Þjóðviljinn - 28.06.1986, Blaðsíða 11
MINNING
um í Bæjarhreppi lést þann 20.
júní sl. á Sjúkrahúsinu á
Hvammstanga, en þar dvaldi
hann síðustu æviárin.
Það þykir víst varla við hæfi að
læknir skrifi um sjúkling sinn
látinn en engin regla er án undan-
tekninga.
Við Skúli áttum það sameigin-
legt að leiðast langar umræður
um sjúkdóma og heilsufar. Þó
vildi oft teygjast úr þeirri athöfn,
sem á fínu sjúkrahúsamáli kallast
stofugangur, þegar komið var að
stofunni hans Skúla. Formsins
vegna var auðvitað spurt um
heilsufarið, en það afgreiddi
Skúli með orðunum „status quo“
- óbreytt ástand. Síðan komu
venjulega smáskot á báða bóga.
Oftast gátum við komið okkur
upp ágreiningi um landbúnað-
armálin (sem Skúli taldi með
réttu að ég hefði ekkert vit á) og
læknavísindin, sem Skúli hélt
fram - a. m. k. í mín eyru - að ættu
stóran þátt í vanda landbúnaðar-
ins. Þá var ritstjórnarstefna Þjóð-
viljans okkur eilíft umræðuefni,
en Skúla þótti lítið til blaðsins
koma miðað við fyrri tíma. Og ég
reyndi að verja „lýðræðisöflin" á
Þjóðviljanum fram í rauðan
dauðann, þótt ég væri á stundum
í hjarta mínu alveg sammála
Skúla. En hvað gerir maður ekki
fyrir góðan ágreining og um-
ræður?
Skúli var afskiptalítill um ann-
að fólk síðustu árin, en spurði
gjarnan um líðan sveitunga sinna
í Bæjarhreppnum, og um líðan
Margrétar, sem var vinkona hans
á sjúkrahúsinu og honum þótti
vænt um.
Þrátt fyrir blindu og hjarta-
sjúkdóm var Skúli mikið á ferli
kringum sjúkrahúsið og fór út í
nánast hvaða veður sem var. Ein
síðasta myndin sem kemur upp í
huga mér er frá síðastlidnum
vetri. Gamli maðurinn, blindur,
situr á bekk fyrir utan sjúkrahús-
ið að kvöldlagi og syngur „Tóta
litla tindilfætt" - á dönsku - út í
myrkrið og norðanstorminn. Þá
læddist ég framhjá honum án
þess að trufla.
f bók sinni „Hver liðin stund er
lögð í sjóð“ segir Skúli frá draumi
sem hann gældi við þegar hann
lagðist til hvfldar eða lá andvaka
um nætur og beið komandi dags.
Á dauðastundinni kemur Þura
kona hans á móti honum og Herr-
ann gefur þeim eina ósk. Síðan
segir Skúli: „Við myndum aðeins
biðja um að fá til umráða lítinn
blett einhvers staðar í útjöðrum
himnaríkis, helst í hæfilegri fjar-
lægð frá öllum þessum fínu og
lærðu, vitru og fróðu, sem höfðu,
jafnvel meðan þeir voru enn í
táradalnum, haldið sig vera búna
að ráða lífsgátuna.
Á þessum litla bletti myndum
við Þura byggja okkur lítið hús,
litla Ljótunnarstaði. Við mynd-
um rækta lítið tún og heyja það.
Við myndum jafnvel heyja litlar
engjar og hafa eina eða tvær kýr
og nokkrar kindur okkur til af-
þreyingar og augnayndis. Og við
myndum leggjast til hvfldar á
hverju kvöldi ánægð og þreytt og
vakna til nýrrar vinnu endurnærð
og glöð eins og á Ljótunnarstöð-
um forðum tíð.
Og þannig myndi eilífðin líða.
Einn dagur yrði sem þúsund ár og
þúsund ár sem einn dagur.“
Matthías Halldórsson.
Föstudaginn 20. júní sl. kvaddi
snögglega þennan heim,
sveitungi okkar Skúli Guðjóns-
son frá Ljótunnarstöðum í
Hrútafirði. Hann lést á sjúkra-
húsinu á Hvammstanga þar sem
hann hafði dvalið um nokkurt
skeið. Skúli fæddist 30. júnúar
1903 að Ljótunnarstöðum, Bæj-
arhreppi, Strandasýslu.
Foreldrar hans voru Guðjón
Guðmundsson bóndi þar og kona
hans Björg Andrésdóttir. Skúli
tók við búi foreldra sinna 1936 og
bjó þar fram að árinu 1973, eða
hátt í 40 ár. Kona hans var Þu-
ríður Guðjónsdóttir frá Heydal í
Bæjarhreppi, hún lést 1963.
