Þjóðviljinn - 14.02.1988, Side 5

SUNNUDAGSPIST1LL
Jón Öttar sjónvarpsstjóra
Það birtist viðtal í Helgart-
ímanum síðasta við Jón Óttar
sjónvarpsstjóra á Stöð tvö.
Þar kemur það fram fyrst af
öllu, að það er hugsjón Jóns
Óttars í lífinu að reka Stöð tvö.
Og vitanlega er ekki nema
gott um það að segja: á þess-
um skelfilegu tímum þegar all-
ir hafa týnt öllum og þó helst
sjálfum sér, er hver sá öfu-
ndsverður sem er sannfærður
um það sjálfur að hann sé á
réttri hillu. Það er líka ágætt að
Jón Óttar vill nota tækifærið
sem þessi sjónvarpsrekstur
gefur honum til að gera
heimildarþætti um íslenska
listamenn og öllu saman fylgir
svo ósköp viðfelldin yfirlýsing
um að sjónvarp þurfi að vera
betra en það er.
Hitt er svo lakara að í þessu
viðtali koma fram tvær kenningar
hæpnar, sem brýnt er að skjóta á
eftir því sem púður endist, því
báðar eru skaðlegar.
„Sjónvarpið
lýgur ekki"
Hinn fyrri er svona: „Það
(sjónvarpið) er miðill samtímans,
ekki síst vegna þess að það er erf-
itt að ljúga í sjónvarpi." Svo er
því bætt við til útskýringar, að
blaðamenn geti til dæmis umorð-
að svo það sem sagt er í viðtölum
að viðmælandi þeirra þekki ekki
sjálfa sig þegar á prent er komið,
en þetta sé ekki hægt í sjónvarpi.
Allt er þetta rangt.
Sjónvarp er ekki nútímamiðill
vegna þess að það ljúgi ekki -
nútíminn er ekkert minna gefinn
fyrir lygar en aðrir tímar. í annan
stað er ekkert auðveldara en að
ljúga í sjónvarpi. Til dæmis í þeim
viðtölum sem áðan var á minnst-
ekki með því að umorða það sem
sagt var, heldur með því að
klippa svo rækilega niður það
sem menn segja, að öll viðhorf
afskræmist og einfaldist til skaða
(samkvæmt þeirri bandarísku
hefð að enginn fái nema svosem
45 sekúndur til að segja hug
sinn). Það er líka hægur vandi að
ljúga í sjónvarpi með klippingum
útsmognum eða sviðsetningum
viðburða sem geta t.d. gert til-
teknar mótmælaaðgerðir annað-
hvort hlálegar og fámennar eða
stórfenglegar og dramatískar.
Það er hægt að ljúga heilmikið
með þeirri þögn, að birta dag
eftir dag myndir af átökum og
óspektum án þess að gera neina
alvarlega tilraun til að skyggnast
á bak við það sem er að gerast.
Og svo mætti lengi telja. Sjón-
varpslygar eru reyndar miklu
hættulegri skynsamlegri
skoðanamyndun en blaðalygar -
af þeirri einföldu ástæðu að lif-
andi myndir eru áhrifameiri en
orð, og að menn eru ekki enn jafn
varir um sig gagnvart mynda-
lygum og textalygum.
„Ég skii ekki
þessa hrœðslu"
Á öðrum stað í viðtalinu er Jón
Óttar svo að vísa frá sér vaxandi
ugg um áhrif þess að sjónvarp, og
ekki síst Stöð 2, er í miklum mæli
enskumælandi fjölmiðill. Jón
Óttar segir:
„Ég hef aldrei skilið þessa
hræðslu íslendinga við önnur
tungumál eins og ensku. íslend-
ingar eru almennt góðir í ensku
og það er alltaf talað um „amerík-
aniseringu" ef við tökum eitthvað
upp eftir þeim. Vissulega eigum
við að verja okkar tungumál og
leggja rækt við íslenskuna en við
verðum líka að vera góð í ensku
sem og þýsku, því ef við erum
hrædd við önnur tungumál, þá
förum við að vera hrædd við okk-
ar eigið.“
Skoðum þetta nánar.
Moldviðri
Með þessum ummælum er Jón
Óttar að þyrla upp ryki, vonandi
ekki meiru samt en svo að menn
sjái handa sinna skil. Það er til
dæmis lýðskrumsleg endaleysa
að tala um að sá sem sé hræddur
við áhrif erlendrar tungu á sitt
mál, fari að óttast móðurmálið
líka. í annan stað er engin ástæða
til að tala um „hræðslu Islendinga
við önnur tungumál", rétt eins og
um fáránlegan útúrboruhátt væri
að ræða - menn eru hér ekki
„hræddir" við neitt annað tung-
umál en ensku, af ástæðum sem
liggja nokkuð í augum uppi. Og
það er ástæðulaust að láta sem sá
ótti gangi þvert á eðlilega þörf
fámennrar eyþjóðar fyrir tung-
umálakunnáttu - og þá, vel á
minnst, ekki aðeins fyrir ensku-
kunnáttu.
Góð og vond
hrœðsla
Allt tal Jóns Óttars um
„hræðslu" á sjálfsagt að lítillækka
þá sem hafa bæði æmt og skræmt
um hið feikilega magn af ensku
sem íslensk börn alast upp við á
tvöfaldri sjónvarpsöld. Eins gott
að minna þá á það, að hræðsla er
hvorki góð né vond í sjálfu sér.
