Þjóðviljinn - 18.07.1986, Blaðsíða 5

Umsjón:
Magnús H.
Gíslason
Guðmundur Bernharðsson
Að finna
ilm úr
eigin grasi
Ævi- og menningarsaga Guðmundar
frá Astúni
Fjallið Hrafnaskálarnúpur sunnanvert við Önundarfjörð. Fjöruleiðin undir því var úrslitaleið til annarra byggða ef ekki gaf
yfir Sandsheiði vegna stórhríðar, eða sjóleiðina vegna storms og öldufalls. Sæta þarf sjávarföllum vegna ófærukletts
sem gengur út í sjóinn ca 200-300 m frá fjallsröndinni. Fjöruleiðin er víða stórgrýtt og þar eru örnefni eins og t.d.
Heljarurð. Hætt er við skriðuföllum og grjóthruni í rigningu og vorleysingum en snjóflóðum, sé fannfergi mikið. Allir
Sandsmenn áttu ferð um þessa fjöruleið, oft svellaða og í náttmyrkri og með þungar byrðar á baki. Teikning: Hildur
Wllhelmsen.
Ég var enn í bernsku þegar ég
las grein í Skinfaxa um athafna-
samt ungmennafélag á Ingjalds-
sandi. Það var fyrsta vitneskja
mín um þá sveit og íbúa hennar.
Af nafninu gerði ég mér í hugar-
lund hvernig hún mundi líta út.
Ég sá fyrir mér nokkuð langa,
sendna strönd. Upp frá henni
væri gróið undirlendi með nokkr-
um sveitabýlum, sennilega ein-
faldri bæjaröð og síðan risu fjöll-
in að baki.
Er ég svo eignaðist íslandskort
þá hrundu til grunna hugmyndir
mínar um sköpulag þessarar
vestfirsku byggðar. Sandurinn
reyndist nefnilega vera dalur,
sem skerst þarna inn í fjöllin við
sunnanverðan Önundarfjörð ut-
arlega. Þegar ég svo átti þessi
kost að koma út á Ingjaldssand
fyrir um það bil þremur árum þá
varð mér fyrst ljóst hversu þessi
löngum afskekkta og einangraða
sveit var falleg og búsældarleg
Fyrir allnokkru bárust mér í
hendur tvær bækur eftir fyrrver-
andi bónda á Ingjaldssandi, Guð-
mund Bernharðsson, sem nú er
hátt á níræðisaldri. Nefnist önnur
„Bærinn í hlíðinni - ævi- og minn-
ingasaga". Þar rekur Guðmund-
ur ianga og merka búskaparsögu
sína og minnist ýmislegs annars,
sem hann hefur lifað á langri ævi.
Hin bókin nefnist „Smala-
mennska og ást“ og hefur að
geyma margskonar frásagnir af
gömlum og þjóðlegum toga.
Guðmundur byrjar bók sína á
stuttri en greinargóðri lýsingu á
Ingjaldssandi, en rekur síðan
nokkuð ætt sína og uppruna. Við
fylgjumst með uppvaxtarárum
hans, heimilislífinu og námi, fyrst
í barnaskóla, síðan á Núpi og í
Kennaraskólanum, störfum hans
á sjó og landi. Hann segir frá
þátttöku sinni í ungmennafé-
laginu Vorblómi á Ingjaldssandi,
sem stofnað var 1908 og öðrum
félagsmálastörfum, sem hann
sinnti um dagana, o.fl. o.fl. Kem-
ur Guðmundur víða við í frásögn
sinni og í raun og veru er saga
hans um leið saga Ingjaldssands í
70-80 ár.