Þeirra böm em: Bragi, Björgvin,
Ingibjörg og Heiðar, einn sonur
þeirra, Björgvin, býr á föðurleifð
sinni. Ekki er ætlunin að rekja
lífshlaup Skúla í þessum orðum,
það mun eflaust verða gert af
öðmm.
Félagsmál lét Skúli sig nokkuð
skipta hér heima, sérstaklega
meðan sjónin var í lagi. Hann var
sannur sósíalisti alla tíð og í stjórn
þess flokks um tíma og fylgdist
grannt með stjórnmálum, sem og
öðmm málum til hinstu stundar.
Eins og fyrr segir bjó Skúli
hartnær 40 ár. Meirihlutann af
þeim tíma án þess að hafa sjón og
gekk sjálfur að hirðingu á sauðfé
og kúm. Það afrek undrar okkur,
sem sjón höfum. Þó búskapur
Skúla hafi verið afrek við þær að-
stæður er hann bjó við, þá er
hann þekktari af ritstörfum sín-
um. Þar er efst í okkar huga bar-
átta hans fyrir byggð þessa lands
og skilningi á störfum þess fólks,
er sveitirnar byggir.
Þetta erindi úr kvæði Einars
Benediktssonar „Til fánans"
gætu hafa verið einkunnarorð
Skúla.
Gœtum hólmans. Vofi valur
víðskyggn yfir storð og hlé.
Enginn fjörður, enginn dalur
auga hauksins gleymdur sé.
Vakið, vakið, hrund og halur,
heilög geymið íslands vé.
Við flytjum Skúla þakkir fyrir
góð kynni og fyrir að hafa með
verkum sínum haldið nafni
sveitar sinnar svo hátt á lofti.
Hann var sannarlega einn af út-
vörðum þessa lands.
Aðstandendum sendum við
innilegar samúðarkveðjur. Þökk
sé þeim er áttu þátt í að gera hon-
um kleift að vinna sitt dagsverk
með slíkum sóma.
Rósa og Jósep Fjarðarhorni
„Er Hel í fangi minn hollvin ber
þá sakna ég einhvers af
sjálfum mér.“
St. G. St.
Vinur minn, Skúli Guðjóns-
son, fyrrum bóndi á Ljótunnar-
stöðum í Hrútafirði, hvarf af vett-
vangi þessa lífs laugardaginn 21.
þ.m. Hann dvaldi á vistheimili
sjúkrahússins á Hvammstanga
síðustu árin og var að ræða við
einn vistmanna þar, er kallið
kom, hann hneig útaf og var strax
örendur. Að deyja þannig mitt í
dagsins önn er dýrleg gjöf
þreyttum manni eftir langan og
strangan vinnudag. Og vinnudag-
ur Skúla var orðinn ærið langur,
bæði við líkamleg og andleg störf.
Það síðasta sem frá honum kom í
rituðu máli voru minningar hans
um fólkið í sveitinni hans, en
fýrsti hluti þeirra birtist í Strand-
póstinum, ársriti Átthagafélags
Strandamanna, á síðasta ári.
Margt af því sem þar kemur frarn
er öðrum gleymt og því með öllu
ómetanlegt að það skuli hafa ver-
ið skráð.
Skúli missti sjón árið 1946, þá
43 ára gamall. Hann var þá þegar
þekktur fyrir skrif sín í blöð og
tímarit, sem vakið höfðu verð-
skuldaða athygli. En sjónleysið
varð honum um hríð fjötur um
fót í þeim efnum. En þrátt fyrir
það kom honum aldrei til hugar
að gefast upp. Hann hélt bú-
skapnum áfram og byggði meira
að segja fjós og hlöðu með aðstoð
sonar, þótt blindur væri. Og hann
lærði að skrifa á ritvél, og eftir að
hann hafði leyst þá þraut hóf
hann ritstörf á ný.
En Skúli átti hauk í horni þar
sem frændi hans, Pétur Sumar-
liðason kennari, var. Hann var
mikill drengskaparmaður og
hann og kona hans, Guðrún
Gísladóttir, studdu Skúla með
ráðum og dáð og hjá þeim hjón-
um dvaldi hann löngum, þegar
hann kom til Reykjavíkur. Pétur
bjó bækur Skúla undir prentun,
vann að sjöttu og síðustu bók
hans er hann féll frá 65 ára að
aldri. Hann flutti og í útvarp hin
bráðsnjöllu erindi Skúla um Dag-
inn og veginn og gerði það á þann
hátt, að unun var á að hlýða.
