Þjóðviljinn - 03.01.1987, Blaðsíða 12
í dyragœtt hins nýja árs
Nýjársávarp Vigdísar Finnbogadóttur forseta fslands
Góðir landsmenn, góðan
dag, gleðilegtár.
Enn á ný sem svo oft áður
höfum við verið minnt á það
hversu óblíð náttúruöfl þjóð
okkar þarf einatt við að etja.
Skuggi hefur hvílt yfir hátíðar-
höldum okkar við fregnir af
miklum sjóslysum undan
ströndum landsins. Áslíkum
raunastundum kemur ávallt í
Ijós hinn mikli samhugur sem
býrmeð íslendingum. Missir
eins er missir fyrir alla. Samúð
okkar er einhuga um þessar
mundir með fjölskyldum lát-
inna sjómanna og allra ann-
arra sem að hefur verið hög-
gvið. - Að því mæltu flyt ég
héðan frá Bessastöðum þær
hugleiðingar sem ég vildi fá
samtíðarmenn mína til að
eiga hlutdeild í við þessi ára-
mót.
★ ★ ★
„Vér stöndum nú í dyrum nýs
árs. í dag er fyrsti dagur hins
fyrsta mánaðar í nýju ári, fyrsti
janúar. Mörgum er kunnugt að
þetta mánaðarnafn er úr latínu-
máli og dregið af orði sem merkir
bogi eða hlið og einnig er það
nafn hinna fornu Rómverja á
goðmagni dyra og hliða, sem sýnt
var á myndum í líki mannveru
með andlit í tvær öndverðar áttir,
aftan og framan á höfði. Eins og
guðinn horfa dyr bæði út og inn,
aftur og fram í senn. Pað gera
áramótin einnig, mánaðarnafnið
minniross á það, dyramánuður."
Þannig hóf Kristján Eldjárn
ávarp sitt til þjóðarinnar í árs-
byrjun 1978. Þau orð hef ég kosið
að gera að mínum nú af ýmsum
ástæðum. Á árinu sem nú er ný-
liðið hefði Kristján Eldjárn orðið
sjötugur og það rifjaðist enn upp
fyrir okkur hve allt of snemma
við máttum sjá á bak svo dýr-
mætum manni sem hann var.
Kristján Eldjárn hafði gert það
að ævistarfi sínu að rýna í fortíð-
ina og grandskoða hana. Engu að
síður horfði hann ávallt til fram-
tíðar þegar hann tók til máls fyrir
hönd þjóðar sinnar og las í fram-
tíðina í krafti þekkingar sinnar á
fortíð og sögu. Og hann tók jafn-
an til máls með þeim hætti að
rækilega var tekið eftir.
í framhaldi af þeim orðum sem
ég vitnaði til úr ávarpi Kristjáns
Eldjárns vék hann að því að það
að skyggnast um, horfa til átta,
væri ríkur þáttur í mannlegu eðli
en hins vegar misjafnt til hverrar
áttar væri fastast horft. Orð hans
voru hvatning til þjóðarinnar um
að halda jafnan vöku sinni og
gleyma engri áttinni, gleyma
hvorki fortíð né framtíð í kappinu
eftir stundargæðum.
Hver sá sem stendur í dyrum er
jafnan staddur á tímamótum.
Hann þarf að taka ákvörðun og
oft nokkra áhættu. Víst getur
hann kosið að snúast á hæli á
þröskuldi sínum og hverfa aftur
inn í húsið, una við hið þekkta og
heimakunna, fullviss þess að það
sé rétt sem í Hávamálum segir að
„dælt er heima hvat“. Allt sýnist
mun auðveldara heima fyrir því
þar þekkjum við allar aðstæður,
vitum hvað getur gerst. Oftar en
ella er þó nauðsynlegt að taka
aðra ákvörðun: að stíga yfir
þröskuldinn, ganga út til móts við
hið ókunna, út í það land þar sem
fen og foröð kunna að leynast.
