ég vona að
Jón Oddur og Jón Bjami standi
ekki öðmm íslenskum sendiherr-
um az baki.“
„Hvers vegna valdirðu að
byrja á barnamynd?“
„Ja, það er von þú spyrjir. Hér
er mikill fagurgali um þörf fyrir
gott barnaefni, en staðreyndin er
sú að barnaefni er ævinlega talið
annars flokks vamingur. Ástæð-
an fyrir því að ég vildi gera barna-
mynd er sú að ég er með slæma
samvisku. Ég hét sjálfum mér því
þegar ég var lítill að ég skyldi
aldrei gleyma því hvernig það er
að vera barn. Þetta hef ég ekki
efnt nógu vel og er að reyna að
bæta fyrir það með því að búa til
eitthvað handa börnum, svona
öðm hverju þegar sá gállinn er á
mér. Mig langar til að mínar
myndir snúist um íslenska samtíð
og þá skiptir ekki máli hvort þær
snúast fremur um börn eða full-
orðna.“
Myndir handa
íslendingum
.„Spakvitrir gagnrýnendur tala
um metnaðarfullar myndir. Ger-
ir þú slíkar myndir?“
„Ég hef þann metnað að segja
sannleikann eins og ég sé hann.
Og ég hef þann metnað að reyna
fremur að vera fólki til
skemmtunar heldur en hitt. Mér
er líka metnaðarmál að gera
myndir handa fslendingum, því
að þjóðleg kvikmyndagerð hlýtur
að vera undirstaða þess að við
getum einhvern timann gert kvik-
myndir sem heiminum þykja
merkilegar. Mig langar ekki til að
reyna að apa eftir handbragði
frægra leikstjóra, né heldur að
eltast við tískustefnur frá
London, París og Róm.“
„Er innlendi markaðurinn
nógu stór?“
„Nei. En við höfum engan ann-
an markað, nema þá sem gestir.
Ameríkanar eru húsbændur á
heimsmarkaðnum. Hins vegar
bætir það nokkuð úr skák að
undirtektir íslenskra áhorfenda
hafa verið frábærar. Það segir
kannski meira um hvílík þörf er
fyrir íslenska kvikmyndagerðar-
menn heldur en við séum svona
miklir snillingar. Og nú eru loks
komin lög um að söluskattur af
kvikmyndasýningum á að ganga
til að styrkja kvikmyndagerðina,
það getur bætt okkur upp að ein-
hverju leyti þennan örsmáa
markað. Álþingismenn ákváðu
þetta í fyrra, en mér sýnist fjár-
Ýmislegt sem gerðist gat bent til þess að við lifðum á Sturlungaöldinni isjálfri. Kvikmyndagerðarmaðurinn, rithöfundurinn, útvarpsmaðurinn,
- verðandi flugmaður og kafari, Þráinn Bertelsson.
Rœtt við
Þráin Bertelsson um
hann sjálfan,
íslenska
kvikmynáagerð
og nýja kvikmyná
hans,
Skammáegi
V
málaráðherrann taka lítið mark á
þeirra vilja eða lagasetningum.
Það er sjálfsagt hægt að sýna litl-
um körlum eins og kvikmynda-
gerðarmönnum allskonar rudda-
skap, en kemst ráðherrann upp
með að hunsa Alþingi? Einhver
bírókrat í fjármálaráðuneytinu
sagði reyndar um daginn að fjár-
málaráðherra hefði fullan rétt til
að skera niður lögbundnar fjár-
veitingar. Samt væri það svínari
og óvirðing bæði við Alþingi og
kvikmyndagerðarmenn. Enda
trúi ég ekki öðru en maðurinn
taki sönsum. Þetta er íþrótta-
maður sem ég tilbað þegar ég var
strákur. Það getur ekki verið að
maðurinn hegði sér svona
ódrengilega utan vallar. Það er
heldur ekki eins og það eigi að
innheimta peninga hjá einstæð-
um mæðrum eða lömuðum og
fötluðum; þetta eru peningar sem
kvikmyndaáhugamenn leggja
fram í hvert skipti sem þeir fara í
bíó.“
„Hvernig hefur gengið hjá
NYJU LÍFI s.f.?“
„Jú, þakka þér fyrir, það flýtur
meðan ekki sekkur. Það má segja
að Nýtt líf og Dalalíf hafi skilað
hagnaði, sem síðan hefur verið
lagður í Skammdegi - og meira
til. Ef Skammdegi skilar sér þá
höldum við áfram. Annars leggj-
um við ekki í fleiri ævintýri.“
„Þið notið ekki smiðaða leik-
mynd í jafnríkum mæli og ýmsir
aðrir. Hvers vegna?“
„Auralausir kvikmyndagerð-
armenn eins og Truffaut og Herz-
og og Fassbinder fóru einfaldlega
út á götur og torg með myndavél-
arnar og fóru að filma mannlífið,
sem þeir sem voru lokaðir inni í
stúdíóunum voru löngu búnir að
gleyma. Af þessu fordæmi höfum
við dregið nokkum lærdóm, enda
legg ég meira upp úr því að það sé
lífskraftur og sál í myndunum
mínum heldur en hégómlegt dek-
ur við tæknileg atriði. Það er
heldur ekki hægt að kaupa nokk-
um þann „filter" í kvikmyndavél
sem getur falið andleysi. En gáðu
að því að ég er ekki að segja að
myndir eigi að vera groddalega
gerðar. Hroðvirkni er ekki sama
og andagift. Aðalatriðið er að
umgerðin hæfi efninu. Og efnið
er alltaf mikilvægara en umgerð-
in.“
„íslendingar eru taldir húm-
orslausir þumbarar en þú gerir
handa þeim ærslamyndir, að því
er virðist með góðum árangri.