Hann vann Skúla allt til þurftar
sem hann mátti og varð því skarð
fyrir skildi við fráfall hans. Eftir
það hófst samvinna okkar Skúla
og segja má að hún hafi staðið þar
til yfir lauk.
Jón Bjamason blaðamaður og
ritstjóri við Þjóðviljann var mikill
kunningi Skúla og um skeið birt-
ust bréf Skúla til Jóns í blaðinu.
Þann 24. des. 1953 birtist grein
eftir Jón í Þjóðviijanum og var
yfirskrift hennar: Það eru slíkir
menn. Þar segir hann meðal ann-
ars:
„Jólin em hátíð friðar, og hér
norður á íslandi þó fyrst og
fremst ljósa. Fagnaðarhátíð þess
að nú fer vaxandi birta í hönd, að
í ekki allt of miklum fjarska hillir
uppi að liðnum vetri nóttlausa
voraldar veröld. Einmitt á þess-
ari hátíð ljósanna ætla ég að ræða
við ykkur um manninn sem dvel-
ur í myrkrinu - og þó í ljósi er lýsir
í gegnum allt myrkur.“
Eftir að hafa heimsótt Skúla á
Ljótunnarstöðum lýkur Jón
greininni með þessum orðum:
„Á leiðinni suður yfir snæ-
þakta heiðina er næði til að hugsa
um þrek mannsins sem við höfum
kvatt. Manninn sem ekkert
myrkur, engin einangrun fær yfir-
bugað. Blinda bóndann á strönd-
inni, sem aldrei gefst upp en held-
ur æðrulaus vöku sinni meðan
„sjáandi" menn sofna eða örviln-
ast og skríða í stundarskjól.
Heldur vöku sinni og trú á mann-
inn, þrátt fyrir allt, trú á sigur
hins rétta málstaðar, sigur lífsins.
Það eru slíkir menn sem sannfæra
okkur hina um að ekkert fái bug-
að né villt alþýðu þessa lands, að
hve illa sem horfir á stundum
muni hennar verða sigurinn að
Iokum - og það fyrr en varir.“
Ég kveð svo vin minn,
bóndann og rithöfundinn, Skúla
Guðjónsson á Ljótunnarstöðum
með orðum Sigurðar Sigurðs-
sonar skálds frá Arnarholti:
Þungt er tapið það er vissa -
þó vil ég kjósa vorri móður:
að œtíð megi hún minning kyssa
manna er voru svona góðir -
að œtíð eigi hún menn að missa
meiri og betri en aðrar þjóðir.
Þökk fyrir samfylgdina.
Torfi Jónsson
Sú var tíð, og ekki mjög langt
undan, að lesendur Þjóðviljans
könnuðust allir við Skúla Guð-
jónsson á Ljótunnarstöðum og
skoðanir hans á ýmsum fyrirbær-
um mannlífsins.
Um fjölda ára var þessi Hrúta-
fjarðarbóndi einn beittasti penni
Þjóðviljans og ritaði þá m.a.
reglulega í blaðið um þau marg-
víslegu efni, sem Ríkisútvarpið
bar honum til eyrna. Á ritvelli var
Skúli einn besti fulltrúi íslenskrar
bændastéttar á 20. öld, meistari
alþýðlegrar frásagnarlistar með
sinn eigin stfl og skildi aldrei við
sig kímnina þótt fjallað væri um
alvörumál.
Síðustu 40 ár ævi sinnar var
Skúli á Ljótunnarstöðum al-
blindur. Margur lagði árar í bát af
minna tilefni en ekki Skúli. Lík-
lega má segja, að sjónarsviptirinn
hafi einmitt leitt í ljós hvað í
manninum bjó. Að vísu hafði
Skúli skrifað nokkuð í blöð og
tímarit meðan hann hafði sjónina
en engin bók hafði þá komið frá
hans hendi og með öllu óvíst
hvort svo hefði orðið, ef myrkrið
hefði aldrei hindrað bóndamann
þennan frá sinni daglegu önn í
náttúrunnar ríki. Nú liggja eftir
Skúla a.m.k. sex bækur, söfn rit-
gerða og frásagna, allar skrifaðar
af blindum manni, sem lærði á
ritvél þegar sjónin var farin, - og
að auki ótal greinar í blöðum og
tímaritum. Auk Þjóðviljans er
greinar og ritgerðir Skúla m.a. að
finna í þessum blöðum og tímarit-
um: Lögréttu, Skinfaxa, Iðunni,
Rauðum pennum, Rétti, Sam-
vinnunni og Tímariti Máls og
menningar.
