Þjóðviljinn - 17.04.1988, Blaðsíða 4

Úr sögu héraðsskólanna
Mig dreymir um nýja
Reykholtsskóla er ekki lengur
þörf, segir í einu dagblaðanna
og fylgir það með, að þar séu
nú 60 nemendur í 100 manna
skóla og ýmissa ráða er leitað
til þess að gera staðinn að
sérskóla í ferðamálum.
Reykjaskóli í Hrútafirði í nýju
hlutverki, segir í annarri frétt:
þar eru í vetur aðeins 40 nem-
endur-frá og meðnæsta
hausti á að reka þarskóla-
búðirfyrirgrunnskólanem-
endur sem gisti í viku hver
hóþur.
Og fleiri fregnir mætti til tína af
héraðsskólunum sem hafa hrak-
ist út í horn á undanförnum árum
- blátt áfram vegna þess að upp-
bygging skólakerfisins hefur ver-
ið með þeim hætti að þeir hafa
orðið eins og fimmta hjól undir
vagni. Og þar með virðist komið
að endalokum merkilegrar sögu
sem hófst fyrir um það bil sextíu
árum, þegar menn létu sig
dreyma stóra drauma um alþýðu-
skólana sem áttu að breyta þjóð-
inni, bæta einstaklinginn og opna
upp á gátt leiðir til rismeira
mannlifs.
Þingeyingar voru fyrstir til að
koma sér upp héraðsskóla eins og
þeirra var von og vísa - Héraðs-
skólanum að Laugum. Svo komu
Sunnlendingar með Laugar-
vatnsskólann (eftir miklar og erf-
iðar deilur um það hvar sá skóli
ætti að standa). Alþýðuskólinn á
Núpi var gerður að Héraðsskóla,
Reykholtsskóli var reistur, Eiða-
skóli - sem hafði orðið til á nokk-
uð öðrum forsendum - bættist í
hópinn, Reykjaskóli, Reykjanes-
skóli - þar með voru ekki öll kurl
komin til grafar, því Skógaskóli
bættist við alllöngu síðar.
Sterk og
vonglöð œska
Þegar blaðað er í gömlum
skólaskýrslum, Riti Nemenda-
sambands Laugvetninga, sem út
kom 1931-1934 og Viðari, ársriti
héraðskólanna, sem út kom á ár-
unum 1936-42, þá verður manni
fyrst fyrir að undrast það, hve
bjartsýnin er mikil, boginn hátt
spenntur. Jónas frá Hriflu, sem
beitti sér manna mest fyrir fram-
gangi héraðsskólahugsjónarinn-
ar, hefur skrifað merkilega grein
um þessar glæstu vonir sem heitir
„Draumur og veruleiki". Skól-
arnir áttu að vera þjóðlegir, vekj-
andi og hressandi. Þeir áttu ekki
að vera starfsréttindaskólar held-
ur stuðla að alhliða þroska nem-
enda, sem áttu ekki barasta að
læra sögu og íslensku og bók-
menntir, heldur og garðrækt og
fiskirækt, smíðar og íþróttir. Þeir
áttu að sameina ailt það besta úr
heimilismenntun á íslenskum
sveitabæjum og „skólaskipulag
ríka fólksins á Englandi“. Það
átti að „sameina erfiðisvinnu og
menningarstarfsemi undir bestu
kringumstæðum“. Og árangur-
inn átti að verða á þessa ieið:
„Ég hefi látið mig dreyma um
að úr skólanum kæmi sterk,
vonglöð og starfsöm æska, að
skólarnir hjálpuðu til að skapa.
nýja þjóð í nýju landi. Enn bend-
ir allt til þess að þessi draumur
muni rætast.“
Vitanlega rættist draumurinn
ekki, frekar en aðrir; en það þýð-
ir vitanlega ekki að menn hafi til
einskis dreymt.
Höfuðborg
og helgidómur
Einn þeirra ungu manna sem
höfðu gengið á héraðsskóla,
Halldór Kristjánsson á Kirkju-
bóli segir í grein um sinn Núps-
skóla (Viðar 1938) á þessa leið:
„Trúin á möguleika mannsins
er sönn trú. Spilltir erfðasiðir,
lífsvenjur og lifnaðarhættir eru
hlekkir um fætur fólksins. Arfur-
inn verður mörgum til falls... Því
eru skólar byggðir og reynt að
vanda til uppeldis. Trúin á mann-
inn var sú stjarna sem brann yfir
byggingu þessa skóla. Hann var
reistur í þeirri trú, að mennirnir
ættu betra skilið en þeir hlutu og
að þeir gætu gert hlut sinn betri ef
betur væri vandað til uppeldis-
ins.“
Eins og vænta mátti finnst
Halldóri eðlilegt að kalla hús þau
sem byggð eru yfir „trúna á
manninn" musteri. Jónas frá
Hriflu líkir héraðsskólunum í
ræðu, fluttri í Reykholti, við „hin
fögru ráðhús stórborganna" þar
sem haldnar eru „hinar virðuleg-
ustu samkomur“. Menn yrkja
kvæði til héraðskólanna sem bera
drjúgan keim af sálmum og
skyldum lofsöngvum. Guðmund-
ur Ingi yrkir svo um Lauga-
skólann til dæmis:
Laugar. Laugarl - yðar ómur
œvinlega fylgir mér.