Eru þeir ekki eins miklir fýlupok-
ar og af er látið?“
„Mér þykja íslendingar allra
manna skemmtilegastir, og því
skemmtilegri sem þeir eru þumb-
aralegri. Og allra skemmtilegast
þykir mér húmorlaust fólk.“
Með gleðilegu
ívafi
„Ef þú hefðir fullar hendur fjár
og ættir kost á að gera aðra mynd
sem mætti kosta hvað sem er.
Hvaða mynd vildirðu þá gera?“
„Þetta er nú ljóta spurningin.
Það sem sækir mest á mig núna er
mynd um tvennskonar afbrota-
menn. Annars vegar þá sem sitja
á Hrauninu og koma út og lenda á
mismunandi löngum fylleríum
þangað til þeir eru settir inn aft-
ur; og hins vegar þá afbrotamenn
sem hvorki er að finna á Litla-
Hrauni né í sakaskránni. Mig
langar til að gera mynd þar sem
þessar tvær tegundir afbrota-
manna leiða saman hesta sína.
Gamanmynd. Hún gæti heitið
ILLUR FENGUR Þetta gæti
orðið sakamálamynd með gleði-
legu ívafi, enda eru ýmsir af-
brotamenn einhver mestu böm
og ljúfmenni sem ég hef komist í
kynni við um mína daga.
Nú og svo á ég handrit að mynd
sem heitir SÁLARLÍF og fjallar
um þá félaga Þór og Danna, þeg-
ar þeir ganga í lið með sálfræðingi
til að bjarga íslenskum Seðla-
bankastjóra, sem er að fara yfr-
um af því hann er eini maðurinn
sem veit að landið er komið á
hausinn. Þeir félagar ganga í að
bjarga Seðlabankastjóranum og
framtíð lands og þjóðar.
Það eru líka til handritsdrög
um Sölva Helgason, en sú mynd
er of stór í sniðum til að ég ráði
við hana í dag.
Og svo er ég oft að hugsa um
það væri gaman að gera kvik-
mynd um íslenskan drykkjuskap.
Það þarf að líta betur á þennan
íslenska hetju- eða flottræf-
ilsmóral kringum brennivínið."
„Hugsarðu þér að færa
mönnum boðskap í slíkri mynd?“
„Boðskapur hennar yrði senni-
lega sá að ef mönnum verður ekki
gott af brennivíni líkamlega, and-
lega, fjárhagslega eða félagsiega
- þá ættu þeir að láta ógert að
drekka það. En söguefnin eru
heillandi.“
„Ertu hættur að skrifa bækur
eða spjalla við fólk í útvarpi?“
„Nei, ég er vonandi rétt að
byrja. Ef mér endist líf og heilsa
þá vonast ég til að geta skemmt
mér við að skrifa margar bækur,
og hvað útvarpsþættina áhrærir
þá hef ég sjaldan haft jafngaman
af neinu sem ég hef tekið mér
fyrir hendur eins og að spjalla við
fólk í þessum sunnudagsþáttum
mínum. Viðbrögð hlustenda
voru með ólíkindum vinsamleg
og útvarpið er afarskemmtilegur
miðill. Það er eins og kvikmynda-
gerð án alls umstangs. Maður
þarf ekki annað en segja hlutina
og þá eru þeir orðnir að veruleika
í útvarpinu - en í kvikmynda-
gerðinni er eintómt basl. Von-
andi sleppa þeir mér að hljóð-
nema einhvern tímann í sumar.“
„Hefur maður sem gerir kvik-
myndir, skrifar bækur og talar í
útvarp nokkrar einustu tóm-
stundir?“
„Ég hef í rauninni það fyrir at-
vinnu sem aðrir hafa fyrir tóm-
stundagaman, en auðvitað á ég
tómstundir líka. Ég skemmti mér
við að elda mat og svo er ég
ómögulegur maður ef ég hef ekk-
ert að lesa. Utan heimilis geri ég
mér það helst til gamans að reyna
að læra að fljúga, og svo langar
mig til að læra köfun til að komast
að því hvemig lífið er þarna niðri.
Ég er meira að segja búinn að fá
mér kút til að hafa á bakinu - því
að annars drukknar maður víst!
Og í sumar ætla ég að renna fyrir
silung með syni mínum. Blessað-
ur skrifaðu það í blaðið, þá sér
hann að það er alveg pottþétt. Því
að það er engin vitleysa sem
stendur á prenti.“
„Og að lokum?“
„Það er þetta með kvikmynda-
gerðina, sjáðu til. Kvikmynd er
einskis eins manns verk. Það get-
ur vel verið að það beri mest á
leikstjórunum, en ef íslenskar
kvikmyndir eiga eitthvert hrós
skilið þá má ekki gleyma því að
það er stór hópur sem má skipta
því með sér, leikarar og tæknilið
og aðrir. Og hvað mér sjálfum
viðkemur þá hef ég verið svo
heppinn að fá að starfa með góðu
fólki. Vonandi fáum við að starfa
meira saman í framtíðinni.“
hágé.