Skúli Guðjónsson var fæddur
30. janúar 1903 á Ljótunnarstöð-
um við Hrútafjörð vestanverðan
og þar átti hann jafnan heima
langa ævi. Foreldrar Skúla voru
Björg Andrésdóttir Qg Guðjón
Guðmundsson og áttu bæði Guð-
mund gullsmið í Hundadal fyrir
langafa. Þau hófu búskap sem
húsmannshjón á einum þriðjungi
Ljótunnarstaða vorið 1895 og var
það í kot vísað en jörðin hafði þá
verið í eyði í fjögur ár. Skúli var
yngstur fimm barna foreldra
sinna og tveim árum áður en
hann fæddist tók hagur þeirra að
vænkast er þau fengu lífstíðar-
ábúð á Ljótunnarstöðum öllum
og nokkrum árum síðar keyptu
þau jörðina.
Til 33ja ára aldurs var Skúli
lausamaður og dvaldist þá stund-
um utan heimahéraðs en 1936
gerðist hann bóndi á Ljótunnar-
stöðum og stóð þar fyrir búi til
1973, bjó fyrst allmörg ár á móti
föður sínum, síðan einn og loks
tíu ár á móti syni sínum Björgvin.
Skúli kvæntist 1936 Þuríði Guð-
jónsdóttur og eru börn þeirra
fjögur: Björgvin bóndi á Ljót-
unnarstöðum, Bragi húsasmíða-
meistari á Sauðárkróki, Ingi-
björg húsfreyja í Norðurfirði í
Árneshreppi og Heiðar, sem
stundar sagnfræðinám við Há-
skóla íslands. Konu sína missti
Skúli árið 1963.
Á fyrstu áratugum þessarar
aldar áttu fæstir þess kost að
ganga menntaveginn sem svo var
kallað og stutt varð skólagangan
hjá Skúla. Barnaskólalærdóm
nam hann á árum heimsstyrjald-
arinnar fyrri, þrjá vetrarparta, og
kenndi honum þá sjálf Elskan
hans Þórbergs, sem margir muna
úr íslenskum aðli. í munni Skúla
hét hún reyndar bara Dísa í Bæ
og gekk á karlmannsbuxum um
Bæjarhrepp. Skúli sagði mér, að
Þórbergur hefði lýst höndunum
hennar vel en aðrar lýsingar farið
nokkuð á skjön við veruleikann.
Þennan kennara sinn mat Skúli
mikils og átti stöku sinnum við
hana spjall á efri árum beggja.
Þegar Dísa í Bæ útskrifaði
Skúla á Ljótunnarstöðum vorið
1917 sagði hún við föður hans, að
drengurinn þyrfti að læra
eitthvað meira. Svar föðurins var
Skúla minnisstætt: „Hann verður
fyrst að fjölga kindunum sínum,“
- og hefur Guðjón á Ljótunnar-
stöðum verið raunsæismaður.
Liðu nú tíu ár uns Skúli settist
aftur á skólabekk en ekki er mér
kunnugt um hvað kindum hans
fjölgaði á þeim tíma. Haustið
1927 kom Skúli í Samvinnu-
skólann en skólastjórinn Jónas
frá Hriflu var þá að komast á há-
tind síns stjórnmálaferils og hafði
reyndar það sama ár fengið lausn
frá skólastjóraembættinu vegna
ráðherrastarfa. En þó að Jónas
ætti annríkt lét hann sig þó ekki
muna um að skjótast úr stjórnar-
ráðinu í Samvinnuskólann til að
kenna þeim Skúla og félögum
hans félagsfræði og samvinnu-
sögu. Síðar sagði Skúli svo frá, að
á þessum árum hafi hann sjálfur
verið óforbetranlegur Framsókn-
armaður. Það var þröngur efna-
hagur sem meinaði Skúla að
halda áfram námi í Samvinnu-
skólanum haustið 1928 og tók
hann þaðan í frá aldrei sæti á
skólabekk.
Skúla Guðjónssyni var nú
Ijóst, að hvorki yrði hann prestur
né kaupfélagsstjóri og má ætla að
sú vissa hafi knúið hann til dýpri
ígrundunar um mannlegt félag og
ýtt undir sjálfstæð heilabrot.
Einhver fyrstu skrif Skúla er"
komu fyrir sjónir almennings
voru greinar í Lögréttu árið 1929
en þar andmælti hann þeim boð-
skap Jóhannesar skálds úr
Kötlum, að íslendingar skyldu
klæðast fornmannabúningum á
hátíðum og tyllidögum, - og var
ekki laust við að lærisveinn Dísu í
Bæ gerði svolítið skop að háleitri
hugsjón skáldsins úr Kötlum.
