Þjóðviljinn - 14.12.1986, Blaðsíða 8
BÓKMENNTIR
Þrœlahald - þrœldómur
Susanne Everett.
Þrælahald.
Dagur Þorleifsson þýddi.
Örn og Örlygur 1986.
Svo segir í formála þessarar
bókar, að ekki alls fyrir löngu
hefði sá sem semja vildi bók um
þrælahald lent í skammarkróki
einskonar - hann hefði verið að
minna blökkumenn Ameríku á
niðurlægingu þeirra og hvíta
menn á smán þeirra. En það er
ekki nema rétt, að á síðari árum
hafa menn orðið ófeimnari við
„ljóta“ kafla sögunnar - eins og
til að mynda Indjánamorð,
mannrán í Afríku, svívirðu
þrælaflutninganna og svo þræla-
haldið sjálft, sem markar enn í
dag djúp spor í mörgum samfé-
lögum, eins þótt þrælum hafi ver-
ið gefið grelsi fyrir röskri öld víð-
ast hvar.
Þetta er alþýðlegt fræðirit, að-
gengilegt aflestrar. Það segir
kannski ekki margt nýtt, a.m.k.
ekki þeim sem hafa gluggað í
ágæta ritröð Thorkilds Hansens
ÁRNI
BERGMANN
um þrælaverslun og þrælahald í
danskri sögu og út hefur komið á
íslensku. En hér er mikill fróð-
leikur saman dreginn, heimildir
virðast traustar, myndakostur er
prýðilegur og þýðing Dags Þor-
Ieifssonar einkar traustvekjandi.
í bókinni greinir fyrst frá
þrælahaldi til forna, en síðan er
rakin sú saga sem hefst með því,
að Evrópuríki færa mjög út kví-
arnar í Afríku og koma - með
náinni samvinnu við innlenda
höfðingja - upp mikilli þræla-
verslun sem flutti miljónir manna
til þrældóms á sykurekrum
Vestur-Indía og baðmullarekrum
Bandaríkjanna á sautjándu og
töluvert fram á nítjándu öld.
Fjallað er um tap og gróða af
starfsemi þessari, baráttu gegn
þrælahaldi, stríðið milli Norður-
ríkjanna og Suðurríkjanna, hina
löngu og erfiðu göngu banda-
rískra blökkumanna til
mannréttinda (eru menn búnir að
gleyma því að það eru ekki nema
átján ár síðan helsti foringinn í
baráttunni gegn bandarísku „ap-
artheid", Martin Luther King,
var myrtur?). Og að lokum segir
af því þrælahaldi sem enn er við
lýði hér og þar í heiminum.
í frásögnum og innskotum úr
heimildum segir frá mörgum
átakanlegum tíðindum og hrika-
legum - þar segir frá sjálfsmorð-
um þræla og örvæntingarupp-
reisnum, frá hrikalegri grimmd
sem þeir eru beittir sem uppreisn
gera: kannski voru slíkir þrælar
negldir við jörðu og brenndir lif-
andi hægt og bítandi. Þar segir frá
sérlega kaldrifjuðum hryðju-
verkum, eins og þegar skipstjór-
inn á breska skipinu Zong
drekkti 132 þrælum sem voru
honum til trafala og heimtaði svo
skaðabætur af vátryggingafélagi
fyrir eignatjón. Þarna er líka frá-
sögn manns sem var rænt ungum
og hann síðan rekinn langar leiðir
til strandar þar sem þrælaskipið
tók við - það eru m.ö.o. ekki að-
eins til reikningshald þrælasala,
vitnisburður hinna hvítu heldur
og þolendanna sjálfra.
Réttlœtingarkerfið
Kannski er einna fróðlegast við
lestur þessarar bókar að fylgjast
með því réttlætingarkerfl sem
þrælasalar og þeir sem á iðju
þeirra hagnast, beint og óbeint,
komu sér upp. Allt í lagi að láta
þrælana liggja á hörðum fjölum
því „Afríkumenn þekkja ekki
dýnur“ (röksemdin: þeir eru ekki
betra vanir). Virðulegir stuðn-
ingsmenn þrælahalds segja úr
fjarska á þá leið, að negrar megi
vera fegnir að losna úr þeirri
skelfilegu Afríku og sigla til betra
lífs. Þrælahaldararnir sjálfir beita
lygum til að fegra ástandið - og
hafa sumir meira að segja komið
sér upp einskonar „sendinefndar-
kerfi": einn tiltölulega vel siðað-
ur þrælahaldarí í Vestur-Indíum
lagði ríkt á það við bústjóra sína
að blökkumönnum væri aldri
refsað í návist gests, heldur væru
þeim sýnd eign þræla í geitum og
fiðurfé: „Mun hann þá hafa hag-
stæðar hugmyndir um eyna, þeg-
ar hann hverfur héðan"!
