Þjóðviljinn - 13.12.1987, Blaðsíða 14

Hugleiðing um Núíta
Einhvers staðar í sögum J.
Magnúsar Bjarnasonar segir
frá því, að kanadískir verka-
menn lögðu niður vinnu í mót-
mælaskyni, þegarþeirkom-
ust að því að íslenskur verka-
maður hafði jafn há laun og
þeir sjálfir: gátu þeir ekki unað
því að hvítir menn skyldu ekki
fá meira í kaup en eskimói. J.
Magnús Bjarnason, sem er
einn af þeim rithöfundum sem
íslendingar ættu að lesa sem
gaumgæfilegasttil aðskilja
hverjir þeir eru, ver síðan
miklu púðri í það víða í verkum
sínum að sýna og sanna að
(slendingarséu menn með
mönnum og ekki síst í Vestur-
heimi, þráttfyrirþessafurðu-
legu þjóðsögu um uppruna
þeirra: hann lætur þá and-
skotast móða og másandi
upp og niður hvíta pappírsörk-
ina og vinna sigur í víða-
vangshlaupum, hann lætur
þá leysa dularfullar gátur af
mikilli skarpskyggni, loka
munninum vatnsþétt þegar
hella á ofan í þá göróttum
veigum, og ræna huglausum
læknum. Leynist það ekki fyrir
lesandanum að fráleitt sé að
frumstæðir menn geti leyst af
höndum slík þrekvirki.
Þess verður reyndar víða vart í
blöðum og ritum frá sama tíma-
bili, að J. Magnús Bjarnason var
ekki einn um þessar áhyggjur:
margir eru þeir sem vorkenna
þjóð sinni sárlega fyrir að þurfa
að þola það, ofan í svartadauða,
bólu, hafísa, móðuharðindi, eld-
gos og einokunarverslun, að vera
kennd við skrælingja, en aðrir
lýsa hetjulegri baráttu sinni við
útlenda þverhausa, sem voru
tregir á að viðurkenna skjanna-
hvítt og arískt eðli Mörlandans.
Samt er erfitt að verjast nokkurri
undrun, þegar maður les þessar
umræður nú á dögum: maður
skyldi nefnilega ætla, að íslend-
ingum hefði ekki átt að verða
skotaskuld úr því kringum alda-
mótin síðustu að færa endanlega
sannanir á það í augum heimsins
að þeir ættu ekkert skylt við
Núíta, þá fornu menningarþjóð
sem frá örófi alda hefur byggt
snjóugar álfur undir leiðarst-
jörnu. Þeir hefðu ekki þurft ann-
að en kveða til nefnd ráðvandra
heiðursmanna af ýmsu þjóðerni
til að ganga úr skugga um það og
votta, að afkomendur víkinga
hafa aldrei kunnað að klæða sig
eða haga lífi sínu og ferðum í
samræmi við staðhætti á Skerinu,
heldur urðu þeir unnvörpum úti í
grimmdarstórleik landskaparins,
bjargarlausir, villtir og illa skóað-
ir, meðan nágrannar þeirra með
skásett augu í enn kaldari löndum
í vestri sátu rólegir af sér öll veður
í snjóhúsum sínum og urðu
jafnvel að fækka fötum vegna hit-
ans kyrjandi „aja ajaja aja“.
Síðan þessi þjóðsaga var á
kreiki um uppruna Mörlandans
og eðli hafa margir ísjakar hrunið
til sjávar, málið er ekki lengur á
dagskrá, og skyldu ýmsir ætla að
það komi lítið að sök þótt íslend-
ingar hafi vanrækt á sínum tíma
að sanna það sauðsvart á snjó-
hvítu að þeir væru engir Skræl-
ingjar. En sú vanræksla er samt
liður í stærra vandamáli, sem er
jafn brýnt nú á dögum og það var
um aldamótin: íslendingar hafa
nefnilega að mestu leyti látið
undir höfuð leggjast að skilgreina
sjálfa sig og velta því fyrir sér
hvar þeir eru staddir í heiminum.
