Þjóðviljinn - 04.02.1988, Blaðsíða 8
Frjáls umræða -
forsenda lýðræðis
, Fyrsta rœðan í rœðuhorni Útvarps Rótar - ávarp
stjórnarformannsins, Kristjáns AraArasonar
Nú er liðin hartnær vika frá því
að Útvarp Rót skaut rótum og hóf
reglulegar útsendingar. Rótar-
skotið átti sér langan aðdraganda
og vakti þegar í upphafi mikla at-
hygli, enda á stöðin rætur að
rekja til heitra umræðna meðal
almennings um hið svokállaða
fjölmiðlafrelsi. Ég tel við hæfi að
rekja lauslega þá sögu er liggur
að baki stofnunar og starfrækslu
Úvarpsstöðvarinnar Rót. Að for-
tíð skal hyggja ef framtíð á að
byggja.
Við sem þessa dagana at-
höfnum okkur á móður jörð
lifum á öld mikilla þjóðfélags-
breytinga. Oft tölum . við um
framfaratíma og skírskotum þá tii
þeirra efnislegu lífsgæða sem við
búum við í hinum iðnvædda
heimi.
En þær breytingar sem við
upplifum ná ekki eirrungis til efn-
islegra gæða heldur til afls mann-
lífs. Kröfur samfélagsins til ein-
staklingsins aukast dag frá degi
og á það jafnt við um háa sem
lága. Samfélagsge'rðin krefst sí-
aukinnar skipulagningar-á lífi og
athöfnum múgsins. Og á sama
hátt gerum við sem einstaklingar
meiri og meiri kröfur til samfé-
lagsins, enda tækist okkur vart að
fóta okkur í þeim fruipskógi sem
samfélagsgerð okkar er nú orðin
ef við nytum ekki leiðbeininga og
athygli samfélagsins í heild sinni.
Til að samskipti einstaklings og
samfélags séu með. sem bestum
hætti þarf skipulag og þetta
skipulag köllum við í daglegu lífi
„lýðræði“. Að mínu mati felst
lýðræðislegt skipuiag í .því að
tengslin milli einstaklings og
samfélags séu sívirk og að allur
lýður hafi jafnmikil áhrif á þróun
þessara tengsla, þ.e.a.s. þjóðfé-
lagsþróunina. Grunninntak „lýð-
ræðishugtaksins“ hlýtur að vera
að allir einstaklingar hafi jöfn
völd, og þar af leíðandi jafna
ábyrgð, við ræktun þeirra menn-
ingarverðmæta sem umlykja hug
okkar, mál og athafnir. Um þetta
geta sjálfsagt flestir verið sam-
mála enda lýðræðinu tryggður
veglegur sess í stjórna/skrá lýð-
veldisins íslands.
Óheftar boðleiðir
Sú hugmynd hefur fest nokkuð
í sessi í hugum flestra íslendinga
að lýðræðinu sé vel borgið í hönd-
um fulltrúa lýðsins, það er að
segja að þingræðið tryggi best
farsælleg tengsl milli einstaklings
og samfélags. Og á grundvelli
þessa höfum við afsalað okkur
hluta ábyrgðar og valds varðandi
skipulagningu og stjórnun sam-
félagsins í hendur þjóðkjörinna
fulltrúa okkar er hittast reglulega
á Alþingi. Þetta afsal byggist á
þeirri trú og von að þessir fulltrú-
ar okkar starfi í okkar þágu og
miðli okkur jafnharðan árangri
þessa starfs. Ennfremur trúum
við því og treystum að þeir séu
ætíð tilbúnir að hlýða á skoðanir
okkar og taka tillit til þeirra við
allar ákvarðanatökur. Til þess að
þessi gagnkvæmu tengsl séu virk
og lifandi þarf öruggar, opnar og
óheftar boðleiðir fyrir skoðanir
milli stjómenda og. álls almúga.
Einungis þannig getum við tryggt
lýðræði í okkar flókna og sí-
breytilega samfélagi. Frjáls og al-
menn umræða er skilyrðislaus
forsenda lýðrœðislegra stjórnar-
hátta.
í stjórnarskránni er ekki ein-
ungis ætlast til að allir þegnar
landsins hafi fullan rétt á því að
tjá skoðanir sínar á prenti sem og
í orði, heldur er þess jafnframt
krafist að allir hafi jafnan aðgang
að upplýsingum um stjórnarfar
landsins. Á þennan hátt var talið
tryggt að lýðræðislegir stjómar-
hættir ríktu hér á landi.
