Þjóðviljinn - 23.01.1986, Blaðsíða 13

MINNING
eftir handa þeim sem á eftir
kæmu, ekki dygði að sópa svo um
garða að ekkert yrði eftir. En þó
má ætla að mörgum fari svo við
kynni af verkum hans að þykja
sem fátt sé þar eftir að gera.
Oft hafa menn að því vikið
hversu strangar kröfur Jón gerði
um hreinleik máls, og víst er að
dönskuskotið mál var honum
vægast sagt lítt að skapi. En hann
hélt á þessu máli skynsamlega
eins og flestu öðru. Hann taldi
hreintungustefnu ekki einhlíta
eins og henni hafði verið haldið
fram á fyrri áratugum þessarar
aldar. Hann taldi það eina tegund
málræktar að gera tillögur um
orð af erlendum toga er leyfa
skyldi landvist í íslensku bók-
máli.
Allt sem laut að framgangi ís-
lenskra fræða var honum hug-
leikið - heima og heiman. Rit-
gerð hans, Verkefni íslenskra
fræða, frá 1945, er enn í dag að
mörgu leyti í fullu gildi, og seint
hefur gengið að framkvæma sumt
af því sem í þeirri stefnuskrá
stendur. En sjálfur lét hann ekki
sitt eftir liggja, ræktaði sinn blett
og bjó í haginn fyrir komandi
kynslóðir fræðimanna í texta-
fræði og rannsóknum bókmennta
og málfræði. Hann mat verk
manna ekki síst eftir því að hve
miklu leyti væri verið að búa í
hendur fyrir þá sem á eftir kæmu.
Öll verk hans voru lýsandi for-
dæmi okkur sem lögðum stund á
íslensk fræði í háskólanum fyrir
um aldarfjórðungi. Þó að fræða-
tískan kunni að snúast annað
veifið og öllum'sé ekki jafnljóst
það gildi og sú list sem felst í tæm-
andi lesháttabúnaði koma ætíð
þeir tímar að menn sjá að fram-
hjá grundvellinum verður ekki
gengið.
Eins og mörgum eljumönnum
þótti Jóni hvergi nærri nóg að
gert, en æviverk hans er margfalt
meira en flestum mönnum tekst
að ljúka á jafnlangri ævi. í kvæð-
inu Að morgni, þegar landtog
• „liggj a laus við festarklett“, hugs-
ar hann um ræktarblettinn sinn:
Pá sé ég hann er hryggilega smár,
því hörku brast mig oft að starfa
nóg.
Of seint! Of seint! Um heimsins
eilíf ár
ég aldrei framar legg þar hönd á
plóg.
Að leiðarlokum vil ég þakka
góða samfylgd um árabil og
ánægjulegar samverustundir á
Kjærstrupvej með Jóni og Agn-
ete. Henni og öðrum aðstand-
endum öllum votta ég dýpstu
samúð mína.
Svavar Sigmundsson
„Æ, ég man ekkert... Ég er svo
óttalega heimskur og leiðin-
legur...“ Þetta var oftar en ekki
viðkvæðið hjá Jóni Helgasyni
Íægar við í Stúdentafélaginu eða
slendingafélaginu í Höfn vorum
eins og einatt að biðja hann um
að ljá okkur lið við einhverja ís-
lendingafagnaði.
Kannske hefur honum þótt
þetta svo um sjálfan sig en aldrei
fórum við þó bónleiðir til búðar
þegar til kom. Jón Helgason var
alla tíð máttarstólpinn í samfélagi
íslendinga í Höfn og ásamt eigin-
konu sinni, höfðingjanum Þór-
unni, einlægur vinur og hjálpar-
hella þeirra sem við vináttu og
hjálp vildu taka.
Minnisleysið á það sem hann
vildi eða þurfti að muna hrjáði
Jón aldrei, og skemmtilegri mann
í ræðu og viðkynningu var erfitt
að finna.
En ég gæti með meiri rétti gert
ofangreinda tilvitnun að minni
þegar rifjuð eru upp kynni mín af
Jóni. í Höfn þóttist ég vera að
læra til vísinda. Jón bar það fyrir
sig að öll svokölluð raunvísindi
og verkfræði væru honum fjarri
sinni og með öllu óskiljanleg.
Hann þóttist hafa skömm á slíku.
Þó var hann forvitinn maður og
opinn fyrir öllu nýju, eins og t.d.
