Þjóðviljinn - 14.12.1986, Blaðsíða 5
HVALIR OG NORÐMENN
Hvalstöðin á Asknesi í Mjóafirði. Hún var í gangi 1901-1913. (Óþekktur Ijósm./Ljósmyndadeild
Þjms.)
Knáir verkamenn af ókunnu þjóðerni fyrir framan lýsiskatlana í verksmiðjunni á Sólbakka. (Ljósm.
Trouph/Ljósmyndadeild Þjms.)
I garðinum á Framnesi í Dýrafirði árið 1899. Hannes Hafstein sýslumaður og Hans Ellefsen veiðistjóri (fyrir miðju) í
heimsókn hjá Lauritz Berg veiðistjóra á Framnesi (Höfðaodda) og fjölskyldu hans. (Ljósm. Sigurður Magnússon/
Minjasafn Egils Ólafssonar, Hnjóti)
aði áhugi þeirra á arðbærum
reyðarmiðum við ísland og ekki
síður á ákjósanlegum aðstæðum í
landi, - langir og djúpir firðir,
þarsem varla þurfti höfn vegna
aðdýpis að .malareyrum sem
auðvelt var að reisa á vinnslu-
stöðvarnar. Norðmenn hófu hér
hvalveiðar og vinnslu í stórum stíl
árið 1883 og voru að allt til 1915.
- Á þessum árum var mikill
þróttur í norsku atvinnulífi og
norskri menningu. Það þarf ekki
annað en nefna nokkur nöfn:
Fridtjof Nansen, Edvard Munch,
Roald Amundsen, Henrik Ibsen,
Edvard Grieg. Menningartengsl
íslands og Noregs voru öflug,
samkennd mikil milli þjóðanna,
og íslendingar litu upp til Norð-
manna. í blöðum frá þessum tíma
má til dæmis finna hvatningar um
að nema ísland að nýju, - með
norsku hugviti. Það voru norskir
verkamenn sem lögðu hér sím-
ann, norskir verkamenn reistu
Þjórsárbrú, fossadraumarnir
byggðust einkum á norskum fyr-
irmyndum, og Norðmenn voru
frumkvöðlar í sfldveiðum við
landið.
Á þessum árum risu hvalstöðv-
ar á átta stöðum á Vestfjörðum
og á fimm stöðum á Austfjörð-
um. Til að gefa hugmynd um hve
stórtækur atvinnurekstur þarna á
ferð, - og um það hve skarpt var
gengið á hvalastofnana, - má
nefna að á aðalveiðitímanum,
árin 1895 til 1905, voru veiddir
um 950 hvalir að meðaltali á ári,
flestir 1305 árið 1902, og hvalbát-
ar við landið voru 24 að meðaltali
árlega.
FramancH heimur
- Þessar hvalstöðvar voru ís-
lendingum nýr og framandi
heimur. Þarna var beitt nútíma
verkmenningu, gufuafli, á öllum
stigum framleiðslunnar, bæði við
hvalveiðar og vinnslu, og vinnan
var skipulögð á nútímavísu, eins-
og í verksmiðjum iðnríkjanna, -
með skipulegum vinnutíma,
harðri verkstjóm og fastákveðn-
um vinnulaunum í peningum,
meðal annars með bónus fyrir af-
köst.
Hvalstöðvamar höfðu mikil
áhrif á næsta umhverfi sitt í
byggðarlögum sem flest vom fá-
menn. Þangað var hægt að sækja
vinnu, fasta sumarvinnu og
íhlaupavinnu, og þar var líka
hægt að fá ódýran mat, og jafnvel
gefinn. Það er athyglisvert að á
þessum tíma Vesturheimsferð-
anna fjölgar íbúum í nágrenni
hvalstöðvanna, til dæmis á Flat-
eyri, í Tálknafirði og á Horn-
ströndum.
íslendingar nutu kynna sinna
af hinni iðnvæddu veröld hval-
stöðvarinnar þegar vélvæðing
hófst hér í sjávarútvegi. Fyrstu
vélstjórarnir á íslenskum togur-
um höfðu lært til verka á norsk-
um hvalbátum, og í upphafi mót-
orbátaútgerðar var oft og einatt
leitað til vélvirkja í hvalstöðvun-
um. Sumir þeirra settust að og
komu á fót vélsmiðjum. íslensk
iðnvæðing studdist þannig við
reynsluna úr hvalnum.