Viðukenndar boðleiðir þjóðfé-
lagslegra skoðanaskiptá, eins og
við þekkjum þær í dag, voru þeg-
ar fyrir hendi þegar íslenska
stjórnarskráin tók gildi árið 1944.
Stjómmálalegir fúlltrúar al-
mennings höfðu þegar skipað sér
í ákveðnar skoðanabundnar fylk-
ingar á grundvelli þeirrar þjóðfé-
lagsstöðu sem umbjóðendur
þeirra höfðu. í þessu fólst að
þingfulltrúar töldu sig, og telja
sig enn í dag, vera hagsmuna-
gæslumenn fyrir ákveðinn, tak-
markaðan hóp þjóðfélagsþegna.
Á grundvelli þessa var talið
nægilegt að skoðanáskipti um
stjórnmál ættu sér stað á síðum
flokksbundinna tímarita og dag-
blaða. Hugmyndin var sú að
stjórnmálamenn gætu óþvingað
talað við umbjóðendur sína í
eigin flokksmálgagni pg að sjálf-
sögðu var gengið út frá því að
stuðningsmenn viðkomandi
flokks keyptu málgagnið og
segðu frá skoðunum sínum í því.
Þessi hugmynd um boðleiðir
lýðræðislegra skoðánaskipta er
að mörgu leyti góð, en sá galli er
þó á gjöf Njarðar, að samkvæmt
henni er ekki gert ráð fýrir ítar-
legum skoðanaskiptúm milli
stjórnmálaflokka. Með öðrum
orðum gerir þessi hugmynd ekki
ráð fyrir ítarlegum skoðana-
skiptum milli skoðanahópa, en út
á einmitt það hlýtur hugmyndin
um lýðræðisleg skoðanaskipti að
ganga. Að mínu mati eru allar
stjórnarfarslegar ákvarðanir, svo
sem lagasetningar og ályktanir,
gerræðisleg inngrip í líf þjóðfé-
lagsþegnanna ef þær byggjast
ekki á tilliti til allra skoðana.
Valdi fylgir nefnilega mikil
ábyrgð, og þá ekki einungis
ábyrgð gagnvart hópi skoðana-
bræðra og -systra, heldur ábyrgð
gagnvart öllum þeim sem þurfa
að hlýða kallinu.
Útvarp allra
landsmanna
Að sjálfsögðu voru menn vit-
andi um þá annmarka sem fylgdu
stjórnmáladeilum flokksmál-
gagnanna. Fyrir það fyrsta þá
vissu menn og viðurkenndu að
aðgangur stjómmálaflokkanna
að fjármagni til blaðaútgáfu tak-
markaðist í beinu hlutfalli af við-
horfum viðkomandi flokks til
fjármagnseigenda og ekki síður
töldu menn að þröngsýn flokks-
gleraugu ritstjóra flokksblað-
anna veittu þjóðfélagsþegnunum
vart nægjanlega yfirsýn yfir stöðu
þjóðmálanna. Að mínu mati ber
að skoða hugmyndina um óhlut-
drægt og opið Ríkisútvarp — út-
varp allra landsmanna - í ljósi
þessara efasemda um gildi þjóð-
félagsumræðnanna á síðum dag-
blaðanna.
En hvemig tryggjum við að
Ríkisútvarpið standi undir kröf-
unni um óhlutdrægni? Að mati
þegar tilstaðarverandi stjóm-
málaflokka felst lausnin í því að
fela stjómun Ríkisútvarpsins í
hendur sinna eigin fulltrúa. Með
öðmm orðum er það mat
stjórnmálaflokkanna að með því
að setja hinn flokksbundnu nær-
sýnisgleraugu, hvert á fætur
öðru, á nefbrodd útvarpsstjóra,
þá verði hann það víðsýnn að
tryggt sé að öllum skoðunum sé
gert jafnhátt undir höfði, og að
þannig verði tryggð farsæl, óhlut-
dræg og frjáls skoðanamyndun
hjá almenningi. Við hljótum að
sjá það öll í hendi okkar að þessi
hugmynd gengur ekki upp. Á
þennan hátt er ógjörlegt að búast
við slíkri frjálsri skoðanamynd-
un, hvað þá að hægt sé að tryggja
slíkt. Enda rennir reynslan trygg-
um stoðum undir þessa skoðun
mína.