Enn var það þrælahöldurum til
liðs, að lengi vel voru allir reiðu-
búnir að dans með - flest trúfélög
- að undanskildum Kvekurum -
voru til dæmis, meira en fús til að
reyna að hrifsa til sín sneið af
þessum arðvænlega markaði - að
ekki sé talað um tigna aðalsmenn
og harðsvíraða kaupahéðna. Og
það vantar ekki heldur að menn
barmi sér og segist leggja sig í
mikla áhættu við þrælaflutninga
og að þeir séu alltaf að tapa!:
Þessi sönglandi átti svo í Suður-
ríkjum Bandaríkjanna eftir að
birtast í þeim boðskap þrælahald-
ara, að þrælahald væri blökku-
mönnum sjálfum fyrir bestu.
Enda - og þar með er komið að
þeirri röksemd fyrir þrælahaldi
og reyndar allri kúgun sem mest
er notuð og lífseigust er: enda
væri þetta fólk öðruvísi en við.
Hefði aðrar þarfir. Vildi láta að
stjórn. Gæti hvorki né vildi taka
ákvarðanir sjálft.
Þetta sjálfsréttlætingarkerfi er
meira en ómaksins vert að skoða
vegna þess - eins og að ofan var
drepið á - það gengur aftur í lítt
breyttri mynd, hvenær sem menn
þurfa að réttlæta annaðhvort
beina kúgun eða forréttindi. Og
þá er ekki aðeins átt við apart-
heid Búanna í Suður-Afríku
heldur svo margt í hugsana-
mynstri allra þeirra sem þurfa að
„sanna“ fyrir sjálfum sér og öðr-
um, að eigin velsæld og kröpp
samir mannvinir hafi átt drjúgan
hlut að máli í þeirri hugarfars-
breytingu sem nauðsynleg var.
En margt fleira þurfti til: kirkjan
sýnist t.d. hafa verið mjög sein að
Uppreisnarþræl
í Surinam refsað.
kjör annarra séu fullkomlega
eðlilegur hlutur og geti öðruvísi
ekki verið.
Það er kannski nokkuð óljóst í
þessari bók, hvers vegna hreyf-
ingu gegn þrælahaldi óx fiskur
um hrygg, nóg til þess að Bretar
bönnuðu þrælaverslun upp úr
aldamótunum 1800. Ekki skal úr
því dregið að mælskir og kapp-
taka við sér og boða lausn þræla í
Krists nafni. Kannski voru það
vissar efnahagslegar forsendur
rækilegast grófu undan
þrælahaldi: Adam Smith sagði
þegar árið 1776, að þrælahald
væri lítt arðvænlegt - og ýmsir
kostnaðarútreikningar frá plant-
ekrum í Vestur-Indíum renna
stoðum undir það. Hann sagði
fleira: hann benti mönnum á það,
að frjáls verkamaður væri kann-
ski ódýrari í rekstri en þræll!
Kannski varð það drýgra þrælum
til frelsunar en orð mannvina, að
hagsýnir menn sáu að með því að
senda þræla á „frjálsan vinnu-
markað" var hægt að gera vinnu-
aflið eins hreyfanlegt og iðnvæð-
ingin krafðist, og þar að auki
koma framfærsluskyldum (í lág-
marki) af eigendum vinnuaflsins
yfir á hina „frjálsu verkamenn"
sjálfa - eða þá samfélagið!
Það gæti líka verið ómaksins
vert að hugleiða það í tengslum
við þetta rit, að styttra var milli
þræls, og „frjáls“ námuverka-
manns og leiguliða á öldinni sem
leið en menn gera sér almennt
grein fyrir nú. Hlutskipti allra var
botnlaus þrældómur, í lífi þeirra
allra skein vart sól. ÁB
Að syngja og að anda
Jónína Michaelsdóttir.
Líf mittog gleði.
Minningar Þuríðar Pálsdóttur
söngkonu. Forlagið 1986.
Ein ágætasta söngkona okkar,
ein af þeirri kynslóð sem skapaði
íslenska óperu löngu áður en fjár-
haldsmenn landsins tóku við sér
(og hafa ekki tekið við sér enn
svo vel sé) hefur sett á bók endur-
minningar sínar í samvinnu við
Jónínu Michaelsdóttur. Er þá
strax frá því að segja að samvinna
þeirra hefur verið góð - lesenda
finnst efnisskipan skynsamleg,
málfar eðlilegt, hin fræga „hrein-
skilni" sem allir eru að spyrja um
á okkar skráargatstímum, innan
hóflegra marka og síðast en ekki
síst: þetta er allstór bók en truflar
lesarann sjaldan með einhverju
því sem hann dæmir óþarfa.
Þuríður Pálsdóttir er um margt
gæfusöm - það er að minnsta
kosti sjaldgæft hlutskipti íslensks
bams á millistríðsárum að alast
upp í húsi sem er fullt af tónlist:
„að hluta á Bach var eins og að
skríða undir sængina sína“ segir
hún á einum stað þegar hún hefur
sagt frá því hvernig hún heyrir
föður sinn, Pál ísólfsson, æfa sig
hinum megin við þilið á kvöldin.