- Áhrifin voru víðtækari. Það
var til dæmis fágætt áður að menn
fengju peninga í hendur, en í
hvalstöðvunum var íslenskum
verkamönnum greitt í reiðufé, og
landeigendur fengu greitt í pen-
ingum fyrir aðstöðuna. Auk þess
efldust sveitarfélögin að fé og
ekki síður landsjóður. Þetta var
nánast í fyrsta sinn sem íslending-
ar þurftu að fást við erlendan
atvinnurekstur í einhverjum
mæli, alþingismenn þurftu að á-
kveða álögur og skatta, sveitar-
stjórnarmenn einnig. Ekki síst
má ætla að reynslan í hvalstöðv-
unum hafi orðið íslenskum
verkalýð í frumbernsku sinni
nokkur lærdómur, bæði vegna
þess að þetta voru eiginlega
fýrstu verksmiðjurnar á fslandi,
og ekki síður vegna kynna af
norskum og sænskum vinnufé-
lögum.
Til eru frásagnir af því að ís-
lendingar horfðu forviða á
starfsbræður sína í vinnustöðvun
eða verkfalli í hvalstöðvunum, og
það má ætla að þessum erlendu
verkamönnum hafi fylgt ákveðn-
ari hugmyndir um verkalýðs-
hreyfingu og jafnvel sósíalisma
en hér viðgengust. í ævisögu Pét-
urs G. Guðmundssonar segir að
hann hafi fyrst haft spurnir af
verkalýðsfélögum þegar hann
starfaði í hvalstöðvunum á Sól-
bakka í Önundarfirði og á Ask-
nesi í Mjóafirði. Pétur var for-
ystumaður í Menningarfélaginu
Vísi og einn af þeim sem kom við
sögu á mótunarárum verkalýðs-
hreyfingarinnar. Ef til vill hafa
samskipti íslendinga við norræna
starfsbræður í hvalnum haft
meira að segja um upphaf verka-
lýðshreyfingarinnar en hingað til
hefur verið álitið.
Nikkur, braggar,
bárujárn
- Norsk atvinnusaga á íslandi
um aldamótin skildi einnig eftir
sig ýmis spor í íslenskri menn-
ingu, en þar koma sfldveiðar
Norðmanna ekki síður við sögu
en hvalveiðar þeirra. íslenski
bárujárnsstfllinn í húsagerð er
rakinn til þeirra tilbúnu húsa sem
stöndugir Norðmenn fluttu með
sér til landsins, - mörg þeirra
þykja enn með glæsilegustu bygg-
ingum á íslandi. Kunnasta dæmið
er ráðherrabústaðurinn, sem
upphaflega var bústaður Hans
Ellefsen veiðistjóra á hvalstöð-
inni á Sóibakka. Sjálfur Hannes
Hafstein flutti þetta hús til
Reykjavíkur og endurbyggði það
við Tjörnina.
Það má nefna að harmonikku-
leikur breiddist út með Norð-
mönnunum, og þeir skildu eftir
sig spor í íslenskri tungu, til dæm-
is tökuorðið „braggi“.
Ofveiði -
nýiendustaða
- Þessum hvalveiðum Norð-
manna við ísland lauk árið 1915
með veiðibanni. Þegar bannið
var til umræðu á alþingi árin áður
var augljóst að mörgum þing-
mönnum rann til rifja að íslend-
ingar skyldu ekki hafa haft meiri
hag af jafnarðbærri atvinnugrein.
Veiðibannið átti sér ýmsar ástæð-
ur, meðal annars þá að rétt þótti
að friða stofnana til framtíðar-
nota, en mér sýnist þó að þessa
áratugi hafi Islendingar verið
vondaufir um að geta nokk-
urntíma stundað svona flókinn
sjávarútveg, og þessvegna verið
svo sinnulausir um þessa auðlind.
í raun og veru var það bann
sem gekk í gildi árið 1915 nánast
óþarft. Frá því um 1906-7 dró
verulega úr arðsemi hvalveiða
við landið. Þótt reynt væri að
fjölga bátum, auka sóknina og
veiða fleiri tegundir kom það
fyrir ekki, - ofveiði var orðin
staðreynd, og norsku hvalstöðv-
arnar voru að lokum lagðar nið-
ur.