þegar hann hætti „fósturbörn-
um“ sínum, skinnhandritunum, í
hendur íslenskra námsmanna í
vísindum... ef vera kynni að þeir
fyndu betri leiðir til að ljósmynda
máða stafina, eða kæmust ef til
vill að því hvort skrifað hefði ver-
ið á kálfsskinn eða sauðsskinn.
Fyrstu nasasjón sem ég hafði af
bókmenntagagnrýni fékk ég á
heimili Jóns. Þau hjón fengu
jafnan sendar nýjar íslenskar
bækur að heiman um hver jól. Þá
var það viss passi og orðin hefð að
heim til þeirra Jóns og Þórunnar
flykktust vinir þeirra að „hlusta“
á nýju bækurnar. Jón hafði sumsé
þann háttinn á að hann las upp úr
bókunum, ýmist einstaka kafla
eða jafnvel alla bókina, og þetta
gat þá teygst um mörg kvöld.
Enga dóma lagði hann á ritverkin
í okkar eyru aðra en þá, að hann
hafði lag á að lesa þannig upp að
enginn velktist í vafa um álit
hans. Falleg verk voru svo vel les-
in að upp laukst innsýn fyrir
áheyrendum og það sem féll í
skammakrókinn þurfti ekki
meira.
Þó held ég að Jón hafi í raun
ekki viljað að menn gerðu hans
„sleggjudóma" að sínum. Ef
menn tóku of vel undir við tóninn
hjá honum átti hann það til að
lesa öðruvísi úr verkinu svo að
menn sáu á því nýjar hliðar.
Jón ku oft hafa þótt viðskotaill-
ur einkum að dómi þeirra sem
minna þekktu til hans. Víst var
um það að hræsni og uppskafn-
ingshátt þoldi hann ekki en mat
vel alla einlæga viðleitni. Víst gat
háð hans og glettni orðið beitt en
þegar hann sagði sögur af
samtímamönnum sínum og vin-
um eins og honum einum var best
lagið þá fólst í þeim glettnisögum
oftast einlægni og launkímið
sjálfháð.
Æ en ég man ekkert ...
Þrándur Thoroddsen
Við Kaupmannarhafnarhá-
skóla var í lok sjötta áratugarins
ákveðið að kynna fyrirbærið
„miðaldir á Norðurlöndum" fyrir
dönskustúdentum. Bókmennta-
og söguprófessorar áttu að flytja
fyrirlestra, og Jón Helgason var
eðlilega einn þeirra. I kringum
þessa nýjung ríkti sérstök stemn-
ing, þar sem fræðileg forvitni
hafði unnið bug á hinni venjulegu
akademísku hlédrægni: á fyrir-
lestrana flykktust vikulega ekki
bara hundruð stúdenta bæði
yngri og eldri, heldur sáust með-
fram veggjunum ekki ófáir kenn-
arar, jafnvel prófessorar komu til
að hlusta hver á annan.
Jóni Helgasyni hafði verið falið
að flytja fyrirlestur um efnið:
Litteratur og samfund i islandsk
middelalder. Hann hóf tölu sína á
frekar þurran og hefðbundinn
hátt, velti vöngum yfir því hvert
það tímabil væri, sem kallað
hefði verið miðaldir í sögu Evr-
ópu. Hann nefndi t.d. krýningu
Karlamagnúsar keisara árið 800
og benti á, að þá hefði ísland ver-
ið „et dyyyresamfund" - og harla
lítið af bókmenntum. Þrátt fyrir
bókmenntaleysið sá Jón ekki á-
stæðu til að fara fljótt yfir sögu,
heldur eyddi hann drjúgum tíma,
tveimur kortérum af þremur, að
manni fannst, í lýsingu á einmitt
þessu íslenska miðaldasamfélagi.
Áheyrendur urðu ekki bara
undrandi, heldur hélt Jón þeim
undrandi, þannig að þeir
neyddust til að leita að aivöru í
öllum þessum húmor. Það næsta
sem rnaður komst miðaldamann-
inum í þessari hálftíma náttúru-
lýsingu voru mýs og lýs og kettir
og svo einn írskur munkur, þar til
að prófessorinn upp við púltið
brýndi allt í einu raustina: „Hvis
jeeeg havde leevet pá Island pá
den tid, sá ville jeg have været en
máááge, med et vældigt vinge-
fang - Ef ég hefði verið uppi í þá
daga á íslandi hefði ég viljað vera
mávur (og nú lyfti hann hand-
leggjunum) með miklu vængja-
hafi. Ég hefði flogið yfir hafið til
Noregs, og lagt við hlustirnar, til
þess að komast að hinu sanna í
sambandi við uuu-omlyyyden“.