í dyragætt nýs árs eigum við
ekki þessara kosta völ. Okkur
stendur ekki til boða að snúa aft-
ur inn í það hús sem var í fyrra
heldur er okkur nauðugur sá
kosturinn að ganga yfir þröskuld-
inn. Undan því verður ekki vikist
en hins vegar kann það að varða
alla heill okkar, alinna og óbor-
inna, með hvaða hugarfari og
hverskonar ásetningi við stígum
skrefin.
Þær kynslóðir sem nú byggja
þetta land, ísland, hafa stigið
stærri skref út í óvissuna en
nokkrar fyrri kynslóðir. Á hálfri
öld höfum við orðið vitni að því-
líkum breytingum að umhverfi
okkar væri óþekkjanlegt fyrri tíð-
ar fólki. Vissulega hefur tækni-
byltingin breytt mörgu fyrir öðr-
um þjóðum en við getum hæglega
leitt að því rök að hér á landi hafi
umskiptin orðið miklu stórfelld-
ari og sneggri en víðast annars
staðar. Þegar við horfum á mynd-
ir af fátækt og neyð með öðrum
þjóðum hættir okkur til að
gleyma hve örskammt er liðið frá
því forfeður okkar stóðu and-
spænis þeim aðstæðum að þeir
gerðust landflótta hundruðum og
þúsundum saman. Því það er
ekki einu sinni full öld liðin frá
Vesturferðum {slendinga, flótt-
anum mikla frá örbirgðinni, þeg-
ar sárafátæku og matarlitlu fólki
var beinlínis ýtt úr landi til að
létta bagga hinna sem eftir sátu.
I dyragætt hins nýja árs skiptir
miklu að halda áttum, að kunna
að skyggnast um áður en lengra
er gengið, þá ríður á að kunna að
horfa á allt í senn aftur og fram og
til höfuðátta.
Hverjum manni er það nauð-
syn að staldra við öðru hvoru og
freista þess að skilgreina og skilja
sjálfan sig, að gera sér grein fyrir
eigin verðleikum og hlutverki í
samfélagi mannanna. Þá sem
endranær verður hann meðal
annars að gera sér grein fyrir sið-
ferðilegri ábyrgð sinni á sjálfum
sér. Þá mun hann jafnframt geta
gert sér grein fyrir því að næst því
að gæta sjálfs sín hlýtur hann að
gæta bróður síns.
Á sama hátt er hverri þjóð
nauðsyn að vita deili á sjálfri sér,
vita hvað það er sem hún hefur til
mála að leggja í samfélagi þjóð-
anna, hvenær það er sem hún get-
ur stolt lagt fram sinn skerf án
tillits til stærðar og veraldlegs
auðs á heimsvísu, hvenær hún
getur krafist þess að menn leggi
eyru við rödd hennar, - að á hana
sé hlýtt. Það getur ekki sú þjóð
sem gleymir að horfa til baka
vegna þess að henni er ofbirta í
augum af nútíð og framtíð. Það
getur heldur ekki sú þjóð sem
gleymir að taka siðferðilega
ábyrgð á sjálfri sér.
Þegar Átli Ásmundarson á
Bjargi, bróðir Grettis, gekk um
dyr heimilis síns til móts við bana-
menn sína þótti honum nokkuð
til spjótanna koma sem að hon-
um beindust og hafði um þau orð
að „þau tíðkast nú hin breiðu
sp]ötin“. Þar sem við stöndum
nú, íslendingar, í dyrum nýrra
tíma beinast að okkur mörg spjót
og sum breið. Aldrei hafa
menningaráhrif frá öðrum þjóð-
um átt j afngreiða leið til okkar og
nú um stundir og eru þó smáræði
ein í samanburði við það sem
framtíðin virðist boða. Það er
okkur mörgum áhyggjuefni hvort
þjóðin muni við þær aðstæður
gæta uppruna síns, og geyma þau
ómetanlegu verðmæti sem þarf til
þess að hún megi kallast sjálfstæð
og sérstök þjóð um ókomin ár,
því einmitt án menningararfsins
og þeirra andlegu verðmæta sem
fyrri kynslóðir hafa skapað virð-
ist hverri þjóð hætta búin. Um
það vitna mörg dæmi í reynslu-
sögu mannkynsins.