í stað þess að tryggja það að
allir hafi jafnan aðgang að Ríkis-
útvarpinu, hefur meginstarf út-
varpsráðs farið í það að takmarka
sem mest öll skoðanaskipti um
stjórnmál. Og í þau fáu skipti sem
útarpsráð leyfir slík skoðana-
skipti (svona rétt í kringum kosn-
ingar) er útvarpsstjóra falið að
gæta þess tryggilega að einungis
skoðanir hinna hefðbundnu
stjórnmálaflokka fái umfjöllun-
artíma og jafnframt er honum fal-
ið það vandasama hlutverk að
lesa á skeiðklukku í gegnum öll
nærsýnisgleraugun þannig að
engin ein flokksskoðun fái fleiri
mínútur í umfjöllun en aðrar.
Ríkisútvarpið, útvarp allra lands-
manna, hefur þannig það hlut-
verk að takmarka sem mest þau
skoðanaskipti sem nauðsynlega
þurfa að eiga sér stað til að hægt
sé að tala um lýðræðislegt stjórn-
arfar. Ríkisútvarpið hefur fram
til þessa ekki orðið að þeim tjá-
skiptafjölmiðli sem gerir „lýðr-
æðishugtakið" merkingarríkt í
þjóðfélagi okkar.
Markaður
og kaldhæðni
„En af hverju öll þessi aðfarar-
orð varðandi aðdragandann að
stofnun útvarpsstöðvarinnar
Rótar?“ er sjálfsagt spurning sem
vaknað hefur hjá sumum ykkar,
áheyrendur góðir. Því er til að
svara að hugmyndin að stofnun
Útvarps Rótar á rætur að rekja til
vangaveltna á borð við þær sem
ég hef hér rakið.
Það var reyndar kaldhæðni ör-
laganna sem réði því að forsend-
ur þess að mögulegt var að stofna
Útvarp Rót, þ.e. setning nýrra
útvarpslaga, sköpuðust ekki
vegna kröfu almennings um virk-
ari tengsl milli einstaklings og
stjórnvalda, né kröfunnar um
aukna möguleika til frjálsra
skoðanaskipta, heldur í kröfunni
um frjálsan markað. Fjársterkir
aðilar, svo sem framleiðendur og
kaupsýslumenn, óskuðu eftir
frelsi til að markaðssetja ákveðna
tegund dægurmenningar og
skapa sér á þann hátt sterkari að-
stöðu til að hafa áhrif á vöruval
og vöruneyslu fólks. Og til móts
við þessi sjónarmið voru fulltrúar
stjórnmálaflokkanna tilbúnir að
beygja sig og bugta. Viðskipta-
frelsið er líklega það frelsi sem
mest rækt hefur verið lögð við í
okkar annars ágæta samfélagi.
Með afnámi einkaréttar Ríkis-
útvarpsins til útvarpssendinga
var að mínu mati fyrst og fremst
verið að koma til móts við á-
kveðna viðskiptahagsmuni en
ekki að auka möguleika almenn-
ings til almennra skoðanaskipta,
- síður en svo. Engu að síður var
illmögulegt að banna frjáls
skoðanaskipti, enda myndi slíkt
líta illa út í augum almennings.
En það sem skiptir höfuðmáli í
þessu sambandi er að með afnámi
gömlu útvarpslaganna var jafn-
framt kippt stoðunum undan af-
skiptasömum og skoðanaþving-
andi stjórnmálaflokkum, og þá
sér í lagi þeim er mestu völdin
hafa. Og í því liggur mikið frelsi,
frelsi sem ekki er einungis gott að
vita af, heldur frelsi sem við
eigum skilyrðislaust að nýta okk-
ur.
Einungis með opnum og hrein-
skilnislegum umræðum á vett-
vangi sem öllum er opinn og án
allrar ritskoðunar er mögulegt að
hugsa sér sívirkt og starfrænt lýð-
ræði. Þeir útvarpsfjölmiðlar sem
skotið hafa upp kollinum á síð-
ustu misserum hafa á engan hátt
reynt að nýta þennan lýðræðis-
lega möguleika, ekki einu sinni í
orði, hvað þá verki. Að mínu
mati er það í fyrsta sinn núna í
sögu lýðveldisins sem í raun er
reynt af einhverri alvöru að leysa
úr þörfinni á opnum, frjálsum og
hlutlausum fjölmiðli sem fyrst og
fremst á að sinna menningarlegri
og þjóðfélagslegri umræðu, og á
ég þá að sjálfsögðu við stofnun
Utvarps Rótar.