Kannske má segja þeim til afsök-
unar, að það var ekki nema eðli-
legt að þeir sýndu þessu máli tak-
markaðan áhuga í nokkra áratugi
eftir stríð, þ.e.a.s. meðan þeir
voru uppteknir við „íslenska
efnahagsundrið". Það fólst nefni-
lega í því að góður hluti heillar
kynslóðar keypti íbúðir og aðrar
húseignir upp á krít, og svo kom
einhver gerninga-gola verðbólg-
unnar og blés burtu skuldunum,
þannig að menn fengu fast-
eignirnar fyrir lítið. Var það þá
áhyggjuminnst að velta þessu á-
standi ekki of mikið fyrir sér eða
bera það saman við efnahagslíf
annarra landa, heldur synda í
gegnum tilveruna í þeirri ljúfu
trú, að á þessu sviði sem öðrum
væru íslendingar í fararbroddi
þróunarinnar og hefðu leyst
húsnæðisvandamál og fleira slíkt
með einhvers konar fyrirhafnalít-
illi sísköpun verðmætanna.
En nú er öldin önnur og er
sennilega erfitt að trúa á „íslenskt
efnahagsundur" eftir atburði síð-
ustu ára, hvað þá þessa sísköpun
verðmæta sem gæti gert alla að
eignamönnum. Virðast þá fáar
skýringr til á ástandinu nema sú
gamla kenning, sem oft áður hef-
ur skotið upp kollinum, að ís-
lenskt efnahagslíf og þjóðlíf yfir-
leitt séu svo gerólík öllu sem er
við lýði annars staðar að engum
samanburði verði við komið: ís-
lendingar séu hvorki á undan né
eftir „þróuninni" né heldur á ein-
hverri hliðstæðri braut sem hægt
væri að skilgreina með þeim
kenningum sem stuðst er við í
öðrum löndum, heldur einhvers
staðar annars staðar, - kannske
uppi í tunglinu eða því sem næst.
Sem betur fer er ástandið á
Skerinu þó ekki svo greipileg ögr-
un við hugsunina. Eins og er-
lendir ferðamenn hafa reyndar
stundum bent á í sambandi við
einstök atriði slitin úr samhengi,
svipar íslensku efnahagslífi og
þjóðlífi í heild um margt til þess
sem gerist og gengur í mörgum
nýfrjálsum ríkjum Þriðja
heimsins. Þótt þær þjóðir sem
þessi lönd byggja séu harla sund-
urleitar - jafn ólíkar hver annarri
oft á tíðum og Landinn Núítum -
hafa þær nefnilega þá reynslu
sameiginlega að hafa verið ný-
lendur, og þá reynslu eiga íslend-
ingar með þeim. í öllum tilvikun-
um má nefnilega segja að nútíma-
þjóðfélagið hvíli á þessum
grunni: það er hann sem skilur
þjóðirnar frá hefðbundinni
menningu á borð við snjóhúsa-
stripl Núíta eða vosbúð Mörland-
ans. Ef ástandið á Skerinu er
skoðað í slíku samhengi, verður
margt ljóst og ýmsar hliðstæður
koma fram.
Eitt það augljósasta sem skilur
íslendinga frá öðrum Vestur-
landaþjóðum og skipar þeim í
sveit með ýmsum þjóðum Þriðja
heimsins er verðbólgan blóm-
lega, sem einkennist bæði af því
hvað hún er mikil og af því að hún
veldur mjög verulegum eignatil-
færslum. En hún er þó aðeins
hluti af sérkennilegu mynstri sem
hægt er að finna í stórum dráttum
en með ýmsum tilbrigðum eftir
aðstæðum á íslandi og meðal
margra nýfrjálsra þjóða. Víða
virðist verðbólgan nefnilega vera
nátengd því fyrirbæri, að þegar
nýlenda fær sjálfstæði og ný-
lenduherrarnir hverfa á braut, rís
snarlega upp innlend stétt sem
gengur beint inn í hlutverk þess-
ara sömu nýlenduherra, þótt stfl-
inn kunni stundum að vera ann-
ar. Á þennan hátt myndast nokk-
uð breiðir þjóðfélagshópar, sem
hafa fylgst vel með tímanum og
verða vel bjargálna af því að
kunna á kerfið, og í kringum þá
eru aðrir hópar, sem gera sér
vonir um að komast í sömu að-
stöðu og hirða kannske molana af
borðunum á meðan, og hneigjast
því til að styðja kerfið. Það er hjá
þessum mönnum sem eignatilf-
ærslur verðbólgunnar hafa til-
hneigingu til að lenda, eins og
þeir hafi eitthvert dularfullt að-
dráttarafl. Þegar gerðar eru til-
raunir til að draga úr verðbólg-
unni, eru það hins vegar aðrir
sem þurfa að borga brúsann.