Með þessum orðum er ég ekki
að taka afstöðu með þeim sem
jafnan berjast gegn öllu öðru en
heimafengnum böggum. Ég er
ekki að segja að öll erlend áhrif á
menningu okkar og lífshætti séu
hættuleg. Því fer fjarri. Það er
eðli okkar allra að taka við áhrif-
um, læra af öðrum. Stórmenni
sögu okkar voru gagnkunnug er-
lendum menningarstraumum
sinnar tíðar. En þau kunnu líka
að fella þá strauma að íslenskum
veruleika. Vitanlega þurfum við
enn sem fyrr að vera viðtakendur
áhrifa - einfaldlega vegna þess að
við erum hluti af mannkyni og
mannheimi. En hins vegar
megum við aldrei vera svo áköf í
nýjungagirni okkar að við
gleymum eigin sérkennum, því
sem gert hefur okkur að þjóð og
gera mun um ókomna tíð ef rétt
er á haldið. Við þurfum að vera
sjálfstæðir viðtakendur og kunna
enn sem fyrr að laga hið nýja og
erlenda að íslenskum aðstæðum.
í því felast töfrar okkar meðal
þjóða heims að vera eilítið öðru-
vísi, en með okkar eigin sniði,
þannig getum við komið færandi
hendi með sitthvað sem öðrum
þykir bragð að.
Á hitt ber einnig að líta að jafn-
hættulegt menningu og þjóðerni
væri að horfa einasta til hins
liðna, gleyma vökunni í nútíð
vegna draumanna um fortíð. Því
hverri hugsandi veru, hverri
hugsandi þjóð, er nauðsyn á ögr-
andi viðfangsefnum, nauðsyn á
einhverju nýju að glíma við.
Vopn hennar í glímunni við hið
nýja og ókunna eru þekking og
menntun. Gleymist ekki að afla
þekkingar, skipuleggja hana og
hlú að henni munum við ávallt
geta tekist á við hið óþekkta og
vonandi jafnan hafa nokkurn
sigur í þeirri glímu. Án þekkingar
og reynslu verður hætt við þungri
byltu. Af þeim sökum er okkur
svo brýnt að gæta vel að skólum
okkar og menningarstofnunum.
Þar eru gróðrareitir þekkingar-
innar og þar verður að leggja
grundvöll að skilningi okkar á
sjálfum okkur, eðli þjóðar okkar
og hlutverki. Þannig tryggjum
við einnig þekkingu á því menn-
ingarsamhengi sem við stöndum
í.
Og samhenginu má íslensk
þjóð aldrei gleyma. Hvorki hinu
sögulega samhengi við fortíðina
né heldur samhenginu milli ver-
aldlegra gæða og andlegra gæða,
samhenginu milli framleiðslu-
vöru okkar, þeirrar sem við selj-
um á markaðstorgum og hinnar
sem fólgin er í listum okkar og
menningarlífi á öðru sviði. Því
aðeins að þetta samhengi sé ljóst
getum við gert okkur og öðrum
grein fyrir því hvað það er að vera
Islendingur, hvers vegna við get-
um hiklaust sagt að íslendingar
viljum við öll vera. Það er ekki af
því að hér sé betra að sitja við
kjötkatlana en annars staðar.
Úr dyragætt áramótanna horf-
um við til framtíðar og fortíðar í
senn. Þekking okkar á fortíðinni
verður undirstaða framtíðarsýn-
arinnar. Og hvernig er framtíðar-
sýn íslendinga? Hvernig viljum
við til dæmis að aðrar þjóðir líti til
okkar og á okkur í framtíðinni?
Hver er sú ímynd, sem við viljum
sjálf skapa?
Svörin verða eflaust misjöfn.