Það var eins og áheyrendum létti
dálítið, nú var komið að hljóð-
um, kannski kæmi bráðum að
bókmenntunum. Og síðasta
stundarfjórðunginn fóru menn
að punkta hjá sér.
Þetta var „den store stil“ og
ógleymanleg pedagógísk perla.
Annars fór mestöll kennsla Jóns
fram í lítilli stofu, ekki bjartri.
Þetta var fimmtudagsleg þylj-
andi: kvæði, athugasemdirogaft-
ur kvæði; fornyrðislag, ljóðahátt-
ur sem og dróttkvæður háttur. Til
þess að fá hugmynd um hvernig
þessar misseralöngu þulur voru,
er nóg að glugga í útgáfu Jóns,
Tvær kviður fornar og Kviður af
Gotum og Húnum. Þar er sama
góða blandan og í kennslunni:
fróðleikur, mátulega smámuna-
samur til að verða skemmtilegur,
pottþéttur stíll, og umfram allt
rólyndi Jóns, sem við nemendur
hans kunnum svo vel að meta.
Jón sjálfur virtist ekki vera sér-
lega stoltur af kennslu sinni,
heyrðist tauta fyrir munni sér
eitthvað um aldeilis ónothæfar
kennsluaðferðir upp á miðalda-
vísu. Við vissum mætavel að
hann hafði öðrum og mikilvægari
verkefnum að sinna og gátum bú-
ist við að hann hlakkaði til þeirra
tíma þegar hann gæti helgað sig
fræðagrúskinu eingöngu. En svo
var ekki, finnst okkur. Þegar nær
dró sjötugsafmælinu, kveið Jón
fyrir og virtist óöruggur. Hvað
yrði nú? Án þess að hika sam-
þykkti hann beiðni Háskólans
um að halda áfram kennslu eitt
ár. Og þá hálft ár í viðbót. Stúd-
entarnir, sem voru alltaf þeir
sömu, áttu að verða klókari með
hverri kennslustund, og til þess
að þeim leiddist síður, fór Jón að
auka hraðann í máli sínu, jafn-
framt sem bragarháttum fjölgaði:
við fórum að lesa rímur.
Desember 1970 var óumdeil-
anlega síðasti mánuður síðasta
misseris. Við höfðum ekki kom-
ist í gegnum allt námsefnið og á-
kváðum aukatíma. Jólafríið nálg-
aðist. Jóni þótti orðið „jól" held-
ur hvimleitt og „frí" ennú verra,
hvað þá „jólafrí". Þeir stúdentar
sem enn voru í bænum á þessum
jólurn - við vorum reyndar bara
tvær - voru sammála um að kom-
ast til botns í Skáldhelgarímum.
Svo eftir mesta hátíðleikann í
föðmum fjölskyldnanna mættum
við stundvíslega klukkan 10 að
morgni þriðja jóladags á tröpp-
unum heima hjá Jóni Helgasyni
með rúnnstykki undir hendinni.
Sjálfum sér til undrunar fann Jón
inni í búri krukku með sólberja-
sultu.
Jón sannfærði okkur um að
hann kynni að kveða rímur svona
á þriðja í jólum, en að öðru leyti
var rímnayfirferðin nokkurn veg-
inn eins og Eddu- og dróttkvæða-
kennsla Jóns, bara meiri fart.
Yfir einu og einu erindi var kann-
ski kvartað: „Þetta er með öllu
óskiljanlegt“. Samt var það recit-
erað, nokkrar athugasemdir
féllu, aftur var vísan tónuð og svo
strax yfir í þá næstu. Rímurnar
runnu áfram af slíkum hraða og
með þvílíkri hrynjandi að „det
simpelt hen swingede“.
Af Jóni höfum við lært tvennt:
að skáldskapurinn forni lifir; og
að ekki má verða hræddur við
texta. Skinnið er skaddað og
textasagan hörmuleg, handritið
hefði þess vegna getað brunnið
með öllum hinum 1728. En nú
höfurn við þessar línur og getum
reynt við þær. Ekki er þó alltaf
ráðlegt að grípa til flókinna út-
skýringa til að sérhvert dæmi
gangi upp. Mitt í öllu þessu
Elende der Philologie verður að
gefa sér tóm til að hlusta á skáldið
og bera virðingu fyrir skrifaran-
um.
