Þjóðviljinn - 14.12.1986, Blaðsíða 10
Þrískipt
heimsmynd
Franski norrœnufrœðingurinn Georges Dumézil er
látinn
Fyrir nokkru lést í París hinn
merki fræðimaður Georges
Dumézil, sem vartvímæla-
laust mesti sérfræðingur
Frakklands í goðafræði og
fornmenningu indóevrópskra
þjóða. En þótt hann hafi mikið
fjallað um norræna goðafræði
í ritum sínum og rýnt í marga
myrka kafla í Eddukvæðum
og verkum Snorra Sturlu-
sonar og Saxa hins mál-
spaka, virðast rannsóknir
hans ekki mikið þekktar á
norðurslóðum. Erástæðan
kannske sú, að verk hans
hafa ekki verið þýdd í neinu
samhengi á ensku eða önnur
aðgengileg mál og eru þær
þýðingar, sem til eru, reyndar
flestar nýlegar. Við þetta bæt-
ist að rannsóknirnar ná til
mjög fjölbreyttra sviða og
byggjast mikið á alls kyns
samanburði, t.d. milli nor-
rænna goðsagna og indver-
skrahetjukvæða, þjóðsagna
frá Ossetalandi í Kákasus eða
fornra rómverskra sagna, og
er því kannske eðlilegt að sér-
hæfðari fræðimenn telji sig
naumast dómbæra á þau vís-
indi og kjósi heldur að leiða
þau hjá sér. En þetta er mjög
miður, því hvað sem segja má
um einstök atriði í kenningum
Dumézils, erframlag hans hið
merkasta, ekki aðeins í goða-
fræði og skyldum greinum
heldurlíkaaðferðafræðinni,
og hafa viðhorf hans markað
tímamót. Ferill hans ereinnig
á margan hátt hinn athyglis-
verðasti.
Georges Dumézil fæddist í
París árið 1898. Var hann sonur
hershöfðingja og barðist ungur í
heimsstyrjöldinni fyrri: kynntist
hann þannig af eigin raun þeirri
stríðsmennsku, sem hann átti síð-
ar mjög eftir að rannsaka í goða-
fræði. Strax á menntaskólaárum
fékk hann áhuga á samanburð-
armálfræði og lét sér þá ekki
nægja að læra latínu og grísku í
skólanum heldur fór einnig að
leggja stund á sanskrít. Komst
hann í kynni við þann mann sem
orðið hafði brautryðjandi saman-
burðarmálfræði í Frakklandi og
fékk hjá honum aðstoð við stfla-
gerð í sanskrít... í háskóla lærði
hann síðan klassísk mál og bók-
menntir, og gerðist kennari að
námi loknu.
Árið 1925 var Dumézil boðið
að kenna trúarbragðasögu við
háskólann í Istanbúl. Var þetta
boð liður í þeirri viðleitni Mú-
stafa Kemals að opna landið sem
mest fyrir erlendum menning-
aráhrifum og vinna þannig gegn
ofurveldi Múhameðstrúar. Dum-
ézil var sex ár í Tyrklandi, en
hann hafði reyndar lítinn áhuga á
því að kenna áhangendum spá-
mannsins þar í landi, að trúar-
brögð þeirra væru aðeins söguleg
tilviljun, og fann sér fljótlega
önnur verkefni.
f Tyrklandi voru á þessum tíma
allmörg þjóðabrot, sem flúið
hq/ðu norðan úr Kákasusfjöll-
um, þegar Rússar lögðu þau lönd
undir sig nokkrum áratugum
áður, og töluðu þau margvísleg
tungumál, ekki síst mál af hinum
svokallaða „Kákasusflokki”.
Dumézil fékk mikinn áhuga á
þessum tungumálum og varði
tímanum í löng og erfið ferðalög
til að safna heimildum um þau,
skrá niður texta og semja mál-
fræðirit og orðabækur. Er talið
að á sex árum hafi hann þannig
lært tólf tungumál, en alls mun
hann hafa kunnað eitthvað á
þriðja tug mála. Hann hélt áfram
rannsóknum á Kákasusmálum
eftir að hann var sestur að í París
aftur, og er allt framlag hans til
þessarafræða hið merkasta. Rétt
eftir 1950 frétti hann að í einang-
ruðu þorpi 300 km frá Istanbúl
væru enn á lífi öldungar sem tölu-
ðu tungumálið úbykh, en það var
þá löngu talið útdautt. Fór hann
strax á vettvang og dvaldist síðan
tvo mánuði á ári í þessu þorpi allt
fram til 1971 til að safna allri vitn-
eskju um málið sem unnt væri að
fá áður en það hyrfi úr sögunni.