Höfuðborg og helgidómur
huga mínum eruð þér.
Laugarvatnsskólanum er sung-
ið vígsluljóð sem bæði Sigvaldi
Kaldalóns og Páll ísólfsson gerðu
lag við. Þar segir meðal annars:
Hér skal boðað, œskan unga
ættjörð þinni fró.
Lögð er skyldan, þarfa, þunga
þínar herðar á:
reisa býlin, rækta löndin,
ryðja um urðir braut.
Sértu viljug, svo mun höndin
sigra hverja þraut.
Það voru semsagt öngvir
maðkar í mysunni. Engum datt í
hug að guðlasta eins og skóla-
skáldið sem röskum tuttugu árum
síðar kveður:
Laugarvatn er leiður staður
lúsum hlaðinn sérhver
maður...
Og ekki meira um það í bili. Nei -
það var kreppa úti í heimi og allra
veðra von, en bjartsýnin hafði
tekið sér bólfestu í íslenskum hér-
aðsskólum og virtist ekkert fá
henni bifað. Og samfögnuður var
mikill í Iandinu yfir þessum
skólum. Ásgrímur Jónsson og
Kjarval og Einar Jónsson gefa
nýstofnuðum Laugarvatnsskóla
listaverk eftir sig. Tryggvi Þór-
hallsson forsætisráðherra sendir
Salómonsens Konversationslex-
ikon og héraðslæknirinn smásjá.
Það er heldur ekki annað að sjá
en að nemendur hafi verið glaðir
yfir sínu skólaævintýri - þeir hafa
m.a. unnið mikið í sjálfboða-
vinnu við að ljúka byggingar-
framkvæmdum, taka til á lóðum,
koma upp sundlaug (á Laugar-
vatni t.d.).
Fagurt mannlíf
Og allir kyssa alla fyrir allt. í
elstu skólaskýrslum Laugar-
vatnsskóla segir á þá leið að
„Nemendur leystu af hendi störf
sín með ljúfu geði og ræktu þau
eftir bestu getu og samvi-
skusemi." Sumt í þessum skýrsl-
um minnir reyndar á ferðaskýrsl-
ur byltingarvina sem heimsóttu
Sovétríkin á þessum sömu gull-
aldarárum héraðsskólanna: nýtt
mannlíf er hafið, annað og betra
en það sem menn áður þekktu.
Laugvetningaannáll segir:
„Yfirleitt virðist fólkið nám-
fúst og langar að mannast. Það
stjórnar sér að mestu leyti sjálft
og er afburða lipurt og
prúðmannlegt hvað við annað. I
skólanum er tóbaksbann. Afengi
er skoðað eins og h ver önnur fj ar-
stæða“ (gleymum því ekki að
meðalaldur nemenda á þessum
árum er 18-19 ár).
Ef vandamál koma upp, þá
virðast þau smá og auðleysanleg.
Skólaleiði og slæpingsháttur? -
iss við blásum á það. Bjarni á
Laugarvatni viðurkennir, að
alltaf verði nokkrir svartir sauðir
í stórum hópi „sem hneigjast til
aðgerðarleysis." En hann er ekki
aldeilis banginn við þá kauða:
„Eru þeir ístöðulitlir til lærdóms
en reiðubúnir til ærsla og óláta.
Þessa tegund unglinga þarf að
stöðva með góðlátlegum reglum,
sem vaxnar eru upp af lifandi
reynslu og grandgæflegri íhugun,
og benda þeim inn á þær leiðir
sem mega verða þeim til þroska
og frama.“
Ekki bara kennsla
Kennurum héraðsskólanna
finnst líka sumum hverjum að
þeir séu að gera annað og miklu
meira en segja unglingum til í
námsgreinum. Kappmestur hug-
sjónamaður er Þórður Kristleifs-
Það er alltaf eitthvað að þegar að
er gáð. Og náttúrlega var héraðs-
skólalífið yndislega aldrei jafn
glæsilegt og lesa má af dæmum
sem þeim er að ofan greinir. í
Viðari 1936 er birt grein eftir
Þorgeir Sveinbjarnarson, kenn-
ara í Laugaskóla, þar sem hann
finnur að hlálegum menntahroka
héraðsskólafólks og sjálfshælni
skólanna. Þorgeir segir:
„Nemendur alþýðuskólanna
hafa stundum fengið orð fyrir að
vilja „slá um sig“ er þeir koma
heim að afloknu námi. Skólarnir
mega ekki ala á slíkum „umsig-
slætti“... Það er engu líkara en
sumir alþýðuskólarnir geri sitt til
að ala upp gortara. í skólaskýrsl-
um má finna svo fráleitar um-
sagnir um frammistöðu og hæfi-
leika nemenda, að enginn getur
tekið slíkt í alvöru. í öðrum kem-
ur fram svo snöggklæddur auglýs-
ingasannleiki, skrifaður í út-
breiðsluskyni, að það minnir á
beint samband við framhalds-
skóla og flýtti það vitanlega fyrir
því að sérstaða þeirra rýrnaði.
