Þjóðviljinn - 14.12.1986, Síða 4
BASKAR, ÍSLENDINGAR,
Hvalurinn viö ísland hefur ver-
ið í brennidepli fjölmiðla og al-
mennings að undanförnu og
það fer ekki hjá því að nokkur
forvitni vakni þegar ungur
sagnfræðingur leggur fram
sögubók um þennan um-
deildasjávarútveg. „Hval-
veiðarvið ísland 1600-1939“
er árangur fjögurra ára
rannsóknarvinnu T rausta
Einarssonar, og víða leitað
fanga, stuðst við íslensk skjöl,
blöð og bækur, fróðleikur
hafðurúrviðtölum við roskna
hvalstöðvarmenn að austan
og vestan, unnið úr prentuð-
um og óprentuðum heimild-
um í Noregi og Skotlandi,
plægð hvalsaga á landsbóka-
söfnum í London, París og
Madrid. Trausti fékksttil að
líta uppúr síðupróförkum frá
prentsmiðjunni Eddu, þarsem
Menningarsjóðurog Sagn-
fræðistofnun Háskólans láta
prenta bókina, og við gefum
honum orðið án frekari mála-
lengingar.
- Ég reyni í þessari bók að
rekja hvernig fsland kemur við
sögu hvalveiða frá landnámstíma
til síðari heimsstyrjaldar, segir
Trausti, - þetta er bók um veiði-
svæðið ísland, - reyni að lýsa
hverjir hafa verið hér að veiðum
og hvenær, og hvaða samskipti
þeir hafa haft við íslendinga.
íslendingar hafa haft nytjar af
hval allt frá landnámi en þær
nytjar virðast helst hafa verið af
hvalreka á fjörur, - það bendir
allt til þess að raunverulegar
veiðar íslendinga séu fyrst um-
talsverðar eftir að útlendingar
byrjuðu að veiða hval við landið á
17. öld.
Biskajaflói
- Svalbarði
- Þessir útlendingar eru fyrst
og fremst Baskar. Þeir verða
fyrstir tii að gera hvalveiðar að
sjálfstæðum atvinnuvegi af
Vesturlandamönnum, og það
veldi þeirra helst í hendur við út-
þenslu Spánar á 16. öld. Baskar
voru á þessum tíma miklir skipa-
smiðir og sjómenn, og standa í
miklum viðskiptum, fyrst á
Íberíuskaganum og við ítölsku
borgríkin, síðar víða um Evrópu
og latnesku Ameríku. Þeir hófu
hvalveiðar á heimaslóðum sínum
í Biskajaflóa, og blómlegt efna-
hagslíf ásamt góðri tæknikunn-
áttu gerðu þeim fært að sækja
lengra. Á 16. öld sendu þeir leið-
angra sína á írlandsmið, sem var
fyrsta fjarlæga veiðisvæði þeirra.
Þaðan sóttu þeir til Nýfundna-
lands, og veiddu á þessum slóð-
um bæði hval og fisk.
Flotaveldi Spánverja á
Norður-Atlantshafi byggðist
ekki síst á Böskum og hval-
skipum þeirra sem vel mátti nýta
sem herskip. Þannig voru hval-
veiðar Baska á Spáni lengi að ná
sér eftir ófarir flotans ósigrandi
árið 1588, - en hvalveiðar Frakk-
lands-Baska jukust að sama
skapi.
Þessi mið beggja vegna hafsins
virðast hafa nægt Böskum út alla
16. öldina, en í lok aldarinnar
fannst eyjaklasinn Svalbarði og í
kringum hann auðug hvalamið,
og með þeim fundi hefst nýtt
hvalveiðiævintýri. Það voru Hol-
lendingar sem fundu Svalbarða,
en Englendingar og Danir bætast
fljótt í sóknarhópinn. Hvalfyrir-
tæki þessara þjóða ráða til sín
Baska til að kenna sér, og brátt
hefst grimmileg samkeppni um
hvalveiðarnar og um eignarrétt-
Hvalstöð Hans Ellefsen á Sólbakka (Solbakken) í önundarfirði. Hún var starfrækt 1889-1901. (Ljósm. Throup/Ljósmyndadeild Þjms.)
áhugann á að vita meira um sam-
skipti okkar við Baskana. Þetta
voru engir slordónar, heldur
heimsborgarar síns tíma.
- Baskar hættu veiðum hér á
18. öld enda höfðu þeir þá misst
forystu sína í hvalveiðum í
heiminum til annarra þjóða,
Hollendinga og síðar Banda-
ríkjamanna. Sú saga kemur ís-
lendingum ekki mikið við. Þó
stunduðu Hollendingar einhverj-
ar veiðar á íslandsmiðum, og vit-
að er um bandarískan leiðangur
við ísland, skip frá Nantucket í
Nýja Englandi var í Faxaflóa og
Breiðafirði árin 1775 og ’76.
Heimsóknir útlendra hval-
veiðimanna á 17. og 18. öld virð-
ast hafa aukið áhuga íslendinga á
eigin hvalveiðum. Frá þeim
öldum eru öruggar heimildir um
talsverðar hvalveiðar íslendinga,
þar á meðal þinglýsingar hval-
skeyta eða skutla. En það er ekki
fyrren Norðmenn urðu helsta
hvalveiðiþjóð heims sem íslend-
ingar komust aftur á blað í al-
þjóðlegri hvalveiðisögu.
- Hvalveiðitækni Baska, sem
Hollendingar tóku upp og
Bandaríkjamenn beittu frammá
síðustu áratugi 19. aldar, náði að-
eins til nokkurra hvaltegunda,
fyrst og fremst til sléttbaks og
búrhvals.