Tókst honum þannig að bjarga
því frá algerri glötun, og mun nú
aðeins einn maður vera á lífí sem
talar úbykh, hátt á níræðisaldri.
Við þessar rannsóknir á menn-
ingu Kákasusþjóða kynntist
Dumézil Ossetum, sem eru af-
komendur hinna fornu Skýþa.
Studdist hann síðar mjög við
þjóðsögur þeirra í rannsóknum
sínum ágoðafræði indóevrópskra
þjóða.
Lœrði íslensku
Þegar Dumézil kom aftur frá
Tyrklandi var hann um tveggja
ára skeið franskur sendikennari
við háskólann í Uppsölum og gat
þá kynnt sér norræna goðafræði
gaumgæfilega. Er ljóst af rann-
sóknum hans síðar, að hann hef-
ur lært íslensku mjög vel. Eftir
þessi ferðalög og langdvalir er-
lendis settist hann síðan að í Par-
ís. Hann fékk aldrei stöðu við
Parísarháskóla en var þess í stað
lengi rannsóknarstjóri við stofn-
un á háskólastigi og prófessor við
virðulegustu . menntastofnun
Frakklands, „Collége de
France”, frá 1949 til 1968.
Um það leyti sem Dumézil hóf
störf í París hafði hann þegar
samið doktorsritgerð og gefíð út
nokkrar bækur um goðafræði
indóevrópskra þjóða, en þessum
ritum hafnaði hann síðar og taldi
að þar hefði hann verið á villigöt-
um og beitt röngum aðferðum. í
rannsóknum sínum þá hafði hann
lagt til grundvallar samanburð-
armálfræðina, sem leiðir t.d. í
ljós að guðanöfnin „Týr” á Norð-
urlöndum, „Júpíter” hjá Róm-
verjum, „Seifur” hjá Grikkjum
og „Dyaus” á Indlandi eru af
sama uppruna, og sömuleiðis eru
þau orð sem tákna presta í Róm
og Indlandi - „flamen” og „bra-
hman” - af sömu rót. En Dumézil
varð sjálfur að viðurkenna, að
þessi aðferð leiddi ekki ýkja
langt: þau goðaheiti og orð á sviði
trúarbragða, sem þannig var
hægt að rekja saman, voru ekki
mörg, og svo var lítið hægt að
segja meira, þegar búið var að
finna tengslin. Sú niðurstaða
málvísindanna að „Týr” og „Júp-
íter” væru upphaflega sama nafn-
ið kom reyndar af stað þeirri
kenningu, að Týr hefði áður ver-
ið höfuðguð Germana og síðar
orðið að víkja úr sessi fyrir Óðni,
en fyrir þeirri kenningu voru eng-
in bein rök önnur.
Við hliðina á orðsifjarann-
sóknum af þessu tagi var tveimur
öðrum aðferðum beitt við goða-
fræðina. Önnur var sú, að reyna
að fínna í goðsögnunum ein-
hverjar minjar um sögulega þró-
un á forsögulegum tíma. Var þá
t.d. sagan um styrjöld Ása og
Vana, sem Snorri segir frá bæði í
Eddu og Ynglingasögu og vikið
er að í Völuspá, skýrð á þann
hátt, að hún væri óljós endur-
minning um trúarbragðadeilur
milli fornrar akuryrkjuþjóðar,
sem hefði áður búið á Norður-
löndum og haft átrúnað á
Vönum, og hermannaþjóðar eða
Óðinsdýrkenda, sem hefðu kom-
ið úr suðaustri. Hefðu deilurnar
endað með samkomulagi og sam-
runa trúarbragðanna, eins og
fram kemur í goðsögninni. Á
svipaðan hátt var reynt með þess-
ari sögulegu aðferð að skýra per-
sónuleika Loka: hefði hann þró-
ast úr því að vera fremur mein-
Georges Dumézil nokkrum dögum fyrir andlát sitt.
laus hrekkjalómur í að vera ráð-
bani Baldurs og höfuðóvinur
goðanna. Á þessari aðferð var þó
sá meinbugur, að engar heimildir
voru fyrir sögulegri þróun - eða
sögulegum atburðum - af þessu
tagi: fræðimenn, sem fóru á
þennan hátt að við rannsóknir
sínar, klufu sögurnar niður í smá-
atriði og ákváðu nánast því - eftir
því sem hentaði kenningum
þeirra - að sum atriði væru gömul
og önnur yngri eða þau kæmu úr
ólíkum áttum.