Stéttlaust
þjóðfélag
Það eru reyndar uppi á þessum
árum ýmsar vangaveltur um það,
hverskonar þjóðfélagslegu eða
pólitísku hlutverki menn vilja að
héraðsskólarnir gegni. Guð-
mundur Gíslason skrifar grein í
Viðar (1936), þar sem hann slær
því föstu að „fólkið er nú þegar of
margt í kaupstöðum landsins,
miðað við atvinnumöguleika".
Við því sé aðeins eitt svar rökrétt
„að hefja nýtt landnám í sveitum
landsins" - og hann vill að hér-
aðsskólarnir séu einskonar fram-
varðarsveitir í því stríði. Jónas frá
Hriflu hefur líka sínar pólitísku
hugmyndir um rætur og hlutverk
héraðsskólanna. Hann vill gera
þá að virki alþýðumenningar
Reykjaskóli í Hrútafirði: Nú verða þar skólabúðir fyrir grunnskólanema.
son á Laugarvatni. Hann berst af
miklum krafti fyrir þeirri hugsjón
sinni að skólasöngurinn (stund-
um var hann með fimm kóra í
gangi á Laugarvatni) fari sem sið-
bætandi hlýr blær um landið allt-
auk þess sem söngnám muni efla
móðurmálsþekkingu og kynni af
heimsbókmenntunum. Það má
líka finna margan vitnisburð um
það, að skólarnir eru þeim kærir
sem þar hafa verið. Þeir eru ekki
fyrr þaðan komnir en þeir stofna
nemendasambönd sem halda
þing og safna skýrslum um það
hvar Guðmundur eða Sigríður
eru niður komin (mjög algengt að
þau séu farin heim í búskapinn
eða í Kennaraskólann). Laug-
vetningur skrifar sínum félögum
svofellda orðsendingu:
„Hættum aldrei að rifja upp
laugvetnskar minningar. Verum
ávallt trú því besta í sjálfum okk-
ur“.
Ala upp gortara?
En eins og við vitum öll er
Adam aldrei mjög lengi í Paradís.
starfsemi kaupsýslumannsins
sem heldur fram sinni vöru.“
Tll hvers?
Menn eiga lika snemma í
nokkrum vandræðum með það,
hvaða hlut þeir eiga að ætla hér-
aðsskólanum í því skólakerfi sem
smám saman er að verða til í
landinu. f grein í Viðari 1938 er
Þórir Steinþórsson, kennari og
síðar skólastjóri í Reykholti, að
svara þeim sem hafa kvartað yfir
því að héraðsskólafólk fari í
frmhaldsnám í öðrum skólum.
Þeir menn hafa líklega óttast það,
að héraðsskólarnir hertu á flótta
fólks úr sveitum. Þórir er reyndar
ekki á þeim buxum - hann vill að
menn hafi bæði í huga „almennt
uppeldi" og svo „undirbúning
undir framhaldsnám í öðrum
skólum“ - en slíkt samband við
aðrar menntastofnanir hlýtur
m.a. að ráða þó nokkru um
námsefnið. Þetta mál var svo
ekki leyst fyrr en landspróf mið-
skóla var tekið upp 1946: þar með
voru héraðsskólarnir komnir í
gegn einhverskonar ónefndri
borgaralegri menningu. f grein
sem nefnist „Héraðsskólarnir og
framtíð þeirra" segir hann m.a.:
„Héraðsskólarnir voru byggðir
fyrir atbeina gamalla og nýrra
ungmennafélaga og kaupfélags-
manna. Og þessir menn ganga út
frá því að stéttamunur eigi ekki
að vera til, og að hið mikla tak-
mark mannanna sé að þurrka út
merki gamallar og grimmlyndrar
stéttaskiptingar með því að gera
lífskjör allra heilbrigð og ánægju-
leg.“
Rauða hœttan
Með öðrum orðum: í héraðs-
skólunum átti að fæðast vísir að
stéttlausu þjóðfélagi - undir
merkjum samvinnumanna (og er
þá stutt í að menn syngi: „Unga
fólk undir Framsóknarmerki").
Það munar um minna. Og eins og
kunnugt er, þá eru þeir sem hafa
fundið sinn lykil að framtíðar-
þjóðfélaginu sæla lítið hrifnir af
keppinautum sem hafa fundið
enn betri lykil. Til dæmis eld-
4 SlÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 17. apríl 1988