Þjóðviljinn - 23.01.1986, Blaðsíða 10

MINNING
mesta ljóðskáld fslands á þessari
öld, á 87da aldursári sínu.
Hann var fæddur 30. júní 1899
á Rauðsgildi í Borgarfirði, sonur
Helga Sigurðssonar og Valgerðar
Jónsdóttur. Hann var bráð-
þroska og námgjarn, varð stúd-
ent frá Menntaskólanum í
Reykjavík á sautjánda ári, sigldi
samsumars til náms í Kaup-
mannahöfn og átti þar heima alla
stund síðan. Hann varð doktor
frá Háskóla íslands 1926 fyrir
bók sína um Jón Ólafsson frá
Grunnavik, forstöðumaður
Arnasafns í Kaupmannahöfn ár-
ið eftir, og prófessor í íslenskri
tungu og bókmenntum við Kaup-
mannahafnar-háskóla þrítugur
að aldri, 1929. Þegar hin nýja
Arnastofnun í Kaupmannahöfn
var sett á laggir árið 1956 var Jón
sjálfkjörinn fyrsti forstöðumaður
hennar, og gegndi hann þessum
embættum uns hann hlaut að láta
af þeim fyrir aldurs sakir.
Þegar á námsárum sínum tók
Jón að fást við rannsóknir og út-
gáfu handrita. Upphafið var það
að hann var ráðinn aðstoðarmað-
ur norsks fræðimanns við að búa
til prentunar Ólafs sögu helga
hina miklu, sem svo er nefnd. í
reynd sá Jón algerlega um þetta
verk. Það tók hann rúma tvo ára-
tugi, og mættu ýmsir æðikollar
nútímans gera sér ljóst að slík
verk eru ekki hrist út úr erminni,
ef vel á að vinna. En um útgáfu
Ólafssögunnar hefur og verið
sagt að hún hefði verið gott ævi-
starf eins manns. Og jafnframt
vann Jón margt annað á þessum
árum. Hann tók öll sín próf á
ungum aldri og hlaut háan emb-
ættisframa, eins og ég gat um.
Hann bjó til prentunar Heiðreks-
sögu (1924), Ljóðmæli Bjarna
Thorarensen í tveimur bindum
(1935) og tvö bindi íslenskra mið-
aldakvæða (1936). Hann ritaði
sígilt verk um Málið á Nýja test-
amenti Odds Gottskálkssonar
(1929) og norræna bókmennta-
sögu á dönsku, Nordisk litterat-
urhistorie (1934). Er þó margt ó-
talið sem hann vann á þessum
árum, og fjöldi verka stórra og
smárra sem hann innti af höndum
síðar á ævinni, allt til þess er
kraftana þraut á síðast liðnu ári.
Jón var brautryðjandi nýrra
aðferða við útgáfu íslenskra
handrita. Hann gerði þá kröfu að
hverja útgáfu skyldi vanda svo
vel að þar þyrfti helst ekki framar
um að bæta, þar kæmi fram öll
nauðsynleg vitneskja sem í hand-
ritunum og um þau væri að finna.
Allir starfsmenn Árnastofnana í
Kaupmannahöfn og Reykjavík
eru lærisveinar Jóns, flestir
beinlínis, aðrir óbeint. Auk
þeirra útgáfuverka sem hann hef-
ur unnið sjálfur hefur hann ann-
ast ritstjórn eða yfirumsjón
mikilla safna af fræðiritum, ís-
lenskum textum og ljósprentun-
um sem út hafa komið í Kaup-
mannahöfn um margra áratuga
skeið, og skipta þessar bækur
mörgum tugum binda. Sjálfur á
ritstjórinn furðulega mikinn þátt
í öllum þessum verkum. Útgef-
endur sem unnið hafa undir
handleiðslu Jóns hafa komið frá
mörgum löndum, og hafa áhrif
hans og aðferðir við útgáfur
þannig borist út um allan heim
þar sem stunduð eru íslensk og
norræn fræði.
Árið 1939 kom út kvæðabók
Jóns, Úr landsuðri, og með þeirri
bók hlaut hann þegar sess með
höfuðskáldum Islands. Ljóðin
voru aftur gefin út með viðaukum
og nokkrum úrfellingum 1948.