Hin aðferðin, sem fengin var
að láni úr þjóðsagnafræðinni, var
fólgin í því að fjalla um goðafræði
Snorra og Eddukvæða eins og
þjóðsögur þær, sem safnað hefur
verið í Evrópu og víðar á síðustu
öldum. Fræðimenn tóku eftir því
að fjölmörg þjóðsagnastef komu
fyrir í goðsögnunum og leituðust
þeir við að rekja þau í sundur,
finna samsvaranir o.þ.h. Þeir
sem lengst gengu litu svo á að þær
goðsagnir sem við þekkjum væru
ekki annað en tilviljanakenndur
samsetningur þjóðsagnastefja úr
ýmsum áttum og kannske að
verulegu leyti handahófskenndur
tilbúningur Snorra og annarra
„goðafræðinga” Miðaldanna,
þannig að heimildargildi þeirra
um heiðna trú á Norðurlöndum
væri næsta takmarkað. En gallinn
við þessa aðferð var sú, að hún
náði ekki nema til einstakra smá-
atriða og gat ekki gert neina grein
fyrir því hvers vegna á goðsögn-
unum virtist samt sem áður vera
heildarsvipur.
Hlutverkin þrjú
Um 1938 var Dumézil kominn
á þá skoðun, að það gæfí mjög
takmarkaðan árangur að rann-
saka og bera saman einstök atriði
í goðafræðinni og gæti auk þess
leitt út á ýmsar villigötur: til að
átta sig á tengslum milli goða-
fræði hinna ýmsu indóevrópsku
þjóða yrðu menn að bera saman
kerfin í heild. Þetta ár komst
hann svo að mikilvægri niður-
stöðu: taldi hann að sú goða-
þrenning, sem dýrkuð var í
heiðnum sið í hofinu í Uppsölum,
Óðinn, Þór og Freyr, væri hlið-
stæð þrenningunni í aðalhofinu í
Róm, Júpíter, Mars og Quirinus,
og jafnframt samsvöruðu þessar
þrenningar tvær guðahóp sem
nefndur er í ýmsum elstu heimild-
um indó-íranskra þjóða, m.a.
Vedabókunum.
Á þessari uppgötvun byggði
Dumézil síðan smám saman að-
alkenningu sína. Hann taldi, að
ekki aðeins goðafræði heldur
heimsskoðun Indóevrópumanna
- þeirrar þjóðar forsögunnar sem
Germanir, Keltar, Rómverjar,
Grikkir, indó-íranskar þjóðir
o.fl. eru komnar af- hefði byggst
á hugmyndinni um „hlutverkin
þrjú”, sem síðan hefði verið út-
færð á fjölmörgum sviðum og
með margvíslegu móti. Þessi
„þrjú hlutverk” mynduðu kerfi,
samkvæmt kenningu Dumézils:
fyrsta „hlutverkið” var valdið,
bæði á sviði laga og réttar og á
sviði galdra, annað „hlutverkið”
var styrjöld og hermennska og
þriðja „hlutverkið” frjósemi,
framleiðsla og auðlegð. Áleit
Dumézil, að Indóevrópumenn
hefðu beitt þessu kerfi til að
byggja upp heimsmynd sína, og
hefðu þeir litið svo á að alheimur-
inn væri þrískiptur á þennan hátt,
bæði heimur guðanna, þjóðfélag
manna o.þ.h. Hefði kerfið varð-
veist meðal margra afkomenda
þeirra, en þó víða breyst og verið
notað á mismunandi hátt vegna
ólíkrar þróunar hinna ýmsu
þjóða og hugmyndaheims þeirra.
Eftir þetta beindi Dumézil rann-
sóknum sínum í tvær áttir í senn:
annars vegar að kerfinu sjálfu
eins og ætla mætti að það hefði
verið hjá frumþjóðinni, Indó-
evrópumönnum, og hins vegar að
notkun þess og margvíslegum
Georges Dumézil.
myndbreytingum hjá afkomend-
um hennar á sögulegum tíma.
Dumézil taldi, að þetta „þrí-
skipta kerfi” hefði fyrst og fremst
verið notað í goðafræðinni, þann-
ig að menn hefðu ímyndað sér að
einn eða fleiri guðir hefðu með
höndum hvert „hlutverk” fyrir
sig, og benti hann á margvíslegar
hliðstæður. Við rannsóknir sínar
á elstu goðafræði Indverja komst
hann á þá skoðun, að tveir mis-
munandi guðir hefðu í upphafi
farið með fýrsta „hlutverkið”:
hefði annar séð um lagalega hlið
valdsins, samninga o.þ.h., en
hinn um galdraþátt þess og slíkt.