Guðmundur mun snemma
hafa ákveðið að gerast bóndi. En
hann ól einnig með sér löngun til
þess að hleypa heimdraganum og
kynnast siðum og háttum annarra
þjóða. Hann brá sér því til Nor-
egs árið 1922 og hugðist kynna
sér norskan landbúnað. í Noregi
dvaldi hann fram á árið 1924 og
skipti tímanum milli tveggja góð-
búa: Anda á Jaðri og Voss. Sitt-
hvað dreif á daga hins unga ís-
Iendings í þessum vistum og er
frásögnin af því öll hin skemmti-
legasta. Ber hann Norðmönnum
þeim er hann kynntist hina bestu
sögu og telur dvöl sína meðal
þeirra hafa verið lærdómsríka.
Heimkominn hóf Guðmundur
búskap á einum fjórða af Hrauni
á Ingjaldssandi árið 1924 og hafði
þá fastnað sér konu. Þaðan fluttu
þau hjón að Mýrum í Dýrafirði
og bjuggu þar til 1927. En það er
eins og Guðmundi fyndist hann
ekki enn hafa fast land undir fót-
um og víkur nú sögunni til ísa-
fjarðar um stund. Þar skorti
bæjarbúa mjólk. Hinn gáfaði og
framfarasinnaði læknir þeirra,
Vilmundur Jónsson, taldi
auðveldast að bæta úr mjólkur-
skortinum með þeim hætti, að
bærinn stofnaði kúabú. Jens
Hólmgeirsson var ráðinn bústjóri
en Guðmundur varð hans hægri
hönd í 3 ár. „Það var óska-
draumur minn að kynnast slíku
starfi er þar myndi verða, bæta
þar við þekkingu mína og reynslu
af dugmiklum bændum í Noregi -
þá án allrar vélavinnu, heldur
með vel æfðum vinnuhestum,"
segir Guðmundur.
Búskapardraumarnir voru þó
síður en svo lagðir á hilluna. En
jarðnæði lá ekki á lausu í þá daga.
Og sviðið var þröngt. „Burt af
Ingjaldssandinum, Vestfjörð-
um? Nei, það gat ég ekki“. Og
draumurinn rættist. Þau hjón
fengu 20 ha. af landi Álfadals á
Ingjaldssandi og reistu þar nýbýl-
ið Ástún, snauð af veraldlegum
efnum og rík af bjartsýni. Heita
mátti að allt land nýbýlisins væri
óræktað. Guðmundur byrjaði á
að girða það og hóf síðan að
rækta. Vildi svo vel til að búnað-
arfélögin í Dýrafirði höfðu nú
fest kaup á dráttarvél, en þær
voru þá að byrja að flytjast til
landsins. Guðmundur lagði að
vonum kapp á að fá vélina til þess
að brjóta til ræktunar land í
Ástúni. „En það var hægara sagt
en gert að komast 20 km leið yfir
Sandsheiði, algerar vegaleysur,
aðeins reiðgata á stöku stað en
nóg af giljum, urðum og erfiðum,
bröttum fjallahryggjum. Fáir
töldu þetta mögulegt eða rétt að
leggja út í þetta". En Vestfirðing-
urinn Snorri Arnfinnsson, síðar
landsþekktur hótelstjóri á
Blönduósi, var kunnur fyrir að
komast það með dráttarvélar sem
öðrum sýndist ófært. Snorra
tókst hið ótrúlega og Guðmund-
ur gat hafið túnræktina í Ástúni.
Var þess nú skammt að bíða að
landneminn í Ástúni fyndi „ilm
úr eigin grasi jarðar þar sem áður
var tóm mosató“.
Næsta skrefið var að koma upp
fjárhúsum. Þegar því var lokið
varð, einkum af fjárhagsástæð-
um, að gera hlé á framkvæmdum.
„íbúðarhúsbygging var ófram-
kvæmanleg vegna kostnaðar,"
segir Guðmundur. Og hvað varð
nú til ráða? í Noregi hafði Guð-
mundur kynnst því að nýbýlafólk
kom sér gjarnan til að byrja með
upp íbúð í útihúsum. Guðmund-
ur fór nú að dæmi Norðmanna og
brátt var komin upp í fjárhúsun-
um „tveggja herbergja íbúð með
eldhúsi“. Hluti af fjárhúsunum
var svo notaður sem heygeymsla.