Norðmenn náðu forystu sinni í
hvalveiðum á ofanverðri 19. öld
með því að finna upp tæki sem
gerðu þeim kleift að veiða
reyðarhvali. Vandinn við slíkar
veiðar var tvíþættur. Reyðar-
hvalirnir voru hraðskreiðir, og
hitt var ekki síður til trafala að
þeir eru spikminni en til dæmis
sléttbakurinn og sökkva til botns
þegar þeir eru drepnir.
Norðmaðurinn Svend Foyn frá
Túnsbergi fann lausnina á þess-
um vanda. Annarsvegar með
hraðskreiðum gufubátum, og
hinsvegar með útbúnaði til að
blása hvalinn upp þannig að hann
flaut á sjónum. Með þessum að-
ferðum urðu veiðar á reyðarhval
mögulegar, væri landstöð í nánd,
- og það má segja að Norðmenn
hafi með þessu lagt grunninn að
iðnvæddum nútímahvalveiðum.
T rausti Einarsson sagnfræðingur
framanvið bústað veiðistjóra og
ráðherra: Þetta hefur verið mikill
skóli. (Ljósm.Sig.)
Djúpir
fslandsfirðir
- Norðmenn stunduðu veiðar
sínar fyrst á heimaslóðum við
Norður-Noreg en fljótlega vakn-
inn á Svalbarða. Hollendingar
fengu stærsta bitann af þeirri
köku, Danir, - með norskar
áhafnir á skipum sínum, máttu
vel við una, en Englendingar
hættu fljótt veiðum þarna. Ba-
skarnir fóru heldur halloka, með-
al annars vegna þess að þeir gátu
ekki stuðst við herskip í átökun-
um.
Svar Baska var að finna leið til
að stunda hvalveiðar án þess að
þurfa afnot af landstöð. Það tekst
þeim á 17. öld, og þarmeð sköp-
uðust forsendur fýrir að senda út
skip sem stunduðu veiðar mán-
uðum saman og jafnvel árum
saman einsog alsiða varð hjá
Bandaríkjamönnum síðar.
Aðdróttarafl
íslands
- Fundur Svalbarða kom ís-
landi í þjóðbraut hvalveiði-
manna, og þá fyrst og fremst
Baska. Þeir höfðu viðkomu hér á
leiðinni í Norður-íshafið og á
leiðinni heim þaðan, til að sækja
sér vatn og vistir, og eins til að
skutla hval ef veiðarnar nyrðra
gengu ekki sem skyldi. Heimildir
benda til að Baskar hafi fyrst
komið hingað árið 1604, en þeir
gætu hafa verið hér á ferð enn
fyrr.
Raunar getur heimildafátækt
um heimsóknir Baska til íslands
og samskipti landsmanna við þá
stafað af því að þessi samskipti
voru ólögleg. Verslunareinokun
Dana hefst árið 1602, og 1615 eru
hvalveiðar annarra en danskra
þegna bannaðar á íslandsmiðum.
Það var því beinlínis hættulegt að
verða uppvís að því að þekkja
Baska og aðra útlendinga, hvað
þá versla við þá. Það gætir einnig
skiljanlegrar ónákvæmni í frá-
sögnum íslendinga af þessum
heimsóknum. Oft er erfitt að átta
sig á því um hvaða þjóð er að
ræða og hvort sjómennirnir voru
á fiskveiðum eða sóttust eftir
hval.
En það er alveg Ijóst af heim-
ildum að hér voru stunduð tals-
verð leyniviðskipti við útlenda
sjómenn, - það sem Vestfirðing-
ar kalla að versla við þjóðir, - og
veiðarnar á íslandsmiðum héldu
áfram þrátt fyrir bannið.
- Fyrstu orðabækurnar sem ís-
lendingar gera sér til hjálpar við
lifandi tungu eru þrjú íslensk-
basknesk orðasöfn sem varðveist
hafa frá 17. öld, - um þau hefur
Helgi Guðmundsson skrifað í ís-
lensku máli. Þessi orðasöfn bera
vitni ýmislegum samskiptum og
ekki síst viðskiptum. Þar eru til
dæmis setningar einsog: „kauptu
peysu“, „fyrir hvað marga
sokka?“ „ekkert kaupi ég“; einn-
ig einskonar áheit: „gefi Kristur
og María mér hval skal ég gefa þér
sporðinn"; og rustalegt blót:
„éttu skít úr rassi“.
Frásagnir Jóns Guðmunds-
sonar lærða af Spánverjavígun-
um 1615, - sem í raun voru Baska-
víg, - eru einnig dæmi um
náin samskipti Islendinga og
Baska. Jón er þar greinilega að
segja frá örlögum vina sinna. Og
fleiri dæmi má finna á víð og dreif
í heimildum frá þessum tíma.
Samskiptum Baska og íslend-
inga lauk seint á 18. öld. Síðasta
vísbending um Baska á íslandi er
frönsk, hvalskip frá Bayonne á að
hafa komið hér árið 1790. Þar
gæti þó hugsanlega verið um
Frakka að ræða.
- íslensk eftirmæli um Baskana
hafa verið æði misjöfn. Oft er
getið um þá sem sjóræningja og
óþjóðalýð, og sú lýsing á sjálfsagt
við rök að styðjast í einhverjum
tilvikum. Því má hinsvegar ekki
gleyma að Baskar voru þessar
aldirnar mikilvirkir sæfarar á
heimshöfunum, veiðimenn og
kaupmenn, margir vel menntaðir
og réðu yfir eftirsóttri tækni-
kunnáttu. Margir fengsælir skip-
stjórar sendu syni sína í háskóla-
nám. Þessar staðreyndir auka
Rœtt við
Trausta Einarsson
sagnfrœðing
um hvalveiðar
við ísland
4 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. desember 1986