Nú fyrst tel ég okkur
sauðsvörtum almúganum mögu-
legt að tjá skoðanir okkar án þess
að sjálfskipaðir hugmyndastýr-
endur setji okkur skorður um orð
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 4. febrúar 1988
Útivistarfólk -
Skotveiðimenn
Hver á fljúgandi fugl, berin eða heiðar-
vatnið?
Skotreyn boðar til fundar í Menningarmiðstöðinni
Gerðubergi laugardaginn 6. febrúar nk. kl. 14.00.
Yfirskrift fundarins er: Veiðiréttur, staða og
skyldur skotveiðimanna. Fulltrúar allra þing-
flokka með framsögu. Pallborðsumræður. Allir
velkomnir.
Skotveiðifélag Reykjavíkur og nágrennis.
Kristján Ari Arason vígir Útvarp Rót fyrir hálfri annarr
og athafnir. Útvarp Rót er frjáls
og opinn fjölmiðill í þeim skiln-
ingi að öllum er hafa eitthvað
fram að færa er velkomið að tjá
hug sinn á stöðinni. „En hvemig
má tryggja þetta frelsi?“ er sjálf-
sagt spurning sem vaknar nú í
huga margra.
Til að svara þessari spurningu
ætla ég nú í lokin að fjalla lítils-
háttar um sjálfa stofnun hlutafé-
lagsins Rótar og hvaða hugmynd-
ir lágu þar að baki.
Gegn þögn og síbylju
Eins og ykkur, hlustendur góð-
ir, er eflaust ferskt í minni þá
vöknuðu fljótlega umræður með-
al manna stuttu eftir setningu
nýju útvarpslaganna hvort ekki
væri framkvæmanlegt að koma á
fót félagslega sinnaðri útvarps-
stöð sem mótvægi við iðnaðarsí-
byljuna og ekki síður þegjanda-
hætti Ríkisútvarpsins. I þessu
sambandi má meðal annars nefna
Alþýðusamband íslands,
Menningar- og fræðslusamtök al-
þýðu, Félag áhugamanna um fé-
lagshyggju, Flokk mannsins,
Kvennalistann, Málfundafélag
vinstri sósíalista, Samband ís-
lenskra samvinnufélaga, og
fleira, en öll þessi félög veltu al-
varlega fyrir sér að stoftia félags-
lega útvarpsstöð. En því miður
kom lítið út úr þessum umræðum
og þreifingum og áhuginn byrjaði
fljótlega að koðna niður. Astæð-
ur þessa voru sjálfsagt margvís-
legar, en almennt held ég þó að
segja megi að mönnum hafi þótt
kostnaðarhliðin illyfirstíganleg.
í stuttu máli sagt virtist því allt
stefna í þá átt að hugmyndin um
félagssinnaða útvarpsstöð biði
þau örlög ein að vera bara falleg
hugmynd sem aldrei næði fót-
festu.
Að vonum urður margir, sem
bundu miklar vonir við félagslega
sinnaða útvarpsstöð, mjög von-
sviknir með þessa þróun mála.
Mönnum fannst eins og það
þyrfti að gera eitthvað mjög rót-
tækt í þessum málum og það
fljótt, annars myndi ekkert ske.
Snemma á síðastliðnu ári byrjuð-
um við nokkrir einstaklingar að
ræða um að stofna hlutafélag um
rekstur frjálsrar og opinnar út-
varpsstöðvar á borð við Rót og þá
með aðild sem allra flestra fé-
lagasamtaka og einstaklinga. Það
má því segja að grasrótarhug-
myndin hafi sprottið upp sem
hugsanleg lausn á þeim ógöngum
sem hugmyndin var komin í.
Það var mat okkar er stóðum
að undirbúningi að stofnun Út-
varps Rótar að einungis með sem
víðtækastri þátttöku félagasam-
taka og einstaklinga yrði hægt að
byggja upp útvarpsstöð sem í
reynd yrði opin og frjáls fjölmið-
ill til víðtækra skoðanaskipta, og
Ræðuhorn Rótarútvarpsins er klukkutíma þ;
9 og 10. Þar er öllum heimilt að segja skoðanir síi
beðið um að menn láti vita með einhverjum fyi
kvöld Kristján Ari Arason, stjórnarformaður U