Er ske.nmst af því að segja að í
íbúðinni í fjárhúsunum bjuggu
þau hjón með börnum sínum í 20
ár. Þá var unnt orðið að byggja
íbúðarhús.
Guðmundur missti konu sína
1969. Upp úr því brá hann búi og
flutti til Reykjavíkur 1972 en lét
Ástún, þar sem hann hafði dvalið
í 67 ár, í hendur sonar síns,
Ásvaldar og konu hans, Gerðar
Pétursdóttur. Þótt Guðmundur
væri nú aldraður orðinn undi
hann ekki aðgerðarleysinu en
gerðist húsvörður í Hátúni 10 A.
Hér skal nú staðar numið og
mætti þó mörgu bæta við.
Þessi „Ævi- og menningar-
saga“ Guðmundar frá Ástúni er
athyglisverð og fróðleg bók.
Hann hefur lifað langa ævi og
merka. Hann ann sveitinni sinni
heitum huga og vann henni allt
það gagn er hann mátti. Hann
braust í því að auðga hana að fal-
legu nýbýli. Hann stundaði
barnakennslu jafnframt bú-
skapnum í 24 ár. Þannig var
ævistarfið jöfnum höndum í því
fólgið að rækta landið og rækta
fólkið. Hann getur nú að kvöldi
litið með gleði og stolti yfir
langan og góðan ævidag. Guð-
mundur frá Ástúni hlýtur að vera
hamingjumaður.
-mhg.
Landnýtingarskýrslan
Sverfur að sveitunum
Frá 1971-1985fœkkaði íbúum ísveitum um 0,7% að meðaltali á ári
„Hinar miklu breytingar, sem
ðið hafa á búsetu í landinu á
Vustu áratugum felast annars
gar í llutningum úr dreifbýli í
■ttbýli og hinsvegar í flutningum
landsbyggðinni til höfuðborg-
svæðisins“.
Svo segir í nýútkominni skýrslu
n landnýtingu á Islandi, en frá
;nni var lítillega greint í síðustu
„andsbyggð". En áfram með
njörið.
Árið 1940 bjuggu 66% lands-
anna í þéttbýli og 34% í
reifbýli. Sambærilegar tölur
)84 eru 91% og 9%. Þéttbýlis-
lyndun hefur verið mun örari og
éttbýli á íslandi er hlutfallslega
leira en annars staðar á Norður-
mdum.
Frá 1971 til 1985 hefur íbúum í
/eitum fækkað um 0,7% að
leðaltali á ári. Mest varð fækk-
nin 1984 eða um 2%. Fólks-
fækkunin er mest í þeim hrepp-
um, þarsem enginn byggðakjarni
er. íbúafjölgunin verður einkum
í sveitarfélögum sem telja 300
manns eða þar yfir en þau hafa öll
þéttbýliskjarna.
Flutningur fólks úr sveitum er
nokkuð mismikill eftir landshlut-
um. Hlutfall íbúa í þéttbýli er t.d.
mun lægra á Norðurlandi vestra
en annarsstaðar og þar hefur
þéttbýlismyndun gengið helm-
ingi hægar en í öðrum landshlut-
um.
En tölur um fækkun í sveita-
hreppum segja þó ekki alla sögu
einar sér. Það er einkum unga
fólkið, sem flytur burtu. Aldurs-
skiptingin verður þessum
sveitarfélögum því sífellt óhag-
stæðari. Afleiðingarnar verða
m.a. erfiðleikar við rekstur skóla
og aðra félagslega þjónustu.
Skatttekjur sveitarfélagsins
minnka. Þetta m.a. ýtir enn undir
frekari fækkun.
Með öllu sýnist undir hælinn
lagt að sameining sveitarfélaga
komi í veg fyrir áframhaldandi
íbúafækkun nema því aðeins að
innan hins nýja „samfélags“ sé
byggðakjarni.
-mhg.
Föstudagur 18. júlí 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5