Hvorugur vissi þá, að
heimskreppan mikla var á næsta
leiti og allt það umrót og endur-
mat hugmynda, er henni fylgdi.
Hjá Skúla urðu þó engin heljar-
stökk í hugmyndalegum efnum,
hann var svo jarðbundinn.
Þeir voru margir og álitlegir
ungu mennirnir, sem í hildarleik
kreppunnar miklu tóku trú á boð-
skap kommúnismans um nýtt
jafnréttisþjóðfélag laust við kúg-
un og arðrán manns á manni. Svo
hlaut að fara eins og aðstæðum
var þá háttað bæði hérlendis og
um allan heim. Sumir meðtóku
þetta fagnaðarerindi án fyrirvara
en aðrir gengu til liðs og tóku full-
an þátt í harðri baráttu fyrir bætt-
um kjörum alþýðu og gegn
þjóðfélagslegu misrétti án þeirrar
ofbirtu í augum, sem trúin á
framtíðarríkið gat leitt til.
Skúli Guðjónsson var staddur í
Reykjavík síðla vetrar 1932 og
kom þá fyrst á fund hjá Komm-
únistaflokknum. Það var Svavar
Guðnason, félagi hans úr Sam-
vinnuskólanum og síðar
heimsfrægur listmálari, sem fékk
hann með sér á fundinn.
Skömmu síðar fór Skúli með
þeim Svavari og Gunnari Bene-
diktssyni, áður presti í Saurbæ,
austur fyrir fjall til að halda
kommúnistafund á Skeggjastöð-
um í Flóa. Ferð þessa fór Skúli þó
ekki í því skyni að prédika sjálfur
bolsévisma yfir Flóamönnum
heldur fremur til að njóta
skemmtilegs félagsskapar þeirra
Svavars og Gunnars. Þegar Skúli
kom aftur norður í átthagana vor-
ið 1932 var hann samt orðinn
tengdur Kommúnistaflokknum
en allt meö fullum fyrirvörum
eins og hans var von og vísa.
Félagið, sem Skúli á Ljótunn-
arstöðum gekkst fyrir að stofna í
Hrútafirðinum þetta vor, það var
heldur ekki venjuleg sella í
Kommúnistaflokknum heldur
Félag róttækra alþýðumanna, og
hafði breiðari grundvöll en
Kommúnistaflokkurinn. Þetta
ágæta félag gekkst m.a. fyrir
kaupum á bókum Halldórs Lax-
ness og Þórbergs Þórðarsonar,
sem þá áttu ekki upp á pallborðið
hjá lestrarfélagi sveitarinnar. En
Marxisma kvaðst Skúli aldrei
hafa skilið, ekki frekar en altaris-
göngubænirnar í Helgakveri.
Sjálfsagt hefur hann sagt þetta
satt en hann var svo úr garði gerð-
ur að sjá hvar réttlætið þurfti liðs
við og hvaða þjóðfélagsöflum
þurfti að andæfa. Þess vegna varð
hann merkisberi óháður fræði-
kenningum. Árið 1934 var stofn-
að Verkalýðs- og smábændafé-
lagi Hrútfirðinga og það sama ár
var Borðeyrardeilan háð. Þá var
heitt í kolunum við Hrútafjörð og
barist víða um Norðurland.
Það var skemmtilegt að heyra
Skúla á Ljótunnarstöðum segja
frá. Ég átti þess kost nokkrum
sinnum síðustu 20 árin eða svo.
Orðsins list lék honum á tungu og
í svip þessa sérstæða bónda og
sagnamanns var oftast hýra sem
brá ljóma á andlitið allt, - líka
augun þó blind væru. Margar af
sögum Skúla eru í bókum hans en
ekki allar. Hann hafði mörgu
kynnst bæði heima og heiman.
Sumarið 1932 var Skúli í vega-
vinnu með föður sínum og komu
þeir heim seint um kvöld. Systir
Skúla kom á móti þeim út á tún og
sagði tvo ferðamenn hafa komið
um daginn og beðist gistingar.
Væru þeir nú lagstir fyrir í her-
bergi Skúla svo hann yrði að sofa
annars staðar. Sá eldri ferða-
mannanna var hálffimmtugur
bóndi úr Dölum, hinn um 20
árum yngri, líka Dalamaður.
Eitthvað höfðu þeir verið örir af
víni, einkum sá eldri, og bætt á sig
hjá brúarsmiðunum við Bakkaá.
Þeir voru á skemmtiferð þessir
Dalamenn með marga hesta og
Frh. á bls. 12
Laugardagur 28. júní 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11