Og síðar meir finnst Þuríði að
hún geti sagt með sanni að það sé
henni jafn eðlilegt að syngja og
draga andann. Þetta er merkilegt
í þessum litla höfuðstað, sem
ekki löngu áður fékk á sig það
orð, að þar greindu menn ekki á
milli skilvindusuðs og sinfóníu.
Tónlistin er vitanlega rauður
þráður í þessari bók. Tónlistin í
heimahúsum, tónlistin sem freist-
ing og verkefni og ævistarf. Ýmis-
legt er fróðlegt í þeirri frásögn -
lesandinn er rækilega minntur á
merkileg listræn afrek þeirra
ungu söngvara, sem voru reiðu-
búnir til starfa um það leyti sem
Þjóðleikhúsið opnaði - en urðu
einatt fyrir sárum vonbrigðum
bæði innan þess húss og utan
vegna þess að ráðamenn og fleiri
voru tregir til að skilja, að sá sem
spilar á hljóðpípu þarf eitthvað í
sinn kæfubelg- svo rifjuð séu upp
fræg ummæli Halldórs Laxness
um „rekstrargrundvöll" lista. Þar
kemur oftar en ekki við sögu
Guðlaugur Rósinkranz Þjóð-
leikhússtjóri. Af honum er sögð
skrýtla dapurleg, sem segir meira
en langar útlistanir um erfða
glímu söngvara á þeim árum - og
síðar reyndar. Þuríður fór með
hlutverk gleðikonu í einum þætti
óperunnar Ævintýri Hoffmans
eftir Offenbach - og tók svo að
sér einnig, að ósk stjórnandans,
að syngja hlutverk framliðinnar
móður söngkonu einnar í öðrum
þætti. Guðlaugur kallar Þuríði
inn á skrifstofu og segir:
„Heyrðu Þuríður, þú færð ekki
greitt sérstaklega fyrir að syngja
móðurina. Þig munar ekkert um
að gera það, því þú ert hérna
hvort sem er!“
Þuríður segir og vel og skil-
merkilega frá þeirra togstreitu og
sálarstríði sem fylgir því að kona
þarf öðru hvoru að yfirgefa eigin-
mann og fjölskyldu til að bæta við
sig í söngnámi. í framhaldi af því
á hún einnig góðan sprett um
jafnréttismál, um vanmat kvenna
á sjálfum sér og um það hugsana-
mynstur karlasamfélags sem
seint gengur að breyta.
Eitt á þessi bók sameiginlegt
flestum öðrum bókum sem túlk-
andi listamenn bera ábyrgð á:
það eru mjög rækilega tíundaðar
umsagnir um frammistöðu þeirra
á sviði. Það er vitanlega vel
skiljanlegt að menn vilji geta um
einhver þau ummæli, sem á réttri
stundu fram borin höfðu varan-
leg og uppörvandi áhrif. En
venjulega verður full mikið af svo
góðu og manni verður hugsað til
ráðs Páls, föður Þuríðar sem
sagði einhverntíma á þessa leið
við hana: Spurðu aldrei neinn
hvernig þú hafir verið, þú veist
það best sjálf. Þuríður hefur og
þann algenga skilning að
gagnrýnendur áður fyrr hafi
vandað sig meir en síðar gerðist,
„gagnrýni þeirra var jákvæð og
leiðbeinandi".... Nú orðið skrifa
menn bara eigin skoðanir og
finnst það allt í lagi“. Liklegt er,
að menn hafi eftir á tilhneigingu
til að fegra sér ástand gagnrýni.
Sá sem þessar línur skrifar þykist
vita, að bókmenntagagnrýni sé
raunar vandaðri en hún var á
þeim dögum sem Þuríður talar
um - og að því er varðar skrif um
söngvara og óperuflutning, þá
naut hennar kynslóð þess með
áberandi hætti, að flest var
mönnum nýtt, og þeir sem um
fjölluðu voru fyrirvaralaust hrifn-
ir af sjálfum möguleikunum að
flytja fræg óperuverk með ís-
lenskum kröftum. Frammistaða
listamannanna var vitaskuld ekki
ómerkari fyrir bragðið - en þetta
atriði er samt rétt að hafa í huga í
samanburðarfræðunum.
Myndir þerira einstaklinga
sem við sögu koma eru misjafn-
lega rækilega útfærðar og skýrar
eins og verða vill. Þuríður hefur
ýmislegt eftirminnilegt af lista-
mannarígnum að segja (Jón
Leifs), af hinni spenntu og tví-
sýnu sambúð í tónlistarheimi
(Róbert Abrahams) - en best fer
henni að lýsa föður sínum, Páli
ísóifssyni, hinni sérkennilegu
blöndu fjarlægðar og nálægðar
sem einkenndi samskipti þeirra
feðgina. Margar ágætar myndir
eru í bókinni. ÁB
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. desember 1986