Á Indlandi hefðu Mitra og Var-
úna þannig skipt þessu hlutverki
með sér, og hefðu hliðstæður
þeirra meðal hinna elstu Róm-
verja verið Júpíter og Dius Fidi-
us, sem hvarf reyndar fljótt úr
sögunni og rann eiginlega saman
við Júpíter. Sams konar hug-
myndir um tvískiptingu fyrsta
„hlutverksins” fann Dumézil svo
meðal Germana hinna fornu:
hefði Óðinn verið guð galdra,
spádóma o.þ.h., en Týr guð laga
og samninga. Með annað „hlut-
verkið”, stríðsmennskuna, fór í
goðafræði flestra þjóða einn
herguð, Indra hjá Indverjum,
Mars hjá Rómverjum og Þór hjá
Germönum, og taldi Dumézil þá
mjög hliðstæða. Samkvæmt
kenningum hans var þriðja „hlut-
verkið”, frjósemi, framleiðsla og
auðlegð, upphaflega í höndum
guðahóps, þótt þeim hefði stund-
um fækkað síðan: þessir guðir
voru Nasatya-tvíburarnir á Ind-
landi, Quirinus einn í Róm og
Vanir- Njörður, Freyr og Freyja
- á Norðurlöndum. Svo virðist,
sem yfirleitt hafi verið litið á
handhafa þessara þriggja „hlut-
verka” sem höfuðguði, og er það
skýringin á þeim þrenningum
sem dýrkaðar voru í aðalhofum:
Júpíter, Mars og Quirinus í Róm
og Óðinn, Þór og Freyr í Upp-
sölum.
Hlutverkaskipan
riðlast
Dumézil leiðir ýmis rök að því
að meðal Indóevrópumanna hafi
verið til goðsagnir um að þessi
skipan hafi ekki alltaf verið við
lýði: upphaflega hafi guðir þriðja
„hlutverksins” verið utan goð-
heima og háð styrjöld við hina
guðina, en eftir að henni var lok-
ið með vopnahléi hafi guðir
þriðja „hlutverksins” verið end-
anlega teknir í guðahópinn, sem
þá loksins hafi orðið fullskipað-
ur. Telur Dumézil að þá goðsögu
sé m.a. að finna í indó-írönsku
sögninni um styrjöld Nasatya-
tvíburanna gegn Indra og öðrum
guðum, sem vildu neita þeim um
guðleg forréttindi, og í norrænu
sögninni um styrjöld Ása og
Vana. Finnur hann ýmsar hlið-
stæður og er sú kannske merki-
legust, að í báðum frásögnunum
er það einn liðurinn í styrjöldinni
að skapaður er nokkurs konar
persónugervingur ölvunarinnar
eða vímunnar, sem síðar er drep-
inn og bútaður niður: er það
Mada í austrænu sögninni og
Kvasir í norrænu goðafræðinni. '
En þótt hliðstæðurnar milli
TAKN UMIRAUST TEKKAVI0SKIFT1
Rat Eir Jóh í Sr Sm Brii , Bjöm Th. \ Mu JÓllt Geii 3 Ásgrímur 'flfl r Jónsson ~ ■■HMWMIpMMIHMNRMRHMWHUBMHMnMIMIMMnMMMNMMIMHMI M
Ásgrímur Jónsson
Ný bók í bókaflokknum
ÍSLENSK MYNDLIST
Sjötta verkið í bókaflokknum íslensk myndlist
lítur nú dagsins ljós. Höfundar bókarinnar um
Ásgrím Jónsson eru þau Hrafnhildur Schram
og Hjörleifur Sigurðsson. Bókina prýðir fjöldi
litprentana af málverkum Ásgríms ásamt
teikningum eftir hann svo og vmsar ljósmynd-
ir. í listsköpun sinni var Ásgrímur í senn
brautryðjandi og meistari. Verk hans hafa fyrir
löngu hlotið lýðhylli. Bókin um Ásgrím Jóns-
son er listunnendum fagnaðarefni, enda ættu
þeir að bæta henni sem fyrst við bókasafnið.
LISTASAFN ASÍ
LÖGBERG
Pegar þú greiöir meö tékka, fyrir vöru eöa veitta
þjónustu, og sýnir Bankakortið þitt, jafngildir þaö
ábyrgöarskírteini frá viðskiptabankanum eöa spari-
sjóönum þínum, sem ábyrgist innstæöu tékkans
aö ákveðinni hámarksupphæö og tryggir þannig
viötakandanum innlausn hans. Viöskiptineiga
sér þannig staö aö um leið og þú afhendir
tékkann, sýniröu Bankakortiö og viðtakandinn
skráir númer kortsins á hann.
Þannig er Bankakortið þitt tákn um trausta
viöskiptahætti. Hafðu Bankakortið því ávallt
handbært.
Bankakortið
- nauðsynlegt í nútímaviðskiptum
Samvinnubankinn, Útvegsbankinn, Alþýöubankinn,
Búnaöarbankinn, Landsbankinn, Verzlunarbankinn
og Sparisjóöirnir.
mmaamm
AUK hf. X2.1/SIA