Atvinnulífið er oft á tíðum að
verulegu leyti utan við þessar
nýju stéttir, en það er gjarnan
talsvert einhæft, eins og það var á
nýlendutímabilinu.
Þessari þjóðfélagsbyggingu
fylgir yfirleitt líka ákveðið við-
horf til menningarmála. Ein-
kennist það af lotningarfullri
virðingu fyrir ýmsum lægri afkim-
um í menningu nýlenduherranna
fyrrverandi (eða þeirra sem hafa
tekið við hlutverki þeirra) og tví-
skinnungi gagnvart eigin menn-
ingu: þeim hluta hennar sem út-
lendingar sýna áhuga er hampað
mjög, en gegn hinum hlutanum,
sem útlendingar skipta sér ekki af
einhverra hluta vegna eða hafa
hreinlega ekki veitt eftirtekt, er
skorin upp herör og mikið kapp
lagt á að afmá hann sem rækileg-
ast. Yfirstéttirnar einkennast af
glysgirni og sýndarmennsku og
öðrum stælum nýríkra manna.
Mörg þessi atriði geta menn
séð með berum augum á íslandi,
og kannske er hægt að rekja sig
síðan áfram og finna hver er þátt-
ur þeirra í þjóðlífinu. í menning-
armálum er t.d. auðvelt að benda
á, að fornbókmenntunum er
sýndur fullur sómi, kannske af
því að hægt er að fara með erki-
jarla og þjóðkonunga í Árna-
garð, meðan niðurrifskúlunni er
sveiflað á móti byggingararfleifð
Reykjavíkur, sem hefur til þessa
farið fram hjá útlendingum.
Maður fer jafnvel að velta því
fyrir sér, hvort það hefði ekki
nægt til að bjarga Fjalakettinum,
að t.d. emírinn af Abu Dhabi eða
þá sýslumaðurinn í Texas hefði
komið og beðið sérstaklega um
að fá að skoða þann gamla kvik-
myndasal, sem þar var til húsa. í
efnahagsmálum blasir verðbólg-
an við og margþættaðar afleið-
ingar hennar, svo og hið mikla
veldi alls kyns innflytjenda, sem
ávaxta pund hörmangaranna
gömlu. En á þessu sviði rekst
maður þó talsvert óþyrmilega á
það, að upplýsingar vantar um
fjölmörg atriði, og er undarlega
margt sem menn hafa af einhverj-
um ástæðum aldrei hirt um að
rannsaka. Enginn veit t.d. skýr-
inguna á því dularfulla verði, sem
oft hefur verið á innfluttum
vörum, það er að mestu hulið
hvað gerðist þegar núllin voru
skorin aftan af krónunni, fátt hef-
ur verið sagt um það að svo virð-
ist sem útlendingar eigi völ á
ódýrari farmiðum með íslenskum
flugfélögum en íslendingar sjálf-
ir, og engin úttekt mun hafa verið
gerð á þeim eignatilfærslum sem
verðbólgan hefur valdið.
Það vantar því ekki verkefni
fyrir framsækna fræðimenn, bæði
við að rannsaka atriði af þessu
tagi og svo við að kanna stöðu
íslendinga í veröldinni frá þess-
um sjónarhóli, og athuga að
hvaða leyti þeim svipar meir til
ýmissa nýfrjálsra ríkja en til
Núíta á sínum tíma. Slíkar rann-
sóknir hefðu þótt saga til næstu
bæjar fyrir nokkrum árum, þegar
Þriðji heimurinn var í tísku og
ungir menn á Vesturlöndum gjó-
uðu þangað augunum í von um að
finna allsherjarlausn á vandamál-
um mannkynsins. Það er óneitan-
lega kaldhæðni örlaganna, að nú
þegar það er opin leið að skil-
greina Mörlandann og framlag
hans í konsert þjóðanna í þessu
samhengi, skuli menn einmitt
vera búnir að missa áhugann á
brambolti hinna nýfrjálsu þjóða
og þeirra nóta. Annars hefði for-
sætisráðherra vor getað orðið
Che Guevara næsta áratugar með
bflæti af sér hangandi í herbergj-
um stúdenta og meyjarskemmum
betri borgarhverfa á Vestur-
löndum. e.m.j.
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN ! Sunnudagur 13. desember 1987