Þó ætla ég að nokkuð verði þeim
öllum sameiginlegt. Við munum
áreiðanlega öll komast að þeirri
niðurstöðu að við viljum að aðrir
geti horft til okkar sem sjálf-
stæðrar menningarþjóðar. Þjóð-
ar sem hefur hiklaust axlað þá
ábyrgð sem felst í því að vera
hluti mannkyns. Við viljum geta
verið stolt af því sem við höfum til
þekkingar og menningar
heimsins að leggja. Við viljum
geta glaðst yfir sigrum okkar á
sem flestum sviðum, hvort heldur
er í iþróttum hugar eða líkamans.
Við viljum um hver áramót geta
horft svipdjörf fram á veg og sagt:
Hér komum við, fullgildir þátt-
takendur í samfélagi þjóðanna.
Um undanfarin misseri hafa
lærdómsmenn okkar unnið að því
að reyna að átta sig á framtíðinni
og lýsa ytri ramma framtíðarsýn-
arinnar. Margt er þar sem ekkert
verður um vitað en þó ber ölium
saman um sumt. Þannig er ljóst
að hlutföll kynslóðanna rasicast
svo um munar; miklu fleiri en
nokkru sinni fyrr verða í elsta
aldursflokknum þar sem fyrirséð
er að aldraðir verða full 17%
þjóðarinnar uppúr aldamótum
og þá um leið mun færri sem sjá
þurfa öldruðum, sem skilað hafa
sínum hlut til samfélags þjóðar-
innar, fyrir góðu og sómaríku
ævikvöldi. Óþarfi ætti að vera að
vekja athygli á því að þeir sem
ungir eru á þessari stundu eldast
samtíma öðrum og verða einnig
gamlir einn góðan veðurdag, ef
þeim auðnast líf sem við öll von-
um. Þeir vilja eins og aðrir geta
gengið að umhyggju nýrra kyn-
slóða í eigin elli.
Hér er um að ræða þátt kom-
andi tíma sem við vitum um og
getum þess vegna búið okkur
undir. Þeirra tíma vegna megum
við einskis láta ófreistað til
að efla menntun og þekkingu
barna okkar og búa þau þannig
undir þá framtíð sem við viljum
eiga með þeim. Því mennt er
máttur til að takast á við þær að-
stæður sem skapast hverju sinni.
Sú þjóð sem gengur til móts við
tæknivædda tíma án þess að vera
brynjuð þekkingu og almennri
menntun hún mun ekki aðeins
tapa fyrstu orrustunni heldur
stríðinu öllu. Framtíðin spyr ekki
um veraldarauð sem auðvelt er
að sóa heldur þekkingu til að
skapa auðsæld.
Á nýju ári er gott að minnast
mikils sannleika sem felst í
skoðun Einars skálds Benedikts-
sonar og hann setti fram í DAG-
SKRÁ sinni fyrir réttum hundrað
árum, í tilefni þess hve fólk var
vanbúið til að mæta framtíðinni á
ættjörð sinni og neyddist til að
segja skilið við hana. „... Mesti
og besti auður hvers lands,“ ritar
hann, „er fólkið sjálft, sem lifir
þar, hugsar og starfar ..." Þessi
orð skáldsins brýna okkur til að
búa æsku íslands sem best undir
að eiga hér heima með víðsýni
yfir heimsbyggðina, til fyrir-
myndaríhagleik ogkunnáttu. Til
þessa markmiðs megum við
aldrei spara sameiginlega fjár-
muni okkar, því þannig er þeim
varið til þjóðarheilla, - til heilla
okkur sjálfum hverju og einu.
Því beini ég þeim orðum til
þeirra sem ábyrgð bera á nánasta
umhverfi sínu eða heildinni allri
að láta það aldrei úr huganum
hverfa að við eigum engan auð
meiri en mannfólkið sjálft og að
við skuldum hverri mannveru að
rækta hana til þeirra verðmæta
sem enginn getur frá henni tekið
- og það eru þekking og
menntun: meginatriði sem í
framtíðinni verða höfuðundir-
staða þess sem í askana verður
látið.
Gleðilegt nýár, gleðiríka framtíð.
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 3. janúar 1987