Síðar birti Jón söfn þýðinga sí-
gildra erlendra kvæða (1962 og
1976). Margir hafa harmað að
hann skyldi ekki leggja meiri
stund á skáldskapinn síðar á
ævinni, svo glæsilega sem hann
hleypti úr hlaði. En þetta er
skiljanlegt, svo hlaðinn sem hann
var af embættis- og útgáfustörf-
um. Og það er víst að kvæði hans
hin bestu munu lifa meðan ís-
lensk tunga er töluð. Hann var
einnig meistari í meðferð óbund-
ins máls og vandaði málfar sitt,
bæði mælt og ritað, að hætti 19du
aldar manna, svo sem Svein-
bjarnar Egilssonar og Konráðs
Gíslasonar. Hann þoldi illa að
heyra bögumæli og erlendar slett-
ur og brást þá stundum við af
mikilli þykkju. Hyggég aðíritum
hans sé fáar setningar að finna
sem ekki hefðu getað staðið í ein-
hverju fornritanna. í þessu efni
var hann öðrum rithöfundum til
fyrirmyndar og hafði mikil áhrif á
aðra höfunda, allt frá Halldóri
Laxness til minni bóga.
Jón Helgason var tvíkvæntur.
Fyrri kona hans var Þórunn
Björnsdóttir frá Grafarholti í
Mosfellssveit, og eignuðust þau
þrjú börn sem öll lifa föður sinn.
Síðari kona hans, sem lifir eigin-
manninn, var Agnete Loth, mag-
ister og lektor við Árnastofnun í
Kaupmannahöfn.
Jónas Kristjánsson
Nú hefur maður ekkert að vilja
til Kaupmannahafnar lengur. Jón
Helgason er dáinn. Við lát hans
fer ekki hjá því að á hugann leiti
minningar frá margra ára kynn-
um af þessum sérkennilega
manni. Ég minnist þess, þegar ég
hitti hann fyrst. Ég var þá að
ljúka námi í Háskóla íslands og
hafði fengið þá undarlegu flugu í
höfuðið, að ég þyrfti að læra að
lesa gömul handrit. Ég færði
þetta í tal við Einar Ólaf Sveins-
son, og hann bauðst til að orða
það við Jón Helgason sem þá var
væntanlegur til íslands. Þegar
Jón kom rakst ég einn dag á þá
Einar í anddyri háskólans, og þá
spurði ég Jón hvort ég mundi fá
að vera um tíma í Árnasafni og
ganga þar frá útgáfu sem ég hafði
í huga. Hann taldi góðar horfur á
því, ef ég væri svo vel stæður að
geta séð fyrir mér sjálfur, en safn-
ið hafði enga peninga til að borga
mér, þótt ég vildi vinna. Þá vissi
ég að Jónas Kristjánsson hafði
verið ein fjögur ár úti í Höfn, og
ég spurði Jón á hverju hann hefði
lifað. „Ég veit ekki hvort ég get
ráölagt þér að fara eins að“, sagði
Jón; „hann gekk fyrir bíl og lifði
svo á bótunum sem hann fékk
fyrir að láta slasa sig.“
Mér leist ekki allskostar á
þessa leið til fjáröflunar, en fór
samt til Hafnar haustið 1952 og
gekk brátt, eftir komuna þangað,
á fund Jóns í Árnasafni. Þá hafði
ég heyrt sögur af því, að vissara
væri að vanda málfar sitt þegar
talað væri við Jón, og ég hef grun
um að ég hafi ekki verið sérlega
mælskur á þessum fyrsta fundi
okkar. Ég sagði Jón að mig lang-
aði til að ganga frá nýrri útgáfu á
Færeyinga sögu. Honum leist
ekki illa á þá hugmynd, en taldi
mér þó fljótlega trú um, að fyrst
yrði ég að ganga frá útgáfu á
Ólafs sögu Tryggvasonar hinni
mestu. Þar með hófust mínar
löngu setur yfir handritum Ólafs
sögu Tryggvasonar. Þá kynntist
ég frábærri handleiðslu Jóns
Helgasonar og kröfum þeim sem
hann gerði bæði til sín og ann-
arra, um skilyrðislausa vand-
virkni, jafnt í smáu og stóru, að
láta ekkert frá sér fara sem maður
héldi að hægt væri að gera betur,
að stfla aldrei neina setningu
þannig, að hún færi ekki vel í
munni ef hún væri lesin upphátt.
Vinnugleði hans var smitandi
og mikil hvatning að vita ævin-
lega af einlægum áhuga hans á
verkum þeim sem maður var að
burðast við að vinna, ef einhver
ambaga hraut úr pennanum, ég
tala nú ekki um ef ambagan var í
átt við tilgerð. Þá var manni hik-
laust skipað í flokk með þeim rit-
höfundum sem hann vissi versta á
íslandi og athugasemdin sett
fram á þann hátt og með þeim
raddblæ, að þá áminningu þurfti
ekki að endurtaka, en einnig kom
fyrir að slíkar athugasemdir voru
settar fram af gamansemi og voru
svo hnyttilegar, að þær fengu
vængi og urðu næstum að orð-
tökum.