Á meðan á íslandsveiðunum
stóð höfðu Norðmenn hinsvegar
reist hvalstöðvar víða um heim og
héldu áfram útgerð sinni á Suður-
Atlantshafi og Kyrrahafi, frá
hvalstöðvum meðal annars í
Suður-Afríku, Japan, Chile,
Falklandseyjum og Kerquelen-
eyju í Indlandshafi.
- Mér virðist að íslendingar
hafi þessi hvalveiðiár sýnt Norð-
mönnum nánast ótrúlega gest-
risni. Það eina sem Norðmenn
þurftu til að fá að stunda hér
þennan atvinnurekstur var svo-
nefnt borgarabréf, einskonar
dvalarleyfi, og það sem íslend-
ingum var greitt í skatta, í vinnu-
laun og fyrir land var aðeins ör-
lítið brot af arðinum. Hinsvegar
gjörnýttu þeir auðlindina, þótt
stofnunum hafi síðarmeir tekist
að ná sér að einhverju leyti.
í þessari hvalsögu áranna 1883
til 1915 er ísland að ýmsu leyti í
sígildu hlutverki hráefnisnýlend-
unnar gagnvart iðnvæddu stór-
veldi Norðmanna, - hlutverk sem
eiga sér beinar hliðstæður á ein-
mitt þessu sama tímabili sem ein-
kennist af stórsókn nýlenduveld-
anna í Evrópu um allar jarðir, og
oft er kennt við imperíalisma.
Þessi rányrkja - eða hvað
menn vilja kalla það - sem Norð-
menn stunduðu á íslandsmiðum
hafði hinsvegar ekki verulega
neikvæð áhrif á íslenskt þjóðlíf.
Hvalurinn hafði aldrei verið stór
þáttur í íslensku atvinnu- og efna-
hagslífi, og tiltölulega fáir fslend-
ingar voru háðir Norðmönnum
um atvinnu eða aðrar tekjur.
Það er svo athyglisvert að hval-
veiðar frá íslandi eftir 1915 eru
tengdar Norðmönnum með ein-
um eða öðrum hætti. Hrefnu-
veiðar á smábátum hófust hér
árið 1914 með norskri tækni, og
upphafsmaður þeirra, Hrefnu-
Láki í Súðavík, var fyrrverandi
starfsmaður hjá Norðmönnum.
Það var gerð tilraun til hvalveiða
frá Tálknafirði árin 1935-39, og
þá áttu Norðmenn bátana sem að
mestu höfðu norska áhöfn. Og
þegar Hvalur hf. tók til starfa árið
1949 var enn leitað til Noregs,
leigðir þaðan hvalbátar og síðar
keyptir, og fengnir hingað Norð-
menn til að kenna íslendingum
sérhæfð störf, - enn í dag er fag-
mál í hvalstöðinni mjög norsku-
skotið.
Mikill skóli
- Það hefur verið mjög
ánægjulegt að glíma við þetta
verkefni, segir Trausti. - Þessi
hvalveiðisaga kemur víða við og
tengist í óvenju margar áttir. Hún
tengist alþjóðlegri efnahags- og
stjórnmálasögu, og um leið er
hún saga lítilla fjarðabyggða sem
skyndilega komast í snertingu við
háþróaða verkmenningu og ýms-
ar erlendar hræringar. Hún er
líka saga um samskipti íslendinga
við aðrar þjóðir og um erlent fjár-
magn á íslandi.
Það hefur tekið mig nokkuð
langan tíma að leita að heimild-
um og koma þessari bók saman,
en ég sé engan veginn eftir þeirri
vinnu, og langar að halda áfram á
þessari braut, - margt er enn ó-
kannað. Þetta hefur verið mikill
skóli. - ni
Forsíðumyndin
er úr frönsku riti, Description de l’uni-
vers (Veraldarlýsing), frá 1683, oa á
að sýna hvalveiðar við strendur Is-
lands. Bókin er tileinkuð Lúðvík 14.,
sólarkonungnum.
Sunnudagur 14. desember 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5