Þetta var sannkallaður rímna-
dagur. Annað slagið leit Jón út í
garðinn að athuga hvort köttur-
inn hefði drukkið mjólkina; það
var frost úti. En auk þess þótti
Jóni upplagt að gefa þeirri okkar
sem snarlega átti að fara í próf
góð ráð og meira eða minna not-
hæfar leiðbeiningar með það fyrir
augum að auðvelda henni leiðina
gegnum hreinsunareldinn. Marg-
ir á þeirri leið hafa fundið fyrir
nærgætni Jóns og hlýju. Bækur
voru teknar niður úr hillu, þeim
fylgdi oft lítil athugasemd, sem
Jón taldi lykilinn að verkinu.
Með svona einfalda setningu í
vegarnesti þyrfti varla að pæla
gegnum bókina alla. Urn tíu-
leytið skjögruðum við út í vetrar-
myrkrið og kennsla Jóns var fyrir
bí.
Jón hafði oftar en einu sinni
vísað til fílólóga sem áttu sinn
blómatíma í fræðunum þegar þeir
voru komnir á efri ár. Én nú þeg-
ar röðin var komin að honum
sjálfum. var eins og hann treysti
ekki lengur þessum dæmisögum.
Augun áttu til að svíkja í myrkr-
inu fyrir utan Proviantgárden,
fæturnir að bregðast á steinlagðri
götunni. Og hann þáði handlegg
til stuðnings eða far ef honum
bauðst bílferð, að vísu nöldrandi:
„Det er meget, meget sikrere at
sidde i en bus“.
Til allrar lukku varð öryggis-
leysið að láta í minni pokann.
Augun sáu aftur það sem þau ætl-
uðu sér og fæturnir hlýddu nokk-
urn veginn. Nú reyndist kenning
Jóns rétt um blómaskeið fræði-
mannanna. Það var uppörvun
okkur öllum sem vorum í nám-
unda við Jón Helgason að sjá
hann konta til vinnu á hverjum
degi. Traustur eins og klettur,
alltaf jafn mannlegur og hjálp-
samur.
Hclle Degnbol
Helle Jensen
Kveðja frá Félagi íslenskra frœða
Jón Helgason prófessor er all-
ur. Drjúgum starfsdegi er lokið.
Mikill vísindamaður á sviði ís-
lenskra fræða er kvaddur.
íslensk fræði eru forn mennta-
grein, ein sú elsta sem stunduð er
með þessari þjóð. Svið fræðanna
er Iíka vítt og þeim fátt óviðkom-
andi er lýtur að andlegri og verk-
legri menningu, tungu, bók-
menntum og listum, daglegu lífi
þjóðarinnar fyrr og síðar. Þjóð-
ernisvitund og sjálfstæði íslenskr-
ar þjóðar er með einum eða öðr-
um hætti grundvölluð á þekkingu
hennar á þessum fræðum, ást
hennar og virðingu fyrir þeim
andlegu verðmætum sem tengja
hana saman og veita henni þor til
að bera reist höfuð í samfélagi
þjóða.
Jón Helgason vann þjóð sinni
mikið og ósérhlífið starf á sviði
íslenskra fræða. Vísindastörf
hans og fyrirlestrar, ljóð hans og
ljóðaþýðingar, ræður, ritgerðir
og bækur ætlaðar almenningi um
eddukvæði og íslensku handritin
eru drjúgur skerfur til sjálfstæðis-
baráttu þjóðarinnar. Þeirri bar-
áttu lýkur aldrei. Varðveisla
þjóðernis, tungu og menningar
lítillar þjóöar er eilíf barátta.
Honum var ungum falið að
veita handritasafni Árna
Magnússonar forstöðu. Þær
ströngu kröfur sem hann gerði til
nákvæmni og vandaðra vinnu-
bragða við vísindalegar útgáfur
íslenskra handritatexta eru nú
fyrirmynd þeirrar öflugu útgáfu-
starfsemi, sem stunduð er í stofn-
ununum tveimur, í Kaupmanna-
höfn og Reykjavík, og kenndar
eru við nafn Árna Magnússonar.
Jón Helgason var fyrirlesari
,eins og þeir verða bestir. Þurr
fræði og samtíningur öðlaðist líf í
framsetningu hans og hann flutti
mál sitt af innlifun og kynngi sem
lét fáa ósnortna er á hlýddu.
Þeirrar listar fengum við í Félagi
íslenskra fræða að njóta er hann
sótti okkur heim.
Ljóð orti hann sem greypt eru í
vitund þjóðarinnar.
Félagi íslenskra fræða var mik-
ill heiður að telja Jón Helgason í
sínum röðum og vottar minningu
hans djúpa virðingu og aðstand-
endum hans innilega samúð.
Sigurgeir Steingrímsson
Fimmtudagur 23. janúar 1986 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13