Á fyrstu árum mínum í Höfn
fékk Jón mig til að skrifa greinar
um íslenskar fornbókmenntir í
nýnorska alfræðibók. Ég kunni
enga norsku og var þess vegna
sagt að skrifa þetta á dönsku, en
gekk misjafnlega að ná tökum á
því tungumáli og fékk Jón til að
lesa það sem ég setti samán og
lagfæra málið. Eitt kvöld færði ég
honum fáein blöð með þessum
samsetningi. Hann kveikti sér í
pípu og byrjaði að lesa, en tók
pípuna fljótlega út úr sér aftur og
segir: „Þú skrifar dönsku eins og
Hollendingar, Ólafur." Auðvit-
að var ekki hægt annað en að hafa
þetta eftir.
En efst í huga verða þó minn-
ingar um margra ára samvinnu,
hve gott var að koma til vinnu í
Árnasafni og síðar Árnastofnun í
Kaupmannahöfn, og mér er eng-
in launung á, að ég hef aldrei ver-
ið samtíða manni sem mér hefur
þótt betra að vinna með en Jóni
Helgasyni.
í þessu stutta skrifi gefst ekki
ráðrúm til að telja afrek hans;
það munu aðrir gera. Mér er efst í
huga sú hamingja sem okkur
samstarfsmönnum Jóns, vinum
og kunningjum, hefur fallið í
skaut, að hafa kynnst þessum
manni, að hafa fengið að hlusta á
hann í ræðustól, eða hlusta á
hann lesa úr íslenskum bókum,
bæði gömlum og nýjum, að hafa
fengið að koma á heimili hans,
hvenær sem var og sitja þar og
finna friðinn, glaðværðina,
fræðast um menn, suma löngu
liðna, njóta þess sem þessi mikli
og sérstæði gáfumaður hafði að
miðla. Við lát hans skilur maður
dýpri skilningi en áður þessi orð
Hallfreðar vandræðaskálds:
Norður eru öll of orðin
auð lönd of gram dauðan.
Olafur Halldórsson
Ég minnist fagurs sunnudags
að sumarlagi, er við Ásgerður
sátum með þeim Jóni og Agnete
á garðpallinum við Kjærstrupvej,
eftir góða máltíð, að hann tekur
að segjá okkur sólarsöguna af
Bæjar-Steina frænda sínum
Björnssyni, ogsagði til kvölds. Sá
sagnameistari sem hann var,
hafði hann auðsýnilega jafn gam-
an að segja frá sem við að hlýða.
Þar kom snemma í frásögn Jóns,
að Steini hafði verið annað frem-
ur en mikill iðjumaður í lífinu, og
hefði sá krókur í fari hans beygzt
snemma. Þegar hann var fimm
vetra gamall heima á Bæ, hefði
móðir hans eitt sinn kallað á hann
og sagt: „Ég þarf að biðja þig,
Steini minn, að gera dálítið fyrir
mig. Skrepptu út í flekkinn þann
arna og sæktu fyrir mig brún-
spónshrífuna.“ Steini hefði lötr-
að af stað og raunar komið með
hrífuna að lokum, en stunið
öldurmannlega við, litið upp á
móður sína og spurt: „Mamma,
hvenær verður búið að gera allt?“
Svo sem ávallt þegar Jóni var
skemmt, söfnuðust brosviprur
um augun, hann hvimaði eilítið
til þeirra sem jafnt var skemmt og
hló undir róm.
Mér kom þessi saga af Steina
frænda hans í hug þegar ég heyrði
um lát hans og þakkaði það með
sjálfum mér, hve sá mikli iðju-
maður, Jón Helgason, þurfti
stutta stund að þreyja iðjulaus.
Ekkert hefði orðið honum þyngri
raun. Á síðasta aðfangadag jóla
töluðum við hjón við Agnete;
sagði hún að Jón læsi og ynni dá-
lítið, en eftir áramót væri það von
sín að þau gætu tekið sér bfl niður
á safn tvisvar í viku. Þóttu mér
þetta góð og vonglöð tíðindi, eftir
því sem frá líðan hans hafði verið
sagt. Tæpum mánuði síðar er
þessi mikli öldungur fræðanna að
velli hniginn. Sjálfsagt hefur
hann aldrei spurt með frænda sín-
um, hvenær búið yrði að gera allt,
því fyrir slíkum sem Jóni verður
aldrei yfir þann akur séð, á hve
hárri sjónarhæð sem hann stend-
ur.