Hræðsla getur vitaskuld verið
lamandi tilfinning sem kemur í
veg fyrir að menn þori að takast á
við heiminn í kringum sig. En
„hræðsla" sú, sem hér er á ferð,
er blátt áfram lífsnauðsyn smá-
þjóð, sem aldrei getur treyst því
að tilvera hennar sé sjálfsagður
hlutur; hún er krafa um skyn-
semi.
íslenska er púkó
Svo sannarlega hefur marg-
nefnd „hræðsla" - eða eigum við
ekki heldur að segja andóf gegn
engilsaxneskum áhrifum, skipt
máli í sögu okkar á seinni ára-
tugum. Sá sem þetta skrifar er
nógu gamall til þess að muna það,
að á fyrstu árunum eftir stríð var
það furðu algengt viðhorf hjá
ungu fólki í nýstofnuðu íslensku
lýðveldi að troða ensku inn í sitt
daglega málfar og láta í leiðinni
upp þau viðhorf að íslenska væri
heldur ómerkilegur pappír í
heimsbókinni - Um leið og þeir
eldri vældu um það hvenær sem
efnahagsörðugleikar létu á sér
kræla að best og þægilegast væri
víst að segja sig til sveitar hjá
Engilsöxum. Þessar hneigðir
komu miklu síður fram opinskátt
í fjölmiðlum en efni stóðu til -
líklega vegna þess meðal annars,
að fjölmiðlar voru eru ekki eins
galopnir fyrir hverju sem væri og
síðar varð (Ritskoðunarhneigðir
hafa líka jákvæðar hliðar).
Pólitískur
menningarslagur
Þessar áráttur voru ekki lengi í
framsókn, sem betur fór. Þær
hörfuðu af ýmsum ástæðum. Ein
var sú að íslenskt samfélag efldi
með sér sjálfstraust, okkur tókst
skár en mörgum öðrum smáþjóð-
um að ná tökum á verkefnum
samtímans, tæknilegum og öðr-
um, og leysa þau á eigin forsend-
um. Og það var barist af drjúgu
kappi fyrir íslenskri menningu og
þá gegn engilsaxneskum áhrif-
um. Það væri fals að segja að sá
slagur hefði ekki komið pólitík
neitt við. Hann var að mjög veru-
iegu leyti í höndum andstæðinga
Natóaðildar og hersetu, vinstri-
manna ýmiskonar, sem höfðu
hátt um sína „hræðslu" við kan-
aútvarp og kanasjónvarp og
fleira. Meðan að þær raddir voru
einatt mest áberandi í hægrimál-
gögnum, að þetta tal væri eins og
hver önnur móðursýki. íslensk
menning, sögðu þær, er sterk og
hraust og stenst allt. Við megum
ekki einangra okkur. Og þar
fram eftir götum.
Meiri samstaða
Það hefur hinsvegar gerst á
allra síðustu misserum að
„hræðslan“ við enskuna verður æ
meira sameiningartákn fyrir alla
þá sem áhyggjur hafa af íslenskri
tungu í bráð og lengd - hvar sem
þeir annars standa í hinu pólitíska
litrófi. Ástæðan er vitanlega sú
fyrst og fremst, að það getur ekki
farið framhjá neinum, að það
hefur djúptæk áhrif á málnotkun
og vitund uppvaxandi kynslóðar
að hlusta í áhrifamesta fjölmiðl-
inum miklu meira á eitt erlent
tungumál en móðurmálið. í slíkri
stöðu gefast menn upp á ósk-
hyggjusæringum um að aldrei
geti neitt orðið íslenskri tungu að
grandi. Menn vita að enska hefur
banað mörgum tungumálum og
að önnur hanga á horriminni.
Menn vita að ef að æska smá-
þjóðar verður tvítyngd, kann
annað tungumál ekki miklu síður
en móðurmálið, þá getur notkun
smáþjóðarmálsins hrunið á ótrú-
lega skammri stund. Hér við bæt-
ist svo það, að okkar tími er tími
fjandsamlegur hugsjónum (og þá
þjóðernishugsjón), tími þegar
þjóðríkið erlítillækkað á kostnað
„stærri heilda“ sem eiga að vera
afskaplega hagkvæmar. Okkar
tími einkennist líka af tæknibylt-
ingu, nánar tiltekið tölvuvæð-
ingu, sem blæs ensk áhrif út enn
meir en nokkru sinn i fyrr.
Því er það bæði skaðlegt og
undarlegt þegar voldugir fjöl-
miðlastjórar eins og Jón Óttar
yppta öxlum yfir „hræðslu" við
ensku og segjast ekki skilja
svoddan aumingjaskap. Menn
hafa náttúrlega leyfi til að bera
sig hetjulega ef þeim sýnist svo,
hvað sem skynsemi líður, - ef að
afleiðingar hugrekkisins fíflalega
bitna á þeim sjálfum einum. En
það er engin ástæða til að leyfa
mönnum að ástunda eða boða í
friði glannaskap sem varðar heila
þjóð.
Sunnudagur 14. febrúar 1988 bJÓoviLJINN - SlÐA 5