„Bera bý / bagga skoplítinn“
kvað annað Hafnarskáld. í
augum Jóns Helgasonar var eng-
inn baggi íslenzkra fræða það
smár, að hann fyllti ekki sitt rúm í
galtann. Þegar hann kom hingað
heim í svokallað frí, var hann
ekki sjálfum sér sæll fyrr en hann
komst niður á safn að hyggja eftir
einhverju gömlu skrifi eða kveð-
skap. Þegar hann var spurður,
svaraði hann þurrlega: „O, þetta
er nauða ómerkilegt." Samt sat
hann yfir því og bar í frá sinn
skoplitla bagga, þessa völu gull-
leitarmannsins úr sandinum: Að-
eins úr þesskonar almúgabrot-
um, það vissi Jón, úr smæstu staf-
anna krókum, verður arfleifð
okkar hirt.
Eftir slíkan dag smárýnis gat
Jón setzt í góðra vina hóp, oft
með dálítið uppgerðarlegum
þyrrkingi fyrst í stað, en hitti gott
skeyti hann fyrir, þá varð fá
kvöldstund betri: Þar bograði
margur gamall Hafnarmaður um
stræti, þar sat margur fræðaþulur
í kómetu sinni og glímdi við öfug-
snúning veraldar eða borgfirzkur
sérvitringur á húsgangi sínum.
Það var fágætt og makalaust port-
rettgallerí. En næsta morgun var
hann aftur setztur yfir fræði sín,
þau „sem dylja í skauti sínu helg-
an og ókunnan sjóð“.
Mér brá við um daginn og
hugsaði til Jóns Helgasonar, þeg-
ar ég heyrði þau boð út ganga frá
menni því sem nú nýlega var
sigað á íslenzk menningarmál, að
fara ætti að skipta námsmönnum
okkar í æðri og óæðri parta: þá
æðri, sérlega styrktum til náms,
sem legðu fyrir sig „þjóðhagslega
arðbærar greinar“, og svo þá
óæðri, sem éta skyldu það sem úti
frýs. Samkvæmt menni þessu á
sem sagt að fara að búa til pen-
ingalega velþóknanlega „Úber-
menschen“, undir kjörorðinu:
„Wer Jude ist, bestimme ich“.
Það var einmitt slíkt mammonskt
hernám hugans sem Jóni Helga-
syni sýndist fyrirlitlegast allra
hluta. Énda gætum við hin spurt,
hver væri æviiðja hans sjálfs, Sig-
urðar Nordals eða Páls ísólfs-
sonar, vegin á þann pundara?
Svo er þó fyrir að þakka, að
íslenzk menning á sér það heiði
og þau víðerni sem hvelfast
lengra út yfir veröldina en þetta
eyland eitt. Á fræðasetrum víða
um heim sitja menn við birtu
hennar, og með hverjum einum
er í hugann letrað nafn hins mikla
fræðara þeirra, Jóns Helgasonar.
Það er hann og aðrir slíkir, fræði-
maðurinn, skáldið, sagnameist-
arinn, sem treyst hafa sjálfs-
virðingu fslendinga og lyft nafni
íslands í augum heimsins.
Verkin standa, skír og traust,
þótt maðurinn sjálfur sé til mold-
ar lagður. Sú ein, að ég viti, var
trú Jóns Helgasonar, að vel unnið
dagsverk væri eina friðþæging
mannlegrar hérvistar og eina
endurlausnin sem einhvers væri
verð. Þá trú munu árin og aldirn-
ar sanna.
Björn Th. Björnsson
í dag er kvaddur sá maður sem
hefur nú um hálfrar aldar skeið
mátt teljast höfðingi íslenskra
fræða sem svo eru nefnd, þ.e. ís-
lenskrar málfræði, málssögu,
textarýni og túlkunar. Að baki
liggur stórvirki í útgáfu íslenskra
fornrita á grundvelli svo víðtækra
handritarannsókna að seint mun
verða umbætt. Jón Helgason var
síðastur í röð íslenskra prófessora
í íslensku máli og íslenskum bók-
menntum við Hafnarháskóla og
ótvírætt hinn fremsti þeirra. En
andlega skyldastur var hann
Árna Magnússyni, handrita-
safnaranum mikla. Þeim Árna og
Jóni hefur svipað saman um
raunsæi og glöggskyggni.
Þeir sem áttu því láni að fagna
að vera undir áraburði Jóns
Helgasonar árum jafnvel ára-
tugum saman geta borið vitni urn.
hvílíkur afburða kennari og
leiðbeinandi Jón var. Sú skuld
verður aldrei fullgreidd, en þakk-
ir má votta með þeim hætti að